Қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің көп тиражды газетінің «Қазақ университеті. Казахский университет» атанған уақытында ақысыз-пұлсыз редакторы болып істегенмін. Заң факультетінде кавказдық Элдаров деген азамат Алматыға әлі келіп жетіп үлгермесе де, екі-үш пәннен «емтихан тапсырып», қомақты баға алып үлгеріпті. Сол жайлы сын мақала, артынша «Емтихан» атты сатиралық комедия жазылып, Жамбыл және Қызылорда облыстық театрларында қойылды.

Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ

Кейін Жамбыл театры аталған комедияны Алматыдағы Жас-өспірімдер театрының сахнасын­да көрсетті. Белгілі драматург Әл­жаппар Әбішев «Емтихан» авторына хат жазып, біршама мақтау сөз айта келе, жазуды талақ етіп мүлдем тастамасаң да, екінші қа­тар­ға таста, – деп кеңес берді. Аға ақы­лы себеп болды ма, қайдам, қазір сыбайлас жемқорлық деп ата­лып жүрген пәлекет жайлы та­ғы бір сатиралық комедия жазбақ­қа материал жинастыруға кірістім. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған сын материалдарды екшеп, біраз әлемдік комедияларды қайта парақтадым.

Бірақ әттегене, еңбегімнің зая кететін түрі бар. Неге? дей­сіз ғой. Айтайын. Николай Васи­лье­вич Гогольдің «Ревизорына» қайта көз жүгіртуім салдарынан. Менің өзімше іріктеген прототип­терім болашақ пьесамда суреттеле қалған күнде қып-қызыл пла­гиаттың нағыз өзі болайын деп тұр!

Мұхтар Әуезов аударған «Ревизор» комедиясының шекесінде «Бетің қисық болса, айнаға өк­пелеме» деген эпиграфтағы «беті қисық» маған революцияға де­йін­гі патшалық заман көрінетін. Хлестаков, дуанбасы Сквозник-Дмухановский, судья Ляпкин-Тяпкин, т.б. шенеуниктердің қы­лық­тарына күлкіге батқанымда, ойымда сол келмеске кеткен заман тұратын.

Енді мынаған қараңыз: бүгінгі заманғы газет, журнал материалдары бойынша ойымда қалыптаса бастаған геройларымның про­то­тип­тері, қазіргі дәуір шенеуник­тері, Құданың құдіреті, бұдан екі ғасырдай бұрынғы Гоголь комедиясы кейіпкерлерінен айныса ше! Бас геройымның прототипі Қа­зақстан Республикасының бір шаһарының әкімі болатын. Сол шір­кіннің өмір сүрген дәуірі ба­с­қа, ұлты қазақ бола тұра, ұрлық-қар­лығы Гоголь комедиясындағы дуанбасыдан әлдеқайда асып түседі!

Дуанбасы Антон Антонович Сквозник-Дмухановский қа­рауын­­дағы шенеуниктерге Петербургтен жасырын ревизор келе жатқанын хабарлаған досы Чмы­хов­тың хатын оқи бастағанда оның: «Мен білем ғой, сен де жұрт қатарлы күнәдан мұнтаздай жан емес ең, үйткені ақылды адамсың ғой, құдайдың беріп тұрған несі­бе­сінен кім қашады» – деген сөз­де­рін мадқапыда оқып қояды. Чмыхов ол шындықты досын қа­ғыту үшін жазып отырған жоқ-ты. Петербургтан жасырын түрде ревизор аттанатынын алдын ала хабарлап, сақтандырайын дегені. Дуанбасының, басқа да кейіпкер­лер­дің парақорлығы осы алғашқы көріністен-ақ әшкере бола бас­тайды.

«Ревизордағы» купецтер: дуан­басыға қанша берсек те аз. Лавкаңа келді ме, көзіне көрінгенді сыпырады. Мынау жақсы шұға екен, «біздікіне апар» – деп жүзі жанбай жүк­тейтінін айтып Хлестаковке, Петербург алаяғына, жалған реви­зордың тілімен айтқанда, «қарыз ақша» беріп тұрып шағынады.

Ал менің прототипімнің, Қа­ра­ғандының бір әкімінің сыбайлас жемқорлыққа салынған қазіргі қала әкімінің жем-жесін тек­сере келгенімде дуанбасыдан да жойқын болып шықты. «Аңқау жұртқа арамза молда» дегендей, республика деңгейіндегі қыз­мет­ке көтерілгенде араны бұрынғы­дан әрмен ашылып, ақыры, «ұр­лық түбі – қорлық» деген нақылға сай омақасады ғой. Ал Ресейіңде ондай жеп, ішіп қойып сотталған қалалық әкімдерді санамалама­ған­да, одан да биік сатыдағы ше­неуниктері, айталық, Сахалин мен Коми және Киров облысының бастықтары атау-керендері ашыл­ғаны соншалық, қазір көздері жылтырап абақтыда отыр.

