АЙКЕЗБЕ ҰРПАҚ
Біз бастан өткерген өзгерістерді осы күні кім зерттеп жүр? Сол өзгерістердің біздің ділімізге, қоғамымызға қалай әсер етіп жатқанын кім айтып бере алады? Тәуелсіздігіміздің жиырма бес жылында асқан жылдамдықпен өзгеріп отырған қоғамда қанша айкезбе ұрпақ бей-жай тірліктен қашып, ішкі әлемін өзге ділден, діннен, ағымнан, ұстанымнан, көзқарастан іздеп кетті екен? Кейде сол айкезбе ұрпақтың адасқан жолға түсіп кетуіне ғаламдық өзгерістерден бұрын ішкі жағдайымыз себепкердей болады да тұрады. Бір мемлекетте туып, екіншісінде өскен, бір экономикалық формациядан екіншісіне өткен ұрпақты былай қойғанда, тәуелсіздіктен кейінгі толқын бастан өткерген түрлі білім реформалары, қоғам бастан кешкен ғылыми дағдарыстар, рухани жұтаңдық – асқан жылдамдықпен жаңарған ғаламдық ғылыми-техникалық жетістік, сөзіне ұйыр тұлғаның жетімсіздігі – бүгінгі қоғамның психологиялық жағдайын тым күрделендіріп жібергендей.
Қарагөз СІМӘДІЛ
Біздің сөз емес, бірақ келісуге тұрарлық сөз, не десек те, тарих – тұлғалармен жазылады. Кез келген қоғамда нар тұлғалы саңлақтардың орны бір басқа да, жалпы ұлтты құрайтын қалың қауымның атқаратын міндеті бөлек болған. Мұндай элитаны «пассионар тұлғалар» деп те жатады. Тіпті, қазіргі таңда ғылымның жаңа бір саласы «тұлғатану» ілімі де қалыптасып үлгерді. Демек, біздің қоғамға, біздің қоғамға ғана емес, жалпыадамзатқа – тұлға бұрыннан керек болған, қазір де қажеттілігі байқалады.
Кеңес заманынан ілік іздеген кезде – қоғам дамуының қозғаушы күші – халық бұқарасы деген қағидаға сүйенгенін тілге тиек етеміз. Иә, социалистік қоғамға тұлғаның қажеті де болмады. Өйткені, өзіндік ойы, пікірі, қылығы бар тұлға идеологиялық үгіттеуге, икемдеуге көне бермейді. Ол кезде бәрін шешетін жеке тұлға емес, халық бұқарасы (шартты түрде болса да) еді. Сөйтсе де, ол қоғамның өзінде де әр ұлттың сөзін ұстаған жанашырлары болды. Сол жанашырлар арқылы ұлттың иммунитеті қалыптасты.
Бүгінгі ғылыми қағидаттарға сай, қоғамды қалыптастыратын орта топ өкілдерінің, «орташа статистикалық» азаматтардың интеллектуалдық деңгейі маңызды роль атқарады. Бұл интеллектуалдық деңгейді әлеуметтану ғылымында адамдық капиталдың бір бөлігі болып саналатын – интеллектуалды капитал ұғымымен өлшейді.
Сол интеллектуалды капитал біздің қоғамда бар ма? Бар болса, олар кімдер деген ойға бас ауыртып көрсек қайтеді.
Интеллектуалды капиталды қалыптастырып отырған бір сала – ғылым деп аталса, оның біздегі жағдайы турасында ойланудың өзі ауыр. Бір ғана мысал, ғылымды қаржыландыру бойынша Израиль (4,86%) көш басында келеді. Дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш: Финляндияда– 4,01%, Швецияда– 3,75%, Жапонияда– 3,42%, Кореяда– 3,37% пайызды құрайды. Ал біздің елде ЖІӨ-дегі ғылымды дамытуға жұмсалған шығын көлемі 0,18 пайыз ғана. Білім және ғылым министрінің сөзіне сенсек, 2020 жылға қарай ғылымды дамытуға бөлінетін қаржыны ЖІӨ-ден 2 пайызға, 2050 жылға қарай – 3 пайызға арттыру көзделіп отыр. Ол уақытқа дейін, 0,18 пайыз қаржымен ғылым саласының қай жыртығын жамарымыз да белгісіз болып тұр. Бұл жағдайда елімізде адамдық капиталдың сапасын арттыруға көбірек көңіл бөлу керек еді деп қалай айтамыз? АҚШ президенті Барак Обама экономикалық дағдарыс басталған тұста «Білім – экономикалық маңызды мәселе» деп мәлімдеді. Дүниежүзілік банктің 2011 жылғы баяндамасына сүйенсек, экономикалық даму үшін білімді жинақтау мәселесі капиталды жинақтау мәселесімен пара-пар үрдіс екен. Демек, білім ел экономикасын дамытудың және жалпы экономикалық дамудың маңызды құралы.
