Қазіргі таңда Қазақстандағы тұлғатаным мәселесі кеңінен өріс алып жатқан жайы бар.  Еліміздің көптеген жоғары оқу орындарынан ғылыми-зерттеу орталықтары ашылып, тұшымды жұмыстар атқаруда. «Кенен дарындарды» зерттеп-зерделеу – үлкен міндет, сезіну – үлкен бақыт.

Әсіресе, әдебиет айдынында талай тарихи зобалаңдардың куәсі болып, кез келген туындысын ішкі жан-тәнімен сезіне жазып, болашақ ұрпаққа мұраға қалдырған, онымен қоса, халқының қоғамдық өміріне де етене араласқан тарландарды зерделеу әр заман перзенттерінің еншісінде. Осындай зерттеу орта­лығы ретінде, Тараз қаласындағы «Шерхантану» ғылыми-зерттеу орталығы Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінде 2009 жылдың 22 сәуірінен бастап өзінің жұмысын жүргізуде. Уни­верситетіміздің ұйытқы болуымен ашылып, ғылыми-зерттеу орта­лығының жоспарлы түрде атқарып жатқан үрдісті жұмыстары бар.

2009 жылы-ақ орталыққа Шерхан Мұртазаның біршама мұрағат­тық дүниелері әкелінді. Халық жазу­шысының қолжазбалары сканерден өткізіліп, электронды нұс­қа­лары сақталуда. Жазушымен байла­ныс орната отырып, шығар­ма­шылық лабораториясына қатыс­ты мұрағаттық материалдар жинақ­талуда. Олар тақырыптық жүйеге келтіріліп, сұрыпталу үстінде. Сонымен қатар, жазушының фотогалереясы да дайындалып жатыр.

Орталыққа жазушының әр жыл­дардағы түрлі баспалардан жарық көрген шығармалар жинақ­талып, сөрелерге қойылуда.

Ғылыми-зерттеу орталығының жұмысы халық жазушысы Ш.Мұр­таза шығармашылығын зерттеумен шектелмейді, бүгінгі әдеби процес­ті, сонымен қатар, облыс көлеміндегі әдеби-тарихи тұлғаларды, белгілі бір тарихи жағдайды бейнелейтін халықтық туындыларды зерттеумен, жалпы әдебиеттану ғылымы­ның көкейкесті мәселелерімен де айналысады.

Орталықтың 2010 жылдан бергі айналысып жүрген негізгі жұмысы «Қазақтың Шерағасы» атты көптом­дық шығармалар жинағын даярлап, жарыққа шығару. Орталықта жи­нақ­талып отырған Шерағаның мұ­рағаттық материалдары негізінде осы күнге дейін жеті кітабы жарық­қа шыққан жайы бар. Олардың әр­қайсы­сына ішіндегі мазмұнына қарай айдар тағылып, атау беріліп отыр.

«Қазақтың Шерағасы» атты жинақтың бірінші кітабы 2010 жылы «Тұран» баспасынан жарыққа шықты. Жинақта Ш.Мұртазаның шығармашылығы туралы кезінде жазылған мақалалар, зерттеу еңбек­тер іріктелініп алынды. Қандай да бір зерттеу жұмысы, алдымен, зерттеу объектісі туралы кім не айтты, жалпы объектінің зерттелу деңгейі қандай деген мәселеден басталса ке­рек. Біз де осы мақсатта арғы-бер­гі материалдарды жинақтап, таң­даулыларын іріктеп дайында­дық. Бұл кітаптың екінші бір қажетті жағы – студенттерге, магистрлерге арналған арнаулы курстарда оқу құралы ретінде пайлануға болады.

Екінші, «Тәуелсіздіктің жолы қатты, дәмі тәтті» атты кітапта Ш.Мұртазаның тәуелсіз еліміздің рухани мүддесіне, талаптарына сай жазылған жүйрік ойлары мен қуатты пікірлері, тәуелсіздік тол­ғам­дары, сұхбаттары берілген.

