Қолына шырақ алып, тапа тал түсте Адам іздеген әпенде Диогенше, әдебиетші де қалың қаламгердің ішінен көрнектісін табуға әрі тануға әдеттенген-ді. Бүгіндері бәйгені шаппай алатын мықтылардың көбейгені соншалық, «көзі тірі классигі» қайсы, халтурщигі қайсы, шыны керек айыра алмай дал болдық. Осы күні баспасөз бетінен аты-жөнін көріп қалған бойда-ақ: «Е-е-е, мынау ма?!»  деуге ғана шама келетін боп жүр. Ерін ұшымен еріне айтылған осы сөз біреуге ауыр тисе, енді біреуге майдай жағатын көрінеді. Одақ фойесінде кезіге кеткенде: «Мен туралы жаз…», – деп жабысатын кейбір жазушы ағаларыма қайран қаласың. Ал: «Жаңа кітабым шықты. Оқып көр. Егер көңіліңнен шығып жатса, бір жерде айта жатарсың. Дегенмен, өз қалауың білсін…», – дейтіндердің жөні тым бөлек. Көптің ішінен сыпайыгершілік сақтап, әлі де «әдебиет – ардың ісі» деп түсінетіндерді кезіктіргенде үміт оты қайта жанғандай болады екен.

Әлібек БАЙБОЛ

Бірақ олар ат төбеліндей-ақ. Қазіргі кезде баспа да көп, жазушың да (700-ден аса) жетіп-артылады. Шыны керек, Әдебиет-абыз жас­тық­­пен, мастықпен шығарған ал­ғашқы жинақтарға түсіністікпен қарайтын болса керек. Себебі, «Мен» деген Әлем әдебиетінің көгінде жүрген көптеген көрнекті қалам­гердің сәтсіздеу шыққан дүниесін жіпке тізіп шығуға дайынбыз. Бұн­дайда атам қазақ: «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ  жоқ  қой» деп  арқадан  қағатын болған ғой. Онысы, бұ ағаттықты екінші гәрі қайталама дегені… «Бармаймын деген жерге үш бардым!» – депті ғой баяғының бір келіні. Сол сықылды, қаламгер қауымы да балаң шағында ұрынған қателігін, бір қарағанда толыса түскен, кемелдікке біртабан жа­қын­­даған кезде де  айналып өте алмаға­ны, өкінішті, әрине. Баспа станогынан енді ғана шыққан ып-ыстық мұқа­баны ашқан бойда-ақ аннотацияны  оқуға  асығатынымыз бар. «Не жазылды екен?..» деген сұ­раққа жауап іздеуге тырысасың. Бұндай әңгүдік әрі жарымжан жауап­тың атасына нәлет дерсіз. Автордың өзді-өзіне берілген бағасы мен туынды  сапасын салыс­тыра келе терең ойға шомасың. Қатардағы қаламгер я ғұмырының тең жартысын пу­бли­цис­тикаға арнап келген аға-екемнің «көр­некті» екенін сонда ғана білге­ніңе ұяласың. Ол Оның емес, біз секілді пақырдың кінәсі ғой. Білмей келіппіз, кешіргей­сіздер! Иә расында, тәп-тәуір прозашы көріп жүрген­дердің біразын қайта оқығанда сүйінетін де, күйінетін де тұстарын байқайсыз. Абай:  «Жас  жүрек  жайып сау­сағын, талпынған шығар айға алыс…» де­ге­нін кімге қарата айтқаны белгілі шығар. Алай­да, дәл осынау ұғым балаң­дық­тан арылма­ғаны  өз алдына, соған қарамай «көр­некті» болуға тырыс­қан, нақтырақ айт­қанда, тырбанған­дар­дың ішкі хал-ахуалын көрсете түскендей әсер­де болады екенсіз. Бір кез­дері ел білетін қазақ сыншысының Маркес­тің магиялық реализміне аса дайын болмай шыққаны, оны жатсынғаны соншалық: «Бұл жалпы, әдебиетке тән емес…» деуге дейін бара алғаны таң қалдырды. Көкейде: «Біз әркез әлемдік әдеби үрдістен қалыс қалып жүреміз бе?» деген сұ­рақ туады. Колумбия туынды­герінің «Ін­жіл» сюжеті мен Латын Америка аңыз­дарына құрылған «Жүз жылдық жал­ғыз­дығын» жатсынғанымыз қалай? Сол аға-сыншымыз әдебиет­ке төрелік айтып, интеллектуал саналушы еді, шіркін. Бүгіндері қайта оқығанда біртүрлі солғын тартты деуге келмес, әрине, бірақ «парақ­тары сарғая» түскенін аңғардық. Прозада Әбе – Әбдіжәміл, Әбіш, Мұхтар, Қалихан, ал поэзияда Мұқағали, Төлеген, Жұмекен, Кеңшілік, Олжас турасындағы толымды сындарын оқығанда таң қалғанымыз бар, ке­йін­деу әлгі ағамыздың санаулы ғана кітабына  ден қойғанда байқағаны­мыз – болжампаздық пен интуиция (түйсік) жағы кемшін боп шықты. Өйткені, өзге де қаламгерлер жөнін­де айтқан пікірлер нысанаға дөп тимеген-ді. Бүгіндері «қабыр­ғалы қаламгер», «көрнекті жазушы», «да­ра ақын», «шашауына шаң жұқтыр­майтын шайырдың» бірі жоқ.  