«Балық басынан шіриді» де­мек­ші, дуанбасының қарауын­да­ғы­лар: сот па, полиция ма, басқа төменіректегі шенеуниктер де шетінен парақор болса, ондай күнә­һарлар бізде, солтүстік көр­ші­ле­рімізде де аз емес. Яғни жем­қор­лықты әшкере ететін пьеса үшін прототип жетіп-артылады. Тек сол құрғырларды образға ай­нал­­дыруға кіріссең болды, Гоголь комедиясының пішеніне түсе бас­та­ғаныңды сезіп шоршып түсе­сің.

Әкімнен өзге шені төмендеу прототиптерім ашқарақтығы жа­ғынан «Ревизордағы» полицейлер Свистунов, Прохоров, Держимордалардан бір кем соқса ше! Дуанбасы кварталшы Свистуновқа: білем мен сені! Купец Черняевқа не қылғаныңды білесің бе, ә? Ол саған мундирге екі жүз шұға ал де­се, сен тобымен алып кетіпсің, байқа! Бойыңа шақтамай аласың! – деп айбат шегеді ғой. («Смотри, не по чину берешь!»).

Менің газеттерден тапқан сол шені төмендеу прототиптерім: Қара­ғандының Қазыбек би ау­данының полицейлері Алматы-Екатеринбург трассасында қаты­найтын ауыр жүк машинала­рында не бар, не жоқ екенін тексерме­ген­дері үшін күніне 200 мың теңге па­ра қылғытады екен. («Время» газе­ті. 23. 8. 2016). Бұлардың параны шеніне қарай алатын-алмай­тыны, капитан старшиналарға қара­ғанда көбірек қарпыды ма, ол жағы жуық арада өткізілетін сот мә­жілісі барысында анықтала жа­тар… Ал енді осы Свистунов, Прохоров, Держимордалар іспет­тес полицейлерді Пәленшеев, Тү­геншеевтер деп атап комедия кейіпкерлері етсең, не жаңалық ашпақсың?! Күні ертең қызылкөз бір сыншы мұныңды әдеби ұр­лыққа жатқызса, ләм дей ал­май­сың ғой.

Әйтеуір, айтары жоқ, Гого­ль­дің «Ревизоры» алды-артымды орап бұрылуға шама келтірмейді, жазбаққа ниеттенген типтерім ұлы драматург пьеса­сының ше­неуниктеріне еліктеп шыға келеді!

«Время» газетінде «Шанхай, за забором отдыхай! деп аталатын шағын заметкада (27.8.2016) Қос­танай шенеуниктері Красный Кузнец көшесіндегі ескі-құсқы ұсқынсыз үйлерді келімді-кетімді бастықтардың, меймандардың кө­зіне түспеуі үшін әдемілеп май­лан­ған биік дуалмен қоршап тас­тапты деген материал бар. Гоголь пьесасындағы дуанбасы «қала жа­ңа планмен түзетіліп жатқанға ұқсауы үшін ескі дуалды дереу құ­латып, орнына жаңа саламын, қарақшы тұрғызылсын» деп бұйы­рады. Гоголь геройы ескі дуалды құлатса, мен жазбақшы комедияның прототипі жаңа дуал тұрғызады. Мұнда қандай ұқ­сас­тық бар? дейсіз ғой. Ұқсас­тық қана емес, мұның өзі көпе-көрінеу төр­кіні бір нәрсе. Дуал құлатылды не, қайта тұрғызылды не, бәрібір: екеуі де, сайып келгенде, барып тұрған көзбояушылық қой?! Ендеше, бұл материалды болашақ комедияма қалайша кіргізбек­пін?

Жуықта Семей полигонының жабылуына 25 жыл толуына ар­нал­ған халықаралық форум Семейде емес, Астанада өткізілді. Себебі, Семейдің сиқын анау-мынау дұшпан көзге көрсетуге бол­майды. Қаншама қаражат құйыл­са да, қайда кетіп жатқанын сайтаным білсін, қаланың ұсқыны әйтеуір түзелмей-ақ қойды. Осыны материал қылып пьесама енгізейін десем, тағы да «Ревизорды» көшіріп алғандай болатын түрім бар.

Дуанбасы Петербургтан жасырын келген шенеуниктің қалаға келгеніне екі жұмадай болғанын естіген мезетте частный приставтан: көшелерді тәртіпке келтіру жөніндегі жарлықтарының қалай орындала бастағанын сұрайды. Частный пристав:

– Сол өзіңіздің бұйрығыңыз бойынша кварталшы Пуговицынды онбасыларға қосып тротуарларды тазалауға жібердім, – дейді. Дуанбасы ойбайын салады:

– Ой, әттеген-ай, ұмытып ке­тіп­пін-ау, көпір маңайындағы қора­ның жанында қырық арбадай боқтық жатыр еді! Құдай-ай, бұл не деген былапыт қала!

