Біз бастан өткерген өзге­ріс­тер­ді осы күні кім зерттеп жүр? Сол өзгерістердің біздің ділімізге, қоғамымызға қалай әсер етіп жат­қанын кім айтып бере алады? Тәуел­сіздігіміздің жиырма бес жы­лында асқан жылдамдықпен өз­геріп отырған қоғамда қанша ай­кезбе ұрпақ бей-жай тірлік­тен қашып, ішкі әлемін өзге ді­л­ден, діннен, ағымнан, ұстаным­нан, көзқарастан іздеп кетті екен? Кейде сол айкезбе ұрпақтың адас­қан жолға түсіп кетуіне ға­лам­дық өзгерістерден бұрын ішкі жағ­дайымыз себепкердей болады да тұрады. Бір мемлекетте туып, екін­шісінде өскен, бір эко­но­ми­ка­лық формациядан екіншісіне өткен ұрпақты былай қойғанда, тәуелсіздіктен кейінгі толқын бас­тан өткерген түрлі білім ре­фор­­малары, қоғам бастан кешкен ғылыми дағдарыстар, рухани жұ­таңдық – асқан жылдамдықпен жаңарған ғаламдық ғылыми-тех­ни­калық жетістік, сөзіне ұйыр тұл­ғаның жетімсіздігі – бүгінгі қо­ғамның психологиялық жағ­дайын тым күрделендіріп жібер­ген­дей.

---

Қарагөз СІМӘДІЛ

Біздің сөз емес, бірақ келісуге тұ­рарлық сөз, не десек те, тарих – тұл­ғалармен жазылады. Кез кел­­ген қоғамда нар тұлғалы саң­лақ­тардың орны бір басқа да, жалпы ұлтты құрайтын қалың қауым­ның атқаратын міндеті бө­лек болған. Мұндай элитаны «пас­­сионар тұлғалар» деп те жа­та­­ды. Тіпті, қазіргі таңда ғы­лым­ның жаңа бір саласы «тұлғатану» ілімі де қалыптасып үлгерді. Демек, біздің қоғамға, біздің қо­ғамға ғана емес, жалпыадамзатқа – тұлға бұрыннан керек бол­­ған, қазір де қажеттілігі байқа­лады.

Кеңес заманынан ілік іздеген кез­де – қоғам дамуының қоз­ғау­шы күші – халық бұқарасы деген қа­ғидаға сүйенгенін тілге тиек етеміз. Иә, социалистік қоғамға тұл­ғаның қажеті де болмады. Өйт­кені, өзіндік ойы, пікірі, қы­лы­ғы бар тұлға идеологиялық үгіт­теуге, икемдеуге көне бер­мей­ді. Ол кезде бәрін шешетін же­ке тұлға емес, халық бұқарасы (шартты түрде болса да) еді. Сөйт­се де, ол қоғамның өзінде де әр ұлттың сөзін ұстаған жана­шыр­лары болды. Сол жанашырлар арқылы ұлттың иммунитеті қалыптасты.

Бүгінгі ғылыми қағи­дат­тар­ға сай, қоғамды қалыптас­ты­ра­тын орта топ өкілдерінің, «ор­та­ша статистикалық» азамат­тар­дың интеллектуалдық деңгейі маңыз­ды роль атқарады. Бұл интел­лек­туалдық деңгейді әлеуметтану ғылымында  адамдық капитал­дың бір бөлігі болып саналатын – интеллектуалды капитал ұғы­мымен өлшейді.

Сол интеллектуалды капитал біз­дің қоғамда бар ма? Бар болса, олар кімдер деген ойға бас ауыртып көрсек қайтеді.