Ш.Мұртазаның бес томдық шығармалар жинағының «Шал­ғай­дан сәлем жолдаймын» атты үшінші томын хаттар мен әр түрлі мазмұн­дағы қызмет хаттары құрайды. Жинақта алыс және жақын шетел жазушыларының, қоғам қайрат­кер­лерінің, халық жанашырлары­ның, ағайын-туыстары, ізбасарла­ры­ның хаттары, қызмет хаттары берілген.

«Ш.Мұртазаның публицистикасы» атты төртінші және бесінші жинаққа енген дүниелер тақырып­тарының әржақтылығымен, сипат-бояуларының даралығымен оқ­шау­ла­нып, жалпы Ш.Мұртаза пу­б­лицис­тикасының 1960-70, 1980-90 жылдардағы толымды пішінін, қасиеттерін түзеді. Жинақ мақсаты да, елеулі табыстарының бірі де осы деп бағалаймыз. Әрбір мақала жарық көрген жыл ретіне қарай орналастырылды. Мұның өзі онша мән берерлік жай болмағанмен, жинақтың жалпы тұтастығын, композициясын көрсетеді. Сонау 1956 жылы жазылған Ш.Мұртаза­ның «Ихсан ханым» атты аудармасынан бергі оның публицисти­ка­сының есею жолын, кемелденуін де хронологиялық ретпен жүйелейді.

«Оның журналистік тұлғасы суреткерлік болмысына: ал ақын­жан­ды суреткерлік тұлғасы жур­на­лис­тік болмысына сәулесін шашып, өзара бірін-бірі шырайландыра, ерекшелендіре түскен егіз қасиет­тері… соншалықты терең із қал­дырған, жеке бір мектеп болған­дығымен даусыз мойындалған, көптің көкейінен шыққан. Демек, Ш.Мұртазаның 1963-1992 жылдар­дағы редакторлық мектебі сүбелі-сүбелі арнаулы зерттеулерді күтіп тұрған тың тақырыптар…», – деп С.Жұмабек айтпақшы, Шерағаның осы кезеңдердің барлығында жазып өткен публицистикалық дүниелерін зерттеуге ынта-ықылас танытып жүрген жандарға септігі тиеді деген ниетпен кітапты жинақтап, жарық­қа шығаруды мақсат тұттық.

Төртінші томда Шерағаның 1960-70 жылдардың ішіндегі дүние­лері жинақталған, бесінші томда 1980-90 жылдардың дүниелері, одан әрі 2000-шы жылдан осы күндерге дейінгі дүниелерін жинақтап, жа­рық­қа шығаруды жоспарлап отырмыз.

«Бұл кітап – құрақ көрпеше си­яқ­ты. Менің анам Айша шебер тігінші еді. Баяғыда бай бабадан қалған «Зингер» машинасымен бүкіл ауылдың киім-кешегін осы Айша тігетін. Сонда әр түрлі маталардан қалған қиықтарды құрас­ты­рып, мақталап, түрлі-түсті, әп-әде­мі көрпешелер жасайтын. Мына кітап «әп-әдемі» болмаса да, сондай қиындылардан құралған. Әр кезде жазылған публицистикалық мақа­лалар, очерктер… Бірақ бәрі де әр жылдан елес беретін, заман лебін сездіретін, бәлкім, әлі де қажетке жа­райтын жазбалар.

Өзінің көзіңнің тірісінде жинас­тырып, басын біріктіріп қоймасаң, кейін кім оны мұрағаттан іздеп жү­р­ер дейсің. Не десе де еңбек қой. Кейін­гілер: «осындай да заман өткен екен ғой» деп кітаптың бетін парақ­та­са болғаны», – деген екен Ш.Мұр­таза «Ақындар мен әкімдер» атты 2002 жылы «Елорда» баспасынан шыққан кітабының алғы сөзін­де.