Демек, біз іздеген тұлға осы білім мен ғылым саласында көптеп шыққаны абзал. Мектеп мұғалімінен бастап, университет профессорларына дейінгі аралықтағы мамандардың тұлға атанбақ түгілі, «орташа топ» өкілінің қатарына кіре алмай, көштің соңында ілбіп басып келе жатқанын есепке алсақ, бұл саладағы тұлғалар ролін арттыру мәселесі пайда болады.
Әлеуметтік сауалнамалар нәтижесі бойынша біздің елді толғандыратын ең өзекті мәселелер мыналар: азық-түлік бағасының қымбаттауы, жұмыссыздық, коммуналды қызметтер, өндірістік тауарлар мен қызметтер бағаларының өсуі, денсаулық сақтау саласындағы қызмет сапасының төмендеуі. Яғни қарапайым тұрғын негізінен бағалар өсімі мен жұмыссыздық және денсаулық сақтау мәселелеріне көбірек алаңдайды. Сол зерттеушілердің айтқанына зейін қойып, қазақстандықтардың ай сайынғы тапқан табысын қалай жарататынына зер салсақ, табыстың жарысынан көбін азық-түлікке жұмсап, 15 пайызын коммуналдық төлем мен киім-кешекке жеткізетін көрінеді. Мұндай жағдайда мәдени орындарға бару, өзін-өзі жетілдіру, депозит, т.б. салымдар туралы сөз қозғаудың өзі артық. Ал дамыған мемлекеттердің халқы тапқан табысының 10-15 пайызын ғана тамақтану, азық-түлікке, ал қалған бөлігін басқа қызметтерге жұмсайтынын білеміз. Мысалы, Ұлыбританияда халық табысының – 9,1 пайызы, Швейцарияда – 9,6 пайызы, Данияда – 10,7 пайызы, Норвегияда – 11,8 пайызы, Германияда – 12,1 пайызы ғана тамаққа жаратылады. Ал біздің қоғам әлі де тамақтану үшін өмір сүріп жүр. Демек, біз қанша жерден дамудың үздік үлгісін таңдап алдық десек те, халықтың қарапайым қажеттіліктерінің өзін толық қанағаттандыра алмай келеміз. Жұмыссыздық, тұрғын үй – біз үшін ең өзекті мәселелер. Қазақтың басындағы бұл жағдайды сырт көз білмей отырған жоқ. Әбден зерттеп, біліп алған, ұлттың әлсіз тұсы қайсы екенін, халықтың тамырын қалай басуға боларын ұғып отырғандар көп. Ішкі-сыртқы діни экстремизм, әлеуметтік теңсіздіктен болып жатқан ірілі-ұсақты дүмпулер, т.б. әлеуметтік-рухани шиеленістер – барлығының астарында әлеуметтік ахуалдың әлсіздігі жатыр. Күн өткен сайын шиеленісіп бара жатқан мәселенің бірі – материалдық, діни, ұлттық белгілер бойынша қоғамның әлеуметтік жікке бөлініп кетуі.Бұл, әрине, жалғыз біздің елдегі мәселе емес. Әлеуметтанушылар айтады: қазіргі посткеңестік елдер қоғамында тап арасындағы алшақтық тым ұлғайып кеткен. Мәселен, қоғамның ең төменгі және жоғарғы табының арасындағы алшақтық коэффициенті ең көп дегенде 1/7 шамасында болуы керек, ал біздің қоғамда бұл көрсеткіш 1/14. Демек, айырма жер мен көктей. Әлеуметтік қайшылықтарға жол ашып беретін бірден-бір себеп те осы.
«Аққу – көкке, шаян – шөлге, шортан – көлге» тартқан бұл жағдайымызда қазақты бас араздығынан сақтап қалар кімің бар дегенде, күллі ұлт азаматтығына бас иер, айтқанына құлақ қояр тұлғаны қоғам керексініп отырғанын айтпасқа тағы болмайды…
Біздің елде азаматынан айрылған үй (әулет, топ деп алсақ та болар) оның ізгі қасиетін жырмен жырлап, бір жыл бойына қара жамылған әйелдеріне жоқтау айтқызып, ел үшін, жер үшін сіңірген еңбегін кейінгіге тоқтаусыз жеткізіп отырғанды құп көрген. Сол жұрттың арғысын қазбаламай-ақ қоялық, тарихымызға қара таңба боп түскен қуғын-сүргін жылдары ұлтқа сүйеніш болар талай тұлғаларынан қапияда көз жазып қалып жатқанын білді ме екен, елі, жұрты? Мәселен, Әлихан ату жазасына кесілгенде қазақ қандай тұлғасынан айрылып қалғанын түйсінді ме?! Әрине, бүгінде отырып өткенге төрелік айту, айып тағу – оп-оңай. Бүгінгінің күнінде, біздерге, қай тұлғаларымызды қастерлеп, қайсысының қадіріне жете алмай отырғанымызды санамызға сіңіріп берер кім бар? Кімнің тұлға, кімнің азамат екенін анықтап біліп жатпай-ақ, бізде елді соңына ертер ешкім жоқ, елдің сөзін ұстар ешкіміміз қалмады деп күңіренеміз келіп. Бәлкім, тұлға тұтар ешкім қалмаса қалмаған да болар – кеше ғана күллі қазақтың басын қосар мәселенің ең бастысы, жер дауы ортаға тасталғанда, 86-да ел Бауыржанын қалай іздеп кетсе, көпшілік дәл сондай күйді кешкенін айтқандар көп болды ғой. Сөйткенмен де, ел айрылып, жұрт көшкенде күллі жұртты аузына қарата алар тұлғаның орны бұрыннан зор еді, қазір де сол мінезден арылған жоқпыз деуге әбден болады.