Интеллектуалды капиталды қа­лыптастырып отырған бір сала – ғылым деп аталса, оның біздегі жағдайы турасында ойланудың өзі  ауыр. Бір ғана мысал, ғылым­ды қаржыландыру бойынша Израиль (4,86%) көш басында келеді. Дамыған мемлекеттерде бұл көр­сеткіш: Финляндияда– 4,01%, Швецияда– 3,75%, Жапонияда– 3,42%, Кореяда– 3,37% пайызды құрайды. Ал біздің елде ЖІӨ-дегі ғылымды дамытуға жұмсалған шығын көлемі 0,18 пайыз ғана. Білім және ғылым министрінің сөзіне сенсек, 2020 жылға қарай ғылымды дамытуға бөлінетін қаржыны ЖІӨ-ден 2 пайызға, 2050 жылға қарай – 3 пайызға арттыру көзделіп отыр. Ол уа­қытқа дейін, 0,18 пайыз қаржымен ғылым саласының қай жыртығын жамарымыз да белгісіз болып тұр. Бұл жағ­дайда елімізде адам­дық капи­тал­дың сапасын арт­тыруға көбі­рек көңіл бөлу керек еді деп қа­лай айтамыз? АҚШ президенті Барак Обама эко­номикалық дағдарыс басталған тұста «Білім – экономи­ка­лық маңызды мәселе» деп мәлімдеді. Дүние­жү­зілік банктің 2011 жыл­ғы баяндамасына сүйен­сек, эко­номикалық  даму үшін білімді жинақтау мәселесі капиталды жинақтау мәселесімен па­ра-пар үрдіс екен. Демек, бі­лім ел экономикасын дамыту­дың және жалпы экономикалық дамудың маңызды құралы.

Демек, біз іздеген тұлға осы бі­лім мен ғылым саласында көп­теп шыққаны абзал. Мектеп мұ­ға­лімінен бастап, университет профессорларына дейінгі ара­лық­тағы мамандардың тұлға атан­бақ түгілі, «орташа топ» өкі­лі­нің қатарына кіре алмай, көш­тің соңында ілбіп басып келе жат­қанын есепке алсақ, бұл са­ла­дағы тұлғалар ролін арттыру мә­селесі пайда болады.

Әлеуметтік сауалнамалар нә­тижесі бойынша біздің елді тол­ғандыратын ең өзекті мәселелер мы­налар: азық-түлік бағасының қым­баттауы, жұмыссыздық, ком­­муналды қызметтер, өнді­ріс­тік тауарлар мен қызметтер баға­ла­рының өсуі, денсаулық сақтау саласындағы қызмет сапасының төмендеуі. Яғни қара­пайым тұрғын негізінен ба­ғалар өсімі мен жұмыссыздық жә­не денсау­лық сақтау мәс­е­ле­ле­ріне көбірек алаңдайды. Сол зерт­теушілердің айтқанына зейін қойып, қазақ­стандықтардың ай сайынғы тап­қан табысын қалай жа­рататынына зер сал­сақ, табыс­тың жарысынан көбін азық-тү­лік­ке жұмсап, 15 пайызын ком­му­налдық тө­лем ­мен киім-кешекке жеткізетін кө­рі­неді. Мұндай жағдайда мәдени орын­дарға бару, өзін-өзі жетіл­діру, депозит, т.б. са­лымдар туралы сөз қозғаудың өзі артық. Ал дамыған мемлекет­тер­дің халқы тапқан табысының 10-15 пайызын ғана тамақтану, азық-түлік­ке, ал қалған бөлігін бас­қа қыз­меттерге жұмсайтынын бі­леміз. Мысалы, Ұлыбританияда ха­лық табы­сының – 9,1 пайызы, Швейцарияда – 9,6 пайызы, Данияда – 10,7 пайызы, Норвегияда – 11,8 пайызы, Германияда – 12,1 пайы­зы ғана тамаққа жара­­тылады. Ал біз­­дің қоғам әлі де тамақтану үшін өмір сүріп жүр. Демек, біз қан­­ша жерден дамудың үздік үлгісін таңдап алдық десек те, ха­лы­қ­тың­ қа­­ра­пайым қажет­тіліктерінің өзін ­толық қанағат­тандыра алмай келеміз. Жұмыс­сыздық, тұр­ғын үй – біз үшін ең өзекті мә­се­ле­лер. Қазақтың ба­сындағы бұл жағ­дайды сырт көз білмей отыр­ған жоқ. Әбден зерттеп, біліп ал­ған, ұлттың әлсіз тұсы қайсы еке­нін, халықтың тамырын қа­лай басуға боларын ұғып отыр­ған­дар көп. Ішкі-сырт­қы  діни экстремизм, әлеу­меттік теңсіздіктен болып жат­қан ірілі-ұсақты дүм­пулер, т.б. әлеу­меттік-рухани  шие­леністер – бар­лы­ғы­ның астарында әлеу­меттік ахуалдың әлсіздігі жатыр. Күн өткен сайын шиеле­нісіп бара жатқан мә­селе­нің бірі – мате­риалдық, ді­ни, ұлттық белгілер бойынша қо­ғамның әлеуметтік жікке бөлініп кетуі.Бұл, әрине, жалғыз біздің елдегі мәселе емес. Әлеумет­танушылар айтады: қазіргі посткеңестік елдер қо­ғамында тап арасындағы ал­шақ­тық тым ұлғайып кеткен. Мә­селен, қоғамның ең төменгі жә­не жоғарғы табының ара­сын­дағы алшақтық коэффициенті ең көп дегенде 1/7 шамасында болуы керек, ал біздің қоғамда бұл көр­сеткіш 1/14. Демек, айырма жер мен көктей. Әлеуметтік қай­шылықтарға жол ашып беретін бірден-бір себеп те осы.