Ал сын алдаспанын артық сілтеген сыншым біреудің қолын, екіншінің аяғын, қайбір сәтте бәзбіреудің басын «шапқан» ғой. Бірақ солар арамызда әлі  жүр. Өз оқырманы бар. Ал үлкен сыншы Зейнолла Серік­қалиев­­тің «Тағдыр және біз» атты мақалалар жинағына тағы бір соққанда Ғабиден Мұстафиннің «Шығанақ», «Миллионер», «Қара­ғанды», «Дауылдан кей­ін», «Көз көрген» сынды шығар­ма­ларын бір қатарға қойыпты. Қай­сысы әлді, қайсысы әлсіз екені тү­сінік­сіздеу. Сыншының  қабыр­ғалы  қаламгердің өшуден өсуге, өсуден өшуге дейінгі аралықтағы даму динамикасын  нақ­ты анықтай алмаға­ны таң-тамаша қалдырды. Серік­қа­лиев Мұста­финнің жасын сыйлады ма, әлде басқа да бір себептер болды ма, о жағы бізге белгісіздеу. Бірақ әде­биетші шу асаудың қамшы салдырмайтынын іштей білді ме екен, әйтеуір сы­пайқамшылаудан аспапты. Нағыз батыл һәм әділ сын сол кез­дері айтылғанын ескерер болсақ, Қазақ әдебиеті  пантеонындағы  аз орынның иелері кім екені баяғыда-ақ  анықталғанына  сенім мол. Басқа-басқа, Мұхтар Әуезовтің өзін «сызып оқыған» Тәкеннің де барлық дүние­сін жауһар қатарына қоса ала­ ма екен­біз, осы?! Бұдан туындайтын сауал – «көрнек­тілік­тің» кри­терийі қандай және көр­некті деп кімді айтамыз? Шәкә­рімнің мына бір сөзіне ерекше мән беруге тиістіміз – «Ар білі­мі» деген білім оқы­тылуға керек. Бұл ғылымды ақыл­ды адамдар ойластырып, пән ретінде жазып, адам бойында жеке ардың қожа болып қалу жағын көздеу керек…». Яғни қазіргі кезде өзін пайғамбар жа­рия­ла­­ған адамдардың көбей­геніндей (ақырзаман пайғамбары Мұхаммед Мұстафа с.ғ.с), «Сөз өнерінде» өз-өзін «көзі тірі классик­пін» дейтіндер аз емес. Бұл сор ма, бақ па?!. Сон­дық­тан әркім­нің өз ар-ұяты  білсін  деуден  басқа не айтамыз?! Жиырмаға тарта кітаптың бәріне «Таңдамалы» деген таңбаны басып шыққан қа­лам­гердің абырой-ожданы қай шамада екенін анықтау  үшін сәуегей я бақсы-балгер  болудың  қажеті жоқ. Кейін үлкен бір жиын-шарада сол жазушыңыз «қазақ  әдебиетін Әлем­ге танытып» жатқандардың алғы ше­бін­де жүргенін естіп қалсаңыз, Сізден өтінерім – есіңіз ауып қалма­сын! Себебі, бұл үйреншікті үрдіс. «Қолдан келсе, қоныштан басқанға» не жетсін, мырзалар… Мемлекеттік  сыйлыққа түсер кезде шен-шекпенді мен қолында билігі бар делінген көкелердің масаша мазасын ап, тыным таптырмайтынын  жасырып қайтейік. Солар – билік  басында­ғылар өзін Әдебиетке жаны ашып, бұрыннан процессті бақылап жүр­ген­дей сезінетінін қайтесіз. Мәс­е­лен, жуырда өткен Қарқара көте­рілі­сіне 100 жыл толуына орай ұ­йым­­­­дас­­­ты­рылған жиынға ат басын бұруға жарамаған белді де беделді  басшы-екемдер бір жазушыларды мақтап  немесе қолдан көтермеле­генін көрсеңіз, оған да аса мән бермеуіңізді сұраймыз. Бәріміз Алла алдында сұра­латы­нымызды қапер­ден шығармайық. Исрафил (ғ.с.) періште сүр үрлегенде адамзат тірі­ліп, Ардың (Ар – Құдай!) таразыланатынын қайталай берсек, Сөзден мән кететін шығар-ау, шамасы. Дегенмен, фәни бақиға жалғасатынын ұмытпайық, жәмиғат. Шендіні біл­меймін, бірақ артынан із қал­дыр­ғысы келетін, сом шығарма жаз­ғысы бар жазарман қатты ойла­нуға тиіс демекпіз.