Енді келесі бір мәселе.
Неміс әлеуметтанушысы Ф.Теннис сипаттаған қауымдық элементтер біздің бүгінгі қоғамда әлі де бар: бізде қауымдық (ұлттық, әулеттік, діни) құндылықтармен өмір сүру, салт-дәстүрді ұстану, т.б. мінездер әлі күнге сақталған. Әрине, бұл жақсы. Біз сол жақсының өзін, қоғамның өзіне-өзі жасайтын әлеуметтік бақылаудың дәл осы күшін де лайықты пайдалана алмай келеміз.
Тағы бір мәселе, құндылықтар жылдам өзгерген қоғамдағы қазақтың сөзін ұстар жанның тұлғалық болмысына келіп тіреледі…
Күні кеше ғана Батыс зерттеушілері жастардың сайлау туралы көзқарасын жариялады. Жастар үшін сайлауға түскен тұлғалардың көзқарасы, білімі, ұстанымы, байлығы, тіптен, гендерлік айырмашылығы маңызды емес, жас айырмашылығы ғана басты орында екен. Яғни бүгінгі жастар сенің ғылымыңа да, біліміңе де, көзқарасыңа да, тұлғалық болмысыңа да мән бермейді. Сен онымен замандас, құрдас болуың керек.
Болашақтың бұл өзгерісін осыдан екі айға жуық уақыт бұрын, 87 жасында дүние салған америкалық философ және социолог Элвин Тоффлер өткен ғасыр ортасында айтып кеткен. Поляк эмиргантының ұлы, шығармашылық жолын өлең жазудан бастап, кейін журналистикаға ойысқан, соңыра болашақ туралы қоғамдық зерттеулермен айналысқан, ғылыми болжамдарының біразы өзінің көзі тірі кезінде-ақ ақиқатқа айналған социолог Элвин Тоффлердің болжамы мен пайымы біздің дәл бүгініміз үшін аса керек зерттеулер еді…
Футуролог Тоффлер жаңа заманның прогресі ғылымның ғана емес, қоғамның барлық аспектілерінде де адамзатты дамудың жаңа сатысына көтеретінін айтып кеткен. Сол уақыттың өзге жауырыншылары жақын болашақта қазба байлықтар, мұнай, газ таусылып, жер дүние құриды деп күңіреніп жүрген сәтте, Тоффлер жер дүниені тығырыққа тірейтін – жердегі қазба байлықтардың түгесілуі емес, дамыған технологиялардың өмірді тез өзгертуі деген қорытынды жасады. Яғни адамзат құрыса, әп-сәтте мың құбылатын өзгерістерді қабылдауға дайындығы болмай, психологиялық салмақты көтере алмауынан құрып бітеді деп болжаған екен.
Шынымен де, адамзат үшін ең басты қайғы өндіріс шикізатының азаюы, экологиялық жүйенің бұзылуы да емес шығар. Заманауи ғылыми ойшылдар бұл апаттардың алдын алу үшін тырысып-ақ келеді. Алайда, адамның психологиялық қоры шектеулі екен. Тоффлердің бұл мәселеде не дегенінен бейхабармыз, алайда, біздіңше, адамзаттың бүгінгі басты мәселесі мың құбылған әрі жылдам өзгерген қоғамға икемделуде емес, сол қоғамда әр ұлттың өзіндік рухани, мәдени, әлеуметтік құндылығын сақтай алуында болар.
Осы жағдайда қалған кез келген қоғам өз Мұсасын (Асылық етсек, Алла кешірсін!) іздейді. «Сан ғасыр бойы сананы жайлаған осы құлдық психологиядан арылту үшін кезінде Мұса пайғамбар жөйттерді 40 жыл бойы шөлде адастырды, құлдық санасы бар үлкен кісілердің қайтыс болуын күтті, жас ұрпақты ғана жаңа жерге алып келіп, мемлекет құрды» деп жүр ғой білетіндер…