«Аққу – көкке, шаян – шөлге, шор­тан – көлге» тартқан бұл жағ­дайымызда қазақты бас араз­ды­ғы­нан сақтап қалар кімің бар де­генде, күллі ұлт азаматтығына бас иер, айтқанына құлақ қояр тұл­ғаны қоғам керексініп отыр­ға­нын айтпасқа тағы болмайды…

Біздің елде азаматынан ай­рыл­ған үй (әулет, топ деп алсақ та болар) оның ізгі қасиетін жырмен жырлап, бір жыл бойына қара жамылған әйелдеріне жоқ­тау айтқызып, ел үшін, жер үшін сіңірген еңбегін кейінгіге тоқ­тау­сыз жеткізіп отырғанды құп көр­ген. Сол жұрттың арғысын қаз­ба­­­ламай-ақ қоялық, тарихымызға қара таңба боп түскен қуғын-сүр­гін жылдары ұлтқа сүйеніш болар талай тұлғаларынан қапияда көз жазып қалып жатқанын білді ме екен, елі, жұрты? Мәселен, Әли­хан ату жазасына кесілгенде қа­зақ қандай тұлғасынан айрылып қалғанын түйсінді ме?! Әри­не, бүгінде отырып өткенге тө­релік айту, айып тағу – оп-оңай. Бүгінгінің күнінде, біз­дер­ге, қай тұлғаларымызды қас­тер­леп, қайсысының қадіріне жете ал­май отырғанымызды сана­мыз­ға сіңі­ріп берер кім бар? Кімнің тұл­ға, кімнің азамат екенін анық­­тап біліп жатпай-ақ, бізде ел­­ді соңы­на ертер ешкім жоқ, ел­­дің сөзін ұстар ешкіміміз қал­мады деп күңіренеміз келіп. Бәл­кім, тұлға тұтар ешкім қалмаса қал­маған да болар – кеше ғана күл­лі қазақтың басын қосар мә­се­ленің ең бастысы, жер дауы ортаға тасталғанда, 86-да ел Бауыр­жанын қалай іздеп кетсе, көп­шілік дәл сондай күйді кеш­кенін айтқандар көп болды ғой. Сөйт­кенмен де, ел айрылып, жұрт көшкенде күллі жұртты ау­зына қарата алар тұлғаның орны бұрыннан зор еді, қазір де сол мі­незден арылған жоқпыз деуге әб­ден болады.

Енді келесі бір мәселе.