Көңіл мұндар желденіп,
Дүние қызық көрінді, – деген Базар жыраудан әулие емес шығармыз. Соңғы уақытта шыққан аға буынның кітаптарын оқуға деген құштарлық ерекше. Сондағы мақсат – «қандай тақырып қозғалуда, қа­лай жазылуда, нендей жаңалық бар, бұрынғы мен бүгінгінің айырмасы неде, қаламгерлер қауымы қазіргі қазақ қоғамын қаншалықты  зерттей алды?» деген қаптаған  сұрақ­қа жауап іздегің келеді де тұрады. Жас­тар­дың ішінен Қанаттың «Көршінің қызы», Арманның «Мимырты», Дарханның «Қылтұсауы», Ерболат­тың «Министрінен» басқа әзірше өңге дүние жазыла қоймады. Жоқты бардай, барды дардай етіп көрсетуге бейім қазақы көңіл дәл осы тұста «төбе көрсете» қоймады. Жыл қоры­тын­дысы не әдеби басқосуларда екі-үш жыл ішінде жарық көрген жазушылардың есімі мен туынды атын сыдырта өте шығуды сын деп қабылдайтын дәрежеге жеткеніміз өтірік  емес. Ал  көңілжықпастықпен айтылған пікірдің арқасында біраз қаламгер «көрнекті» боп ортамызға топ ете қалды. «Ассалаумағалейкум! Танысып қояйық, мен көрнекті жазу­шымын!»… «О-о-о, өте  қуа­ныш­­ты­мын! Біле жүрейін…». Ал ел аузында жүрген Жүсіпбек Қорғас­бектің «Үлпілдегіне» жанашыр­лықпен сын айтқан Нұрбек Түсіп­хан аяқ астынан «анти-герой» болды да қалды. Біз  мақтауға   бой  үйрет­ке­німіз соншалық, талдау мен талғауға негізделген қатал сынға дайын болмай шықтық. Ең сорақысы сонда, бұ кері үрдіс әдебиетімізде етек алып кетті. Мін­бе­рден «сын қабылдау мәде­ниетін  қалыптастырып», «өсіп-өну, шына­йы шығармагер  болу үшін  сын  қа­жет» екенін  дер шағын­да аңдай ал­ған ағаларым осы кезде неге сыр бере қалды екен, түге?! Бір түйгенім – Біз шыны секілді шытынамайды екен­біз, Біз бірден морт кетеміз. Інілік ізетпен жазылған Нұрбектің сынын әркім әрқалай қабылдап, сан-саққа жүгіртті. Біреу «заказ» деді, енді бірі «қасақана» деді. Ал Бағашар Ди­дарға сын айтып қалып еді, арты әлгіндей болды. Өте сауатты, әдебиетшілігі тәп-тәуір және сырттай ұстамды көрінген Дидар Амантай әдеби емес ойларын әлеуметтік желіге жариялап жіберді. Айтты, қойды… «Ит үреді, керуен көшеді». Соңында: «Өз сөзім өзім­дікі!» дегендей екі тарап тып-тыныш тар­қасты. Бүгінгі әдебиетті Біз тек кек қайтарып, сойып салатын қолшоқ­пар я біреу­дің қолымен от көсейтін көсеу түрінде ғана көретін боп жүріппіз ғой, сонда?! Бұл қалай, эстетика, этика, Әлем әдебиетінің көшіне ілесу, Әлем мәдениетіне қосылу, шы­найылық, турашылдық, сұлу­лық, ағым, білім мен білік, т.б. ұс­тын­ды ойлар жай ғана оттаған әңгіме болғаны ма?.. Қазіргі кезде дау қуған, біреуді қаралаған, аяқтан шалған  дүниелер  көп  оқыла­тынына көзіміз жеткендей болды. Мәселен­ки, қос Мұхтар  арасын­дағы кикіл-жің. Түптеп келгенде, бұл әдебиет қа­мы емес, бірін-бірі тұқыртудың амалы ғана. Тофтология болса да айту міндет, мына қазаққа әдебиет қамын емес, оған жағу мен жағыну­дың ғана қамын ойластырайықшы, халайық! «Ұрпақ алдындағы жауап­кер­шілік» туралы сөйлегенде жаңыл­ған жазушыны әлі көре алма­дық. Бірақ өмірімізде бір мәрте бол­са  да  ұрпақ  алдында ұятты екені­мізді мойындайықшы. Іштей болса да. Бағана аға буынның кітабын оқуға деген ынта-ықылас ерекше деп қалдық. Сүзіп шықтық! Қауа­шағым­ның ішінде бірден: «Баяндау стилі неге басым және жазу­дағы пафосқа неге алабөтен ден қоя қалдық екен?» деген қос сұрақ туа қалғаны. Әдемі сөзден, ғажап метафорадан, тақ­тай­дай тегіс сюжеттен аяқ алып жүре алмайсыз. Сұлу сөз көп болса да жалықтырады екен. Пропорция деген болмай ма, дәрігер дәріні де мөлшермен бермейтін бе еді? «Білемін, жаза берсең сөз тым көп, бірақ оқырманға соның қа­жеттісін ғана теріп беріңдерді» Золяға таңа­мын. Арсеналымыздағы бар сөз-сөйлемді орынды-орынсыз қолдана берсек, онда қолына Калашников алған Челахтан айырмамыз болмай қалмай ма, а?.. Тағы бір түсінбеген жерім – кітапқа ат қою. Кез келген  оқырман кітапты  сатып аларында алдыменен атына мән береді. Тартса тартты, тартпаса шетке ысыра салады. Сенбе­сеңіз, кітап дүкеніне тұ­рақ­ты баратын алушы мінез-құлқын зерттеп, аса мән беріңіз (жарнамасы Жер жарып тұрған жазу­шының жөні бөлектеу). Мысалға деймін да, «Тау мен тас», «Бас пен қас», «Аяқ пен қол», «Тобық мен табан», «Ақ пен қара», «Жер мен Көк», «Үлкен мен кіші», «Су мен бу», «Шу мен у», «Жел мен ел», «Күн мен түн», «Жүрек пен білек», «Шаш пен тыр­нақ» сықылды тізесі шыққан ұғым­дар­дан мүмкін болса, қашқан дұрыс па деп ойлап қоям, кейде. Себебі, ғылым мен көр­кем әде­биеттің көтерер жүгі екі түрлі ғой. Бұған қоса, диалогтар неге нақты емес екенін әлі түсінбей жүр­мін. Білуімізше, диалог  атаулысы туындыны бір қырынан ғана аш­ып қоймай, кейіпкер жан-дүн­ие­сіне үңіліп, сюжетті шымыр ету, оқиға тудыру үшін қажет емес пе?!  Ал  Бізде көп сөйлеп, балпылдап, былшылдауға барынша жақын диалогтар көп болғандықтан ба, туынды өзегі қайда екенін таппай­сың, соған сай жазушы ойы шашыраңқы шығатыны тағы бар. «Піссіміллә рахман рахим!» деп кітап бетін ашқан бойда-ақ  Адам-Ата ұрпағына үлкен үміт сыйлайтын аннотациялар болады. Шап-шағын, оқып шығып сүйсінесің, тегі. «Ешкімге ұқсамайтын», «Өзіндік үнімен келген», «дәстүрлі қазақ прозасынан оқшаулау» деген сыңайдағы жазбаларды оқып жаның рахат табады. Ал оқып шыққан соң оқиғалар құрақ көрпе секілді, арасындағы жік білініп қалып жататын кездер бар­шылық екен аңғарасыз. Кей тұста ваакум көп екенін түсінесіз. Соны бай­қатпас үшін жазушы барлық көркемдік айла-амал, әдіс-тәсілді пайдаланып  әлек. Бірақ  жазарман жамап-жасқаған со орын қалай дегенмен көрініп-ақ тұрады екен. Өйт­кені, органика мен тұтастық атаулысы әлсіз тартып тұрады. Жасарын жасап, асарын асаған, жасы сексеннен асқанда жиған-тергенін, тартпасында  жатып қалғанын басып шығаруға бейім ақсақалдарымыз бар. Дүниеден өтер шағында өз биігінен түсіп қалмаса деп тілейді екенсің. Әлсіз дүниесін оқып қалсаң, Ол ағаңа деген сенім азая түсетінін жасыр­ғымыз жоқ. «Көрнекті» деген атты Құдайым көп көрмесін, әсіресе қазақ үшін. Біз де адамбыз ғой!..