ӘЛЕМДІК ӘДЕБИЕТ – ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ
Иә, Әлібек, Алмас, Бағашар, үнсіз жатырмыз. Оқырман ретінде үн қату парызым шығар. Тіршіліктің бітпейтін күйбең тірлігінен жаздық демалысқа шығып, «уһ» дейтін шығармыз деген дәмеміз көзді ашып-жұмғанша өте шығыпты. «Есектің жүгі жеңіл болса, жатаған келедінің» кері келген-ау!
Қолыма қаламымды тағы алдым. Болмас дедім. Бұған қанша уақыт дайындалғанымды айтпасам да болар. Жалпы, қанша жерден жаңа технология, ақпараттық ғасыр деп айдар тақсақ та, мен секілділерде ішкі дайындық болғанмен, сыртқы механизмді іске қосуға кібіртіктейді. Оған өзіндік себептер жоқ емес. Қаламы төселген жазушы, я журналист болмаған соң, ой түйткілдерін бір арнаға түсіріп жеткізу де оңай емес. Әйтпесе, әр нөмір келген сайын шолып шығу әдет. Көңілге хош келгенін қайта оқып, жауап жазған боламын. Алайда, сол жазған-сызғандарым компьютер парақшасында тұрақтап, «қалың ұйқыға» кетеді. Заманауи техниканы жетік меңгермегеннің зардабы. Бар күш-жігерімді сіздерге хат жолдауға бүгін сәті түсті. «Оқылмадым ба?» демеңіздер. Оқимыз. Қажетімізді алып та жүрміз, бірақ үн қатуға сараңбыз. «Мама, газеттеріңіз келіпті!» – деген сөз – қуаныш.
2015-2016 жылдарғы газеттерді қаттап отырып, кейбіріне қайта көз жүгірттім. Сонымен, Әлібек Байболдың биылғы жарық көрген мақалалары «Әдебиетке оралу немесе таразының екі басы»; «Оқу мен тоқу», «Кітап оқу кешірімге апаратын жол», «Алпысыншы жылдардағы әдебиет», «Ақпарат ғасырының ағаттығы», «Танылу мен табыну арасы» және жүргізген сұхбаттары үшін-ақ «Нобель» сыйлығын тарс еткізіп бере салар едік. Публицист жазушы болса да украиндық Светлана Алексиевич алды ғой. Әрине, ол соғыс, оның зардаптары турасында жазды.
«Екеудің әңгімесі», Алмас пен Бағашар: «Көкейдегіні оқитындай, жүректегіні сезетіндей», «Астам сұрақтың жасқаншақтау жауабы» және Алмастың «Ауыл мен Алматы немесе кішкентай мен үлкен», «Екінші тыныс ашылғанша» атты мақалалары мен «Екеуге хат» деген Өміржан Әбдіхалықұлының мақаласы өте тұшымды һәм өткір жазылған. Сауатты жазылған әрбір дүние адамға керемет әсер қалдырады емес пе. Рахмет!
«Сынның да естісі бар, есері бар», «Ауру – астан, дау – қарындастан» атты сынға тыңнан түрен салған Әмина Құрманғалиқызының мақалалары тыныштықты бұзған дауыл десем болар. Дей тұрсам да, шынымды айтайын, бірде риза, бірде қысылып отырып оқып шықтым. Қарындас ретіндегі даты қатты әрі ащы шығыпты. Шахановша айтсам: «Сол күн тыныш ұйықтады, Қанағаттан тағып гүл». «Рас па, өтірік пе?» деп, әдебиет айтысатын емес, сілкінетін болды-ау деп, кеудемізге гүл тақтық. Әмина апайдағы болмыс, яғни қажыр-қайрат ер азаматтардан табылса, құба-құп болар еді.
«Өкінішті, өте өкінішті» мақаласы. Қажығали Мұхамбетқалиұлының Әминаға хаты. Дәлме-дәл, нақпа-нақ жауап. Қажығали аға, нар екенсіз. Басылым бетінде алдаспандай жарқылдадыңыздар.
«Әлемде әуелеген әндер» айдарымен Илья Жақановты беріпсіздер. Өткенде Қазақстан арнасынан Мырзатай Жолдасбеков аға екеуінің сыр-сұхбатын берді. «Залымға билік берсең, ғалымын қаңғыртар, Ғалымға билік берсең, дүниені жаңғыртар», – дегені санада жатталып қалды.
Алтайы Оразбаеваның «Жүректегі сөзін» оқу барысында «Қол жеткізген жетістіктеріміз жетерлік-ау десек те» деген тұсқа баттитып «Қай жетістікті айтып отырсың, замандасым, жаңбыр жауса көлкіп, қайда қалай ағарын білмейтін, жер дүниені алатын, арық лотогы жоқ Астананы ма?» дегім келді.
Түсінемін. Алайда, тарих пен тарихшы ғана жапа шегіп отыр ма? Айналаңа зер салшы. Әлібек, Алмас, Бағашарлар әлемдік деңгейдегі шығарма жоқ деп жүр ғой. Бәсе, неге жоқ? Алтайы, сіз айтқан кеп қой, жыласақ та, күлсек те…
Нұрлан Кенжеахметовтың «Өзіміздікін тез ұмытып, өзгелерге тез еліктейміз», Темірғали Есембековтың «Кезеңдік пікірлер заманымен ғана қызықты» мақалалары да тартымды шыққан. Әлемдік әдебиет, ол – ұлттық әдебиет. Ол – Б.Майлин, М.Әуезов, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, С.Мұратбеков, т.б. Мен үшін де солай. Өзгенің іске татитынын алайық, тамсана бермей.