2012 жылы Жамбыл облысы көлемінде аталып өткен Шераға­ның 80 жылдық мерейтойы қарса­ңында осы бес кітап  жарыққа шы­ғып, тұ­са­уы кесілген еді. Орта­­лық­тың жи­нақ­тап, жарыққа шығарған дү­ниесінің тұсауын халық жазушысы Шераға мен белгілі әдебиеттану­шы, ғалым М.Мырзахметов кескен болатын.

Шераға тойына байланысты Тараз инновациялық-гуманитар­лық университеті «Шерхантану» ғылыми-зерттеу университеті Жамбыл облысы әкімдігінің ішкі саясат басқармасымен біріге отырып
«Ш.Мұртаза және тәуелсіз елдің руханияты» атты республика­лық конференция ұйымдастырған еді. Сол конференцияда респуб­лика­мыздың танымал тұлға­лары­ның тұшымды мақалалары оқылған болатын. Мерейтойдан соң орталық қызметкер­лері Елбасы жолдағаннан бастап барлық құттықтау хаттарды, Шера­ғаң жайлы мақалаларды жинақ­тап «Ш.Мұртаза – 80 жаста» деген алтыншы кітапты жарыққа шығарған жайы бар. Онда арнайы құттық­тау­лар, замандастар лебізі мен інілер іл­ти­паты, ғылыми мақа­лалар жи­нақ­талған.

Сонымен қатар, осы жылдың 22 қыркүйегінде жазушының туған күніне орай екі іс-шара жоспарланып отыр. Алғашқысы, «Шерхантану» ғылыми-зерттеу орталығы мен университетіміздің Ардагерлер кеңесі біріге отырып, Жамбыл об­лыс­тық дене шынықтыру және спорт басқармасының қолдауымен облыс ардагерлері арасында бильярдтан облыстық турнир өт­кізуді жоспарлап отыр. Екін­шіден, жазу­шының туған күніне орай, яғни 28 қыркүйек күні орта­лық тағы бір жинақтың тұсауын кес­пекші. Ол – «Қазақтың Шер­ағасы» атты көптомдық шығармалар жинағы­ның 7 кітабы.

Тәуелсіздік кезіндегі қайта құру мен жариялылық әкелген соны лептің тұрлаулы нышанын біз Ш.Мұртазаның драматургиясынан да көре аламыз. Прозашы Ш.Мұр­та­заның алғашқы кездерде дра­ма­тур­гиядағы қадамы мүлде тосын көрінгені, кездейсоқтыққа балан­ға­ны рас еді. Алайда, прозада ке­ме­ліне келген суреткердің ат басын кенеттен драматургияға бұруына себеп болған тек жаңа жанрда өз күшін байқап көру ғана емес сияқ­ты, сонымен қатар, тамаша драматизм мен трагедиясы мол өмірлік мате­риал­дардың сахнаға сұранып тұр­ған­дығында болар. Оның алғаш­қы қалам тартқан «Сталинге хат», «Бесеудің хаты», Қ.Ысқақовпен бірлесіп жазған «Қызыл жебе» («Революция сарбазы») пьесалары Жас­тар театрында қойылып, зор табыс­қа ие болғандығы ешкімді де бей­тарап қалдырған жоқ. Бұл екі туындысы арқылы Ш.Мұртаза театр мен драматургия атты жұмбақ та сиқыр әлемнің енді ертеден өз адамындай болып кетті. Осындай екі драманың сахналық зор табыс­тары суреткерді драматург ретінде одан сайын қанаттандырып, шабытына шабыт қосқан еді.

«Кешегі кеңестік дәуірдің аса көрнекті суреткері Ш.Мұртазаның өзінің ғажайып әдеби шығар­мала­рымен енді тәуелсіз еліміздің, тәу­ел­сіз әдебиетіміздің берекелі де, пәтуалы, ғұмыры баянды тірліктер атқарған тарлан тұлғасына заңды айналғаны қандай ғанибет», – деп С.Жұмабек өзіндік баға берген еді. Осы орайда, Ш.Мұртазаның тәуел­сіз­діктің он жылы ішінде тіршілі­гі­міздің көптеген қырларын қамти­тын елеулі табыстарының бірі және бірегейі десек болады, драмалық шығармаларын қалың көрерменге ұсынып, келесі жинақ ретінде жа­рыққа шығару негізгі мақсаты­мыз болды.