Бізде де қазір жоғары биліктен біреу-міреу келе жатқаны естілсе болды, талай «былапыт қала» тығыз түрде тәртіпке келтіріле бастамай ма. Ол баяғыдан белгілі жайтты пьесаңа қалайша енгіз­бек­сің. Бұдан бір жарым ғасырдан аса бұрын «Ревизорда» әшкерелен­ген шындықты не бетіңмен өзің ашқандыққа жатқызбақсың?!

Жуықта «Время» газетінен (1.06.2016) Атырау қаласы туралы: «Под конец лета город превратился в огромную городскую свалку» атты сын заметканы оқып, қайран қалғаным бар. Махамбет Өтемі­сов­тің 200 жылдығын атап өту сал­танатына қатысуға барған кезімде көруге көз керек, жайнап тұр­ған Атырау шаһары қалайша іп-ілезде «былапыт қалаға» айнал­ған?!

Жасырын ревизордың шаһар­ға келгеніне екі жұма болғанын естіген бойда дуанбасы жан ұшы­рады:

«– Екі жұма! (Теріс қарап) Әк­ем-ау, көкем-ау! Жар бола гөр, әу­­л­ие­лер! Нақ осы екі жұманың ішін­де унтер-офицердің әйеліне дүре соғылды! Арестанттарға азық берілмеді… – деп өкінеді. «Ре­в­и­зор­дың» он бірінші көрінісінде. Хлестаковке сол унтер-офицер әйелі өзіне полицей дүре соққа­нын, өлгенше сілейтіп, екі күндей оты­ра алмағанынын айтып ша­ғым­данады. Дуанбасы шағымның уытын қайтармаққа Хлестаковке жалынады: құтқара көріңіз, ун­тер-офицердің әйелі дүре салды деп, сізге шіп-шикі өтірік айтыпты, құдай біледі, ол өзіне-өзі дүре соғып жүр, – дейді.

Кейін Ресейде «унтер-офицер­ша сама себя высекла» деген сөз мәтел болып кетті ғой. Міне, дәл сол кесапат мәтел болатындай қылық бізде жоқ сияқты еді, бірақ оным бекерге шықты. Бірер газеттерден сотталып, абақтыға түскен Наталья Слекшина деген әйел түр­менің төрт қызметшісі өзін үнемі зорлағанын, ақыр аяғында жүкті болып қалғанын жазып шағымданған. Сол шағымды тексерген полиция шенеунигі әлгі әйелдің зорланғанын оның өзінен көреді. Бас бостандығынан айырылып, түрмеге түскен әйел қайт­кенде де екіқабат болуға тырысады. Аяғы ауыр әйелге сот қашанда рақымшылық жасайды дейді. Ал енді осы түрмешілер зорлап екіқа­бат болған Наталья ахуалының өзіне-өзі дүре соқты дейтін унтер-офицер әйелінің «күнәсінен» қан­шама айырмасы бар деп ойлайсыз?!

Бүгінгі газеттерде мас күйінде рольге отырып, кісі өлтіргендердің жазадан оп-оңай құтылып кеткен­дері талай рет жазылды. Бұл жәйт Гоголь «Ревизорындағы» та­ғы бір кейіпкерді еске түсіреді. Пьесаның үшінші көрінісінде судья Аммос Федорович Ляпкин-Тяпкин: «Міне, мен сот болғалы он бес жыл болды, баяндама хатқа қалай көзім түсті ме, ә! – деп қолды бір-ақ сермеймін. Оның шыны қайсы, өтірігі қайсы екенін Сүлеймен Пайғамбар да айыра алмас», – дей­ді. Қылмыскерді ақтай салатын бүгінгі кей судьяның заңға немқұрайды Ляпкин-Тяпкиннен айырмасы қайсы?

Жалпы, «Ревизор» комедиясы көріністерінің қай-қайсысының да қайталанбайтыны бізде кемде-кем екеніне көзім әбден жетті. Гогольдің «Ревизорын» бүгін де анда-санда оқи қалсаң, не кинофильмнен көрсең, езу жимайсың: ұлы комедия кейіпкерлерінің прототиптері бүгінгі қазекеңнің арасында аз ұшыраспайтындықтан да болуға керек…

Қазақстан Республикасында 17 миллион халық болса, соның миллионға жуығы абақтыда («Время» газеті. 21. 7. 2016). Бұл жәйттер сы­байлас жемқорлық жайлы бола­шақ сатиралық пьесада көрініс тапса, «Ревизор» комедиясы тәріз­ді әрі күлдіруі, әрі күрсінтуі тиіс. Ол туынды Гоголь комедиясына тек осы жағынан ғана ұқсас болуға керек. Басқа бір үтіріне дейін «Ре­визорды» қайталамайтын болсын. Соның ретін тап та жаз! Ал мен өз басым дуанбасы Сквозник-Дму­хановскийге, Хлестаков, Ляп­кин-Тяпкиндерге ұқсамайтын жем­қор прототиптерді арамыздан әзір­ше кезіктіре алмай жүрмін…