ҚЫЗЫҚ МІНЕЗДІ КІСІЛЕР
Мінезі жұрттан өзгешелеу, қылықтары көптің есінен кетпейтін қызық мінезді кісілер әр ауылда кездеседі. Ауылдастары оларды құрмет тұта еске алып, оқиғаларын әңгімелегенде, езулеріне ерекше күлкі үйіріледі. Өмірдің мәні – өткен мен бүгінгінің арасын байланыстырып тұратын ерекшелігіне үңілу, әруақтар мен тірі жүргендердің ізгілікті сәттерін кеңірек ашу. Ескілікті кісілердің есті қылықтары арқылы оларды еске алып қою парызымыз.
Нұрмахан ЕЛТАЙ
КӨКЖАЛ – КӨЛЕГЕН
Құлағы салпиған күрең шобырдың еріне жантая жайғасып ауыл шетіндегі тасқораға қарай беттеп бара жатқан кісіні байқасаңыз, бұл – Көлекең. Жазды күндері басына шетен шләпісі пана, қыс айларында көнетоздау көкшіл құлақшыны болар еді. Онысың бір құлағы жоғары түріліп, бас киім ернеуіне қыстырылса, екіншісі міндетті түрде салақтап жүрер. Иесі олай-былай мойнын бұрса, құлақшынның бауы да солай қарай ере селтеңдей түседі. Жонына қамшы тимесе күрең ат та асыға қоймайды, көзін ашып-жұмып, үйреншікті соқпақпен алға ілдебайлап жылжи береді. Шыбын-шіркейден қорғанып, осқырынып қалғаны болмаса, бөтен мінез көрсетуге тіптен құлқы болмас. Әгәрәки, алдарынан бір кісінің қарасы көріне қалса, тізгінді тартпай-ақ, солай қарай бұрылды деңіз. Мал иесіне тартады демекші, күрең аттың бұл қылығы брігәдтің күнделікті кәсібіне сайлығы.
«…Малшы өлгенде тынады», деп қазекемнің қайыруынша, брігәдтің де жұмысы қысы-жазы толастай қоймайды. Көктем шыға егістіктің қамы, жаз бойы сонау қыс түскенше мал азығын дайындаудың харакетімен шаруа адамы тыныш отыра алмайды. Біле білгенге шаруашылықтағы ең ауыр жұмыс – шөп дайындау. Саусағыңызды бүге беріңіз, мамыр айының ортасынан ораққа шыққан шөпшілер жоңышқаның төрт орымын аяқтап, жантақ оруға кіріседі. Оны бітірер-бітірместен күріштің сабанын жинау басталады. Сол шамада қараша айыңызда орталанып қалар еді. Жылдың жеті ай бойы ат үстінен түспей, апталық жоспар, айлық міндеттемені асыра орындауға тура келеді. Олай ете алмау – жұмыстан босап, партбилеттен айырылу деген сөз. Коммунистің билетінен айырылуы – бауыздамай шәңгекке ілгенмен бірдей. Олай жазаланған белсендінің қайтып келеге келе қоюы қиындау. Оның үстіне кеңестік кездің: «Мал азығының бір жарым жылдық қорын жасайық» деген ұраны да болатын. Бір жыл ғана емес, бір жарым жылдық! Әрине, мұның үдәбәрәсінен шығу кім-кімге де оңай емес.
Ал мына күрең аттың үстінде асықпай келе жатқан кісіңіз, сол бір жарым жылдық қорды «бәжәріп» тастайтын қырғын брігәдтің өзі. Мына жүрісіне қарап, сабырлы, салиқалы кісі екен деп қалсаңыз, жаңылысыңқырайсыз. Көлекеңнің ашуының қабы шешіліп, дауылы көтеріліп кетсе, аузынан «оқ» борап, қолындағы қамшысы кім-кімнің де жон арқасын тіліп өтуі мүмкін. Қамшымен ұрғанын місе тұтпай, кейде қолымда автоматым болса деп армандайды. «Жұмыс істемей отыратын жалқауларды қырып салар едім» деп кіжінетіні бар. Әрине, ашу үстінде тұрғанда
уәждесіп, береке таппасыңыз анық, ал жұмысы жүріңкір кеп, көңілі жайланған кезде, әлгі автоматпен «қырып» салуының жөнін сұрасаңыз, ерніне насыбайын атып жіберіп, сақаулана сөйлеп, «әшейін әйтілгән сөз гой, әрі кетсе, түзбен әтәрмін» дер еді. Айтпақшы, егде тарта бастаған сайын қамшымен салып өтуі кеми түскен секілді, әсіресе, әнебір оқиғадан соң, дойырын байқап-байқап сілтеуге көшкен сыңайлы.