Соңғы сандардың біріндегі Алмагүл Ментбаеваға да назарым ауды. Жақсы ойларымен бөлісе келіп, ғылым-білім саласы бойынша «қателесуім мүмкін» деп, тізгін тартыпты. Ақылдысын.
Иә, ақылды жастар баршылық. Өз шәкірттерім кейде озық ойларымен аузымды аңқитып қоятыны рас. Шетінен ақылды, ұлтшыл. Жер мәселесі көтерілген тұста. «Апай, сізбен біргеміз», – деген сөздері қалай ғана қолқа-жүректі қозғамасын. Заң қазаққа қызмет жасаса ғой, шіркін!
Сөз басындағы Әлібектің «Алпысыншы жылдардағы әдебиетінде» ме, жазушы Мағзом Сүндетов есімі қылаң берді, ол туралы сөзді кейінге қалдырыпты. «Болаттың сынығы» романының авторы емес пе, әлде мен қиыс кеттім бе? Алғаш көркем әдебиетке деген қызығушылығымды оятқан кітап болатын. Көзден кеткен соң, көңілден де шығарып алыппыз-ау. Алмас пен Бағашардың «Астам сұрақтың жасқаншақтау жауабына» айтарым: сөз бен істің арасының алшақтауын надандық пен жағынудан іздесек керек. Ертай Ашықбаевтың «Өлең және өмір» кітабын қайта оқып шыққандағы көңіл-күйіңді айтыпсың, Бағашар. Расында ол кез сондай болатын. Сендерге тосаң көрінетін сол дәуірге мен ерекше ықыластымын. Отбасыма да, оқушыларға да жақсы жақтарын айтып отырамын. Айтпағанда ше… Қазақ әдебиетінің пішімі А-3 форматына көшетінін хабарлапсыздар. Сонда келіп-келіп дағдарыс, қаржы жетіспеушілігі қазақтың маңдайалды басылымына тірелді ме? Естір құлаққа ұят екен. Мемлекет қазақтың төл басылымдарының аясын тарылтып, қысқарта бергенше, үш тіл мен төрт тілді тықпалағанша, қайта баспасөзді насихаттаса болмас па еді. Адамдар тым қарабайырланып, ішкі МЕН-дері ғана алға озған. Себебі, ғылым білім саласында реформа жасаудан, Кембридж оқуларын насихаттаған үкімет, өзгеге қол созғыш үкіметтің күш-қайратының түгесілгені ме? Бұл қысқару – жабылумен тынбасын.
Өткен дәуір… Ол ғасыр идеологияның; баспасөздің дәуірі бола білді. КСРО қаншама қанқұйлы әрекеттерге барса, соншама жақсы жетістіктерге де жете алды. Әр үйдің шарбағына, пошта жәшігіне бума-бума газет, журналын тастап кететін. Оқымаймын дегенді оқымасқа қоймайтын. Содан да әрбір сыныпта 8, 9 оқушы кітапқұмар болып өсті. Кітап талқылағанда бірінен-бірі асып түсетін. Неге екенін қайдам, жоғары білім алуға талпынбады. Ең көп оқитын Сәуле, Қанбибі, Күләштар тұрмыста қиыншылықтары жоқ болатын, орта біліммен шектелді. Кейде «Оралханша» ойланамын. Солар менің орнымда болса, нағыз кітапқұмар, ұлтшыл жастарды тәрбиелеп шығарар ма еді, кім білсін. Осыншама рухани құлдырамас па едік… Ілініп-салынып жүргендердің бірі – әдіскер оқу бөлімінде, бірі – директор қызметтерін атқарып жүр. Мұндайды парадокс дей ме? Аристофобия, мәдени ақпараттық колонизация деген терминдерді сіздерден үйрендім-ау, олай болса «сақтансаң, сақтаймын» демекші, барынша абай болайықшы! Бесігімізді түзетуге, түтінімізді түзу шығаруға сіз-біз болып ниеттенейік. Көпшіліктің бетін кітап, газет-журнал оқуға бұрайық. Өзгенің тілін тықпалай бергенше, қазақ тіліне, қазақ баспасөзіне оның насихатталуына күш біріктірсін, үкімет пен біз тамсана қарайтын ақын-жазушы ағаларымыз.
Әдебиет – тәрбие құралы. Олай болғанда, менмұндалайтын жердің бәріне адамгершілік қағидаларын, ұлт болып ұйысудың амалын, бірлік бар жерде тірліктің боларын ҮЛКЕН әріптермен ойып жазып қойсақ, шіркін. Мұртымызды балта шаппас еді.
Әр жазылған сөз, әр жазылған сөйлем, әр жазылған жаңа дүниелерің, Әлібек, оқырмандарыңа жетуін жетіп жатыр. Өкініштісі, самарқаумыз, қарнымыз тойса да, санамыз толмай тұр. Бір оқушым шығармасына былай нүкте қойған екен: «Жаса елім, желбіресін көгіңде көк байрағың, Дами бергін, өсе бергін, өз бетіңнен таймағын. Болашағың жарқын сенің, болашағың – біздерміз, Сен – сүт болсаң, менің елім, бізбіз сенің – қаймағың», – деп. Әзірге сіздерге мұраттас, мүдделес бола алатын аз топ «Қазақ әдебиеті» газетінің қаймағы сіздерсіздер деп үмітімізді үкілейміз. Мұқалмаңыздар! Талмаңыздар! Хош сау болыңыздар!
Мәриям ТОЙТАНОВА.
Оңтүстік Қазақстан облысы,
Сарыағаш қаласы.