Неміс әлеуметтанушысы Ф.Тен­нис сипаттаған қауымдық эле­менттер біздің бүгінгі қоғам­да ­әлі де бар: бізде қауым­дық (ұлттық, әулеттік, діни) құн­­дылықтармен өмір сүру, салт-дәс­түрді ұстану, т.б. мінездер әлі күнге сақталған. Әрине, бұл жақ­сы. Біз сол жақсының өзін, қо­ғам­ның өзіне-өзі жасайтын әлеу­меттік бақылаудың дәл осы кү­­шін де лайықты пайдалана ал­май келеміз.

Тағы бір мәселе, құндылықтар жыл­дам өзгерген қоғамдағы қа­зақтың сөзін ұстар жанның тұл­ға­лық болмысына келіп тіре­ле­ді…

Күні кеше ғана Батыс зерт­теу­шілері жастардың сайлау ту­ра­­лы көзқарасын жариялады. Жастар үшін сайлауға түскен тұл­ғалардың көзқарасы, білімі, ұс­танымы, байлығы, тіптен, ген­дерлік айырмашылығы маңызды емес, жас айырмашылығы ғана бас­ты орында екен. Яғни бүгінгі жас­тар сенің ғылымыңа да, бі­лі­міңе де, көзқарасыңа да, тұлғалық болмысыңа да мән бермейді. Сен онымен замандас, құрдас болуың керек.

Болашақтың бұл өзгерісін осы­­дан екі айға жуық уақыт бұ­рын, 87 жасында дүние салған аме­­­р­икалық философ және со­цио­­лог Элвин Тоффлер өткен ға­­сыр ортасында айтып кеткен. Поляк эмиргантының ұлы, шы­ғармашылық жолын өлең жазудан бастап, кейін журналистикаға ойысқан, соңыра болашақ туралы қоғамдық зерттеулермен ай­налысқан, ғылыми болжам­да­ры­ның біразы өзінің көзі тірі ке­­­­зін­де-ақ ақиқатқа айналған социолог Элвин Тоффлердің бол­­жамы мен пайымы біздің дәл бү­­гініміз үшін аса керек зерттеулер еді…

Футуролог Тоффлер жаңа за­ман­ның прогресі ғылымның ға­на емес, қоғамның барлық ас­пек­тілерінде де адамзатты да­му­дың жаңа сатысына көтеретінін айтып кеткен. Сол уақыттың өзге жауырыншылары жақын бо­ла­шақта қазба байлықтар, мұнай, газ таусылып, жер дүние құриды деп күңіреніп жүрген сәтте, Тоффлер жер дүниені тығырыққа ті­­рейтін – жердегі қазба бай­лық­тардың түгесілуі емес, дамыған тех­нологиялардың өмірді тез өз­гертуі деген қорытынды жасады. Яғни адамзат құрыса, әп-сәтте мың құбылатын өзгерістерді қа­былдауға дайындығы болмай, пси­хологиялық салмақты көтере ал­мауынан құрып бітеді деп бол­жаған екен.

Шынымен де, адамзат үшін ең басты қайғы өндіріс шикі­за­ты­­ның азаюы, экологиялық жүйе­­нің бұзылуы да емес шығар. За­­манауи ғылыми ойшылдар бұл апат­­тардың алдын алу үшін ты­ры­­сып-ақ келеді. Алайда, адам­ның психологиялық қоры шек­теулі екен. Тоффлердің бұл мә­­­се­­леде не дегенінен бейхабармыз, алайда, біздіңше, адам­зат­тың бүгінгі басты мәселесі мың құбылған әрі жылдам өзгерген қо­ғамға икемделуде емес, сол қо­­­ғамда әр ұлттың өзіндік рухани, мәдени, әлеуметтік құн­ды­лы­ғын сақтай алуында болар.

Осы жағдайда қалған кез келген қоғам өз Мұсасын (Асылық етсек, Алла кешірсін!) іздей­ді. «Сан ғасыр бойы сананы жай­ла­ған осы құлдық психологиядан арылту үшін кезінде Мұса пай­ғам­бар жөйттерді 40 жыл бойы шөлде адастырды, құлдық санасы бар үлкен кісілердің қайтыс болуын күтті, жас ұрпақты ғана жаңа жерге алып келіп, мемлекет құрды» деп жүр ғой білетіндер…