Бидай пысығы кезінде ауылға сау етіп көмекке студенттер келе қалса керек. Ертесімен егістік аралап келе жатқан Көлекеңнің көзі атыз ортасында бидай сабағын жапырып, аунап жатқан екеуге түсе қалмасы бар ма, кәрі жыны қоза кеткен брігәд адал асты арам іспен былғаған сары шашты қыз бен жігітті қамшының астына алып кеп берсін. Аналар зорға қашып құтылған көрінеді, алайда, екі күннен соң аудан прокурор шақырады. «Үстіңізден арыз бар, адам ұрғасыз, бұзақылық жасағасыз», – дейді сызданып. «Бұзақылығы несі-ау, енді тапа-тал түсте егіндікті жынойнақ етсе, ұрмағанда, бетін жалайды деп пе едің?!». «Ақсақал, қалай-қалай сөйлейсіз, қисық-қыңырды түзейтін закон бар, заңды бұзғанды орнына қоямыз». Не керек, райком жағы араласыңқырап, қамшы сілтегіш кісі ескертумен ғана шектеледі. Сонан бері Көлекең қамшысын қанша білесе де, ойланыңқырап қалатын болған.
Қырық жыл бойы ат үстінен түспеген көкеміз расында кісіге азары да, безері де жоқ ақкөңіл, жайдары кісі болатын. Әлгі бір сойқан мінездері өкіметтің жұмысы, міндеттеме мен жоспарды уақтысынан бұрын орындау кезінде көрініп қалатыны болмаса, айқайының зілі жоқ. Ашуы шәй орамалы кепкенше тарқап, жаңа ғана құртатын болған адамымен жайбарақат шүйіркелесіп отырса, таңқалмаңыз. Шөп базасының дарбазасы маңында қадаға ілініп, жерге түскен шөпті жалаңаш қолымен ерінбей жинайтын кісіңіз бір бау шөпті рұқсатсыз есегіне артқан адам көрсе, әрине, шыдамайды. Мына жердегі отыз, қырық мая шөп сол жанкешті еңбектің, қоғам дүниесін бей-берекетсіздіктен сақтаудың арқасында жиналғандығын ауыл жұрты біледі. Мінезділігін айтқаны болар, Көлекеңді ауылдастары Көкжал дейтіні бар. Қасқырдың сырттаны секілді мықты дегені. Көкжал – Көлеген!
Расында, Көлекең Еңбек Ері атағын ресми алмаған, алайда, алтын жұлдызды қадағандардан кем еңбек етпеген, бар ықыласы жұмысқа, қоғам мүддесіне ауған жан еді десек, асыра баян етпегеніміз. Таң саз бере күрең атпен жолға шығатын ол сушылардың әр арығын, әр атызын көзімен көріп, су асқан жері болса, аттан түсе сала бекітіп, егіске түскен малды қарауылдармен бірге қуысып, күн көтеріле шөп жинайтын тасқора басына келгенде, бұл жерге шөпшілер де жиналып жатар еді. Айтпақшы, орақшылардың жайына да қанығып, тармашылардың әрекетін көзінен өткізіп үлгеретіні бар. Орылған шөп сәл дегдісімен дестеге түсіріліп, тракторлармен тайлана бастайды. Зырыл қаққан бес- алты орақтың соңында кемінде екі-үш тарма жүреді. Оған соншалықты шөп тайлаушы агрегат ілесуі керек. Солардың өзі үлгере алмай, дестеге салынған жоңышқаның жартысына таяуы қолмен шөмеленеді. Мұнда отыз-қырық тасымал көлігі, олардың әрқайсысында айыр көтеріп, төрт-бес адамның жүргені. Олардың арасында қыз-келіншек те, мектеп оқушысы да, жасамыс адамдар да болар еді. Яғни мал азығының берік қорын жасау науқанына ауыл адамдары тайлы-таяғы қалмай атсалысады деген сөз. Бұл жердегі қара-құра болмағанда екі жүз кісіден асып түсер, сондықтан да осы шаруаларға басшылық жасайтын көкеміз көптің бәрінің ыңғайына көне беруге мұршасы да бола қоймасы түсінікті.
Бірде кеңсе жақтан күрең атпен желдіртіп келе жатқан брігәдтің көзіне шөп артуға қолайлы етіп, кузовын жайған Зил автокөлігі маңында топырлап отырған көп адам шалына қалды. Әшейінде құлағы салпиып, қара көрсе тұра қалатын шобыр ат иесінің тақымын қысып, ашулы даусы шыққанда сылбыр жүрісті жортқанға ауыстырады. Мұнысы шапқаннан бетер, лезде көздеген жеріне жетіп баратыны бар. Әлгі үйме-жүйме отырғандар жан-жаққа тұра қашып, брігәдтің кәріне ұшырамауға тырысты. Ат үстінде-ақ, әке-шешеден бірдей жіберіп, сыбап келе жатқан Көлекеңнің қолына тек Әбдіхан ағасы ғана түсіп, жасы үлкен деместен құлақ шекеден қойды да кетті. « Пәрәзиттер, нәкәс иттер…» дейді ме-ау, естуге адамның құлағы ұялатын талай сөзді лезде боратып тастады. «Деректірден мен сөз естимін, ал сендер болсаңдар қымыранға тойып алып отырсыңдар. Планды кім орындайды, ойбай!». Осы кезде жазатайым таяқ тиіп кеткен Әбекең:
– Шырағым, Көлеген, көзіңе мен неміс болып көріндім бе? – демей ме, көлдей орамалмен бетін сүртіп тұрып. Бұл сөзге мұндай кезде бригад көкеміз тоқтаушы ме еді, айқайды одан сайын үдетсін кеп: «Атаңа нәлеттер, немістен жамансыңдар, көзім тайса, отыра қаласыңдар, ал орылған мына шөптің қурап далада жатысы мынау!».
Сол күні Көлекең түнімен дөңбекшіп, ұйықтай алмай шығады. «Ойбай-ай, мен қарабет өзімнен үлкен ағама тілім тигенмен қоймай, қолымды да тигізіппін-ау. Енді қайттім, масқара болдым-ау». Күн шықпай атқа мініп, басқа шаруаны ысырып тастап, келесі ауылдағы ағасының үйіне қарай тартсын. Әбекең ертесімен мал шығарып жүр екен, атынан түсе берген брігәд інісінің: «Кешір, көке!» деп даусы іріп, көзі суланып қоя бермесі бар ма. Ағасы да зорға шыдап жүр екен, алдына тізерлей құлаған інісін қолтығынан демей, ботадай боздап жылап жіберсін. «Айналайын, Көлегенім, босамашы, өзімнен де бар, сақалым сапсиып, балалармен бірге сусын ішіп отырып қалыппын, төмендеме, қайта сен мені кешір! Өкіметтің жұмысын болдырамын деп сен шапқылап жүргенде, бір жағыңа жалау болудың орнына омалып отырып алдым емес пе!». Екі туыс осылай татуласты. Қандай қазақы пейіл, өзіне болмаса басқаға кінә артқысы жоқ, асыл ағаларым-ай! Әй, қазір мұндай кісілерді емге таба алар ма екенбіз, қайдам. Базарлы өмірің барымыздан айрылтып барады ғой, жүдә?!
Жетпіс үшінші жылдың жазында спорт нұсқаушысы деген қызметтің айлығын алып, далада доп қуып жүрген мені совхоздың директоры Әбсадық Әбсеметов шақыртып алды да, «жазу-сызуға бейімің бар екен, гәзетке мақала да жазып жүрсің, енді кеңсе жұмысын істейсің!» деді де, «Статистик болып ауыстырылсын» деген бұйрықты қолыма ұстатты. Бұл шаруашылықтағы жүргізілетін жұмыстардың мәліметін жинайтын, оны ауданға күнбе-күн беріп, көбейтіп таратып отыратын машақатты жұмыс екен. Сол күні апталық ақпар қорытылатын болды да, жиынға мені де қатыстырды. Ең шеткі орындықта, бөтен үйге кіріп кеткен бейтаныс секілді үрпиіп, айналамды тосырқап мен отырмын. Төрде жуан-жуан кісілер, берісінде қолын зорға алатын совхоздың кілең белсенділері.
Әжептеуір өтіп жатқан жиналыстың бел ортасында қып- қызыл айқай басталып кеп кетсін. Оны шығарған бригадир Көлеген Әлсейтов. Бас инженер Жарқынбек екеуі шөп тарма жөнінде қырық пышақ болсын. Ерегіскен екеуі жан-жағынан басу айтқанға қояр емес. Тоқтам салуға директордың өзі кірісті. «Көлеген, қой!» деді Әбсеметов зілді үнмен. Басшылық қызметте әбден ысылған аудан, облыста беделді, тіптен хатшылардың өзі санасатын Әбекеңнің бетіне бұл жерде ешкім келе алмайды. «Көлеген қой, жас жігітпен сонша керілдесіп, саған не болды, шашың ағарған, елудегі адамсың ғой!». Осыдан соң сөз тоқтауы тиіс еді, мұнан артық енді қалай айту керек.
Бірақ Көлеген тоқтамады, ең соңғы, «елуге келдің» деген сөз сайтанын түртіп кетті-ау деймін, орнынан ұшып тұрсын. Ұшып тұрғаны сол, етігінің қонышындағы білеу қамшысын жұлып кеп алсын. Онысын қолына қыса ұстап, оң аяғымен тақтай еденді сапта жүрген солдат секілді «тарс» еткізіп теуіп, «елуге келгенде қайтем» деді ентігіп. Отырғандар қандай бір сұмдықтың боларын болжай алмай, аңтарылыса қарассын. Әшейінде директордың сөзін қоштай кететін парторг те, сельсебет те тым-тырыс сілейген де қалған. Өзгелерде де үн жоқ, қалыңнан жолбарыс шыға келгендей үрейленіп отыр. Бұрын мұндай жиынды, ұлы айқайды естімеген менің халім тіптен мүшкіл.
Ал қолына қамшы ұстаған, көзі қанталаған бригадир анау-мынау емес, енді деректірдің өзіне қарай тіке салды. «Алпысқа келгенде қайтем», деп алқынып, сол аяғымен еденді тарс еткізді. «Жетпіске келгенде қайтем?» деді ырылдағандай дыбыс шығарып, алға қарай адымдаған оң аяғының соққысы айналаны дір еткізді. «Япырай, қайдан келе қойып едім, мына жерге» деп көзім алақандай болды. Не керек, «Сексенге келгенде.., тоқсанға келгенде қайтем», – деген Көлекең жасын жүзге жеткізгенде директордың қарсы алдындағы үстелге барып тірелді.
Өмірі қарауындағылардың өз сөзін бөлгенін көрмеген бастық та мына жағдайдан айран-асыр болса керек, тырп ете алмай отыр. «Ал жүзге келгенде қайтемін?» деп зор айқайға басқан ашулы кісі осы кезде қамшының сабымен үстелді қойып кеп қалды. Су толы графиннің қақпағы салдыр етіп ұшып жерге түсті. Терезе жақтаулары дір етіп, әйнектері шықырлады. Брігәдтің ендігі әрекеті мұнан да жойқын болуы керек еді, қолында қамшы.., жұрт жаңылысыпты. Жаңағы қаһарының барлығын лезде жуасытып, «Әбеке, – деді Көлеген бәсең үнмен. – Әбеке, жүзге келгенде қайтем, тарма жоқ қой, шөп күйіп кететін болды, – дегені мүләйімсіп. Әбекең де «үһ» деп қақпағы ашық графиннің аузынан су ішті. Реңі қашып кеткендердің жүзіне ептеп қан жүгірісіп, күбірлесіп қоя берсін. Тек, ауылсебет Жұман ғана: «Әй, Көлеген, жынды екенсің ғой, әртіссің бе, не пәле?», – деп басын шайқай берді.
Кейін қатар жұмыс істеп Көлекеңнің талай қызығына кенелгенім бар, ашу үстіндегі айқайы кезінде насыбай атады да сәлден кейін, «жаңағыны түкірдім бе, жұтып қойдым ба?» деп сұрайтыны қай әпенділік?! Әлгіндей айқайы бір айнала бере ұмытылып, ауылдастарымен күлісе әңгімелеп жүрер еді. Алдында айтқанымыздай, бар құмары қоғамдық жұмысқа ауған Көлекең той-жиыннан да аулақ, арақ ішпейтін, карта ойнамайтын. Кісілікпен де шаруасы жоқ, барынша қарапайым, әулие кісі еді, жарықтық. Дүние-мүлік жиюға да ықылассыз еді. «Әй, Одаман көкем-ай!» дер еді атқан насыбайына елти отырып, басын шайқап. «Баяғыда екі ауылдың адамдары шабындыққа таласып қырғын төбелесіп жатса, Одаман жайбарақат отыр дейді. Не отырыс? «Ашуым келмей отыр». «Мә онда саған ашу келмеген»! Бір тентектеу ағасы қамшымен басынан салып кетеді. Орнына қарғып тұрған Одаманның мойнында шайланың ағашы да, киізі де жалбаңдап кете барады. Атан жілік палуан қарсыластарын түгел жусатып салады. «Құданың құдіреті, маған сол көкемнің күшін бермегендігіне риза болыңдар, әйтпесе күндерің күн болмас еді». Бұл сөзін шын пейілімен айтарына талас жоқ-ау.
Мына қызықты қарасаңызшы, кез келген жиналыста алдымен Көлекеңе сөз берілер еді. Депутат, еңбек озаты, орденді, не керек, сол кеңестік кездегі бірталай абырой-атағы бар кісі. Ауылдастарының шын көңілмен сыйлайтындығы тағы бар, сөз алдымен сол кісіге тиеді. Бірде, ауылдық кеңестің сессиясы өтіп жатыр. Күн тәртібінде, мал қыстатуға дайындық барысы талқылану үстінде. Айтқандай-ақ, баяндамашыдан соң сөз депутат, озат бригадирге берілді. «Жолдастар, – деді жарыссөзге шығушы тамағын кенеп. – Мал қыстату жауапты науқан, оған бар қам- қарекетті ерте бастан жасауымыз керек. Міне, бүгін ноябрьдің оны, әне-міне, дегенше күн райы бұзылуы мүмкін». Ендігі әңгіменің сарыны болса да түсінікті, мал азығын жеткілікті етіп, қора басына тасып алынуы, ұйымдастыру жұмысын құмбыл жүргізу қажеттігі депутат-бригадирдің аузымен айтылғаны жөн. Көлекең де солай етпекші еді, оның сөзін осы кезде терезеге тырс-тырс тама бастаған жаңбыр бөліп кетті.
Табиғат та Көлекеңнің осы бір сөзін тосып тұрғандай, құбыла қалғанын қарасаңызшы! Лезде жаңбыр сіркірі үдеп, жауын нөсерлете бастады. Сөзін үзген Көлекең көзілдірігінің үстінен телміріп, терезеден көз алмай, біршама уақыт үнсіз тұрып қалды. Әлден уақытта: – Міне, жаңбыр да жауды.., ал аулымызда палатка жоқ.., арақ та таптырмайды, – десін. Марғау отырғандар осы кезде дүр сілкініп, күле жөнелсін. Оның мәнісі былай еді: сессия жиыны алдында ол баласы Қыдырбайдың үйленгенін, алдағы сенбіде той жасайтынын, құда шақырғанын, бірақ бірде-бір дайындық жасалмағанын сыр етіп айтып отырған. Жаңбыр жауып кетуі мүмкін, ал палатка таптырмай жатыр, ішімдік те тапшы, енді не істеу керек?! Сексенінші жылдары осындай жағдайлар бар еді ғой. Осы уайымы есіне түсе кетіп, онысын дауыстап айтып жіберген болу керек. Жұрттың жапа-тармағай күлісіп жатқаны сол. Жиыннан соң, Көлекеңнің той жасауына басшылар арнайы мәслихат өткізіп, кем-кетістігін бірлесіп атқаруға сөз байласқаны бар.
Иә, Көкжал – Көлеген Еңбек Еріне лайық еңбек еткен, адал пейілді, мінезі қызық кісі еді.