Осы дүниелер арқылы қазақ дра­матургиясының Шерхан Мұр­таза стиліндегі даму сипаты, бағ­да­ры, проблематикасы бой көтереді.

Мұнда Шерағаның «Домалақ ана», «Есек саудасы» және әлі де жарияланбаған «Бауыржан батыр» («Ноқтаға басы сыймаған») шығар­ма­ларын жинақтап, жарыққа шығардық.

Бұған Ш.Мұртазаның «Қыз-Қасқыр» атты әңгімесінің желісі­мен жазылған А.Атымтаеваның «Қыз-Қасқыр» трагедиясы да енгі­зілді. Шығарманың симво­ли­калық не­гіз­гі кейіпкері, танымал тұлға – М.Мыр­­захметұлы деп саналады. Осы мәселені зерттеу де бола­шақта өзі­нің шешімін табады деген ниет­теміз.

«Шерхантану» ғылыми-зерттеу орталығы жазушының мұрағаттық материалдары негізінде сұрыптау, саралау жұмыстарын жүргізіп, «Қазақтың Шерағасы» жинағының 8-томын, сондай-ақ, жазушының қолжазба түріндегі «Бір кем дүние» тәмсілдері баспаға әзірленді.

2011 оқу жылының қараша айында ғылыми-зерттеу орталығында «Шераға» атындағы әдеби бірлестік Шерхан Мұртазаның өзінің қа­ты­суы­мен салтанатты түрде ашылып, жұмысын бастады. Әдеби бірлес­тік­ке қаланың жиырмаға жуық мек­теп­терінен, колледждері мен уни­вер­ситеттерінен оқушылар мен сту­­денттер мүшелікке кірді. Әдеби бір­лестік отырысы айына бір рет, бекітілген жоспармен жүргізіліп отырады.

Осыған дейін орталықтың ұйым­­­­дастыруымен облыстық «Шын­­дықтың жебесі – Шераға» айтысы, республикалық «Тәуел­сіз­дік толғауы» атты оқушылар мен студенттер айтысы, «Қазақтың қайтпас Шерханы» атты үздік шы­ғармалар байқауы, «Білікті ұстаз – заман талабы» атты облыстық жабық мұғалімдер байқауы, «Ру­ха­нияттың көшбасшысы – Шераға» атты облыстық жас ақындар мү­шәй­расы, Тараз қаласы ішкі саясат бөлімі қолдауымен Тараз инно­ва­циялық-гуманитарлық универ­си­тетінде «Шерхантану» ғылыми-зерттеу орталығы және «АСЫЛ АРМАН» ұлттық дәстүр мен өнерді қолдау» қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыруымен І қалалық Шерхан оқулары өтті. Байқау барысында жазушының шығармашылық әлемі мен өмір жолына арналған «Ш.Мұртаза шығармашылығы және ұлттық руханият» атты кітап көрмесі ұйым­дастырылып, шолу жасалынды. Сондай-ақ, университет кітап­ха­насы жазушы Ш.Мұр­тазаның тұғырнамалық еңбектері бойынша университетте дайындалатын «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Филология» мамандықтарының студенттеріне «Ш.Мұртаза шығар­ма­ларының әдеби-көркемдік қуа­ты» тақырыбында дайджест өткіз­ді.

Университет басшылығы «Қазақ тілі мен әдебиеті» маманды­ғының озат студенттеріне арнайы Шерхан Мұртаза атындағы стипендиясын тағайындады.

«Шерхантану» орталығы тарапынан қандай іс-шаралар, кездесулер ұйымдастырылса да негізгі мақ­сатымыз – өскелең ұрпаққа Шер­­ағаның болмысын танытып, қасиет­терін сіңіру болып табылады.

Ерболат САУРЫҚОВ,
Тараз инновациялық-гу­мани­тарлық университетінің ректоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор.