Жанарбек ӘШІМЖАН,
Қазақстан Жазушылар одағы
басқарма төрағасының орынбасары

 

Ғарыш пен жерді жалғап жатқан осынау Қазақ жерінің қай қиыры болсын рух­қа суарылып, қасиетке баланған. Біз өт­кен тарихымыз бен тағдырымызды тас­қа қашап қалдырған елміз. «Білегінің күші алтын, найзасының ұшы алтын» Абылай хан, Үйсін Райымбек, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Ер Қарасай бабаларымыз осынау ұлан-ғайыр Ұлы Даланы кейін­гі ұрпаққа аманат ету жолында сұра­пыл жорықтар жасады. Ымырасыз шай­қас­тарға шықты. Оған дәлел – керегесін Ке­рей мен Жәнібек қалаған 550 жылды­ғын күні кеше ғана барша халық болып атап өт­кен Қазақ хандығы. Одан кейін де Қа­зақ халқының басынан небір күнгейлі-те­ріскейлі кезеңдер мен зұлматты жылдар өтті. Бірде бағымыз үстем болса, енді бір­де басымыз бұғауда, бармағымыз шайнау­да қалды. Отаршылдық дәуірінде де Алтай мен Атыраудың, Арқа мен Алатаудың, Сыр мен Шудың арасындағы Азаттық үшін арпалыс тоқтаған жоқ.

Патшалық Ресейдің 1916 жылы Бірін­ші дүниежүзілік соғысты желеу етіп, әді­лет­сіз һәм ретсіз жасалған әскери бағыт­та­ғы іс-қимылдарына қарсы көтеріліс Қа­зақстан мен Орта Азияны түгелдей қам­тыды. Сол бір сұрқай шақтарда бұра­та­на атанса да басын бұғауға бермей, мойын­дарына бұршақ салып болашақ ұр­пақ үшін күреске шыққан өңір – Жетісу ай­мағы!

Ғасыр бұрын дәл осы табанымыз тиіп тұрған қасиетті Қарқара, ел пәтуаласқан Ереуіл, мың-сан тарихтың куәсі болған Мың­жылқы Қазақстандағы 1916 жылғы Ұлт-азаттық жолындағы көтерілістердің ең ірі ошағына айналды. Бұл – бабадан ба­лаға аманат болып қалған, әр тасы тұн­ған тарих, әр тұлғасы сарқылмас қазына, сүйем жер үшін сүйегін берген, тізесін бүк­пей тік құлаған баһадүр бабалар ме­ке­ні – киелі Аспантаулар өңірі, Хантәңірі ете­гі. «Берсек – бала өледі, бермесек – шал өледі, бала өлгенше шал өлсін», деп ұран тастаған Ұзақ батыр мен Жәмеңке би бағзыдағы бабалардың Азаттық аңсарын жалғастырған тұлғалар еді. Бір кездері Батыс пен Шығысты тоқайластырған, Жібек жолы бойындағы ірі сауда орталығы болған жәрмеңке бір-ақ сәтте адамдардың қанқасап қазанына айналды. Сол Қарқара қасіретінің жалыны шарпымаған, ошағы ортасына түспеген шаңырақ бұл өңірде некен-саяқ. Бас көтерер тұлғаның бәрі атыл­ды, асылды. Аңыраған ана, шыңғыр­ған бала дауысынан таулы өлкенің таңы жыртылды. Ел бастаған Ерінен айырылған Ал­бан жұрты жерінен де айырылды. Мал-мүлкі таланған тағдырлы ел аштыққа ұрын­ды. Тас жастанып, тау жамылған же­тім ұл мен жесір ана босқыншылыққа ұшырады. Әл-дәрмені жоқ босқан елді патша әскері қуалап жүріп тағы қырғынға ұшыратты. Кеудесінде жаны қалғандар қиыр жайлап, шет қонып, шекара асты. Алаш қайраткері Мұхамеджан Тынышпаев бір дерегінде Қарқара қасіретінен бос­қан-қашқаны бар, ұзын-ырғасы 35 мың адамның құрбан болғанын кел­тірген екен. Елдің басына түскен ауыр нәубет жай­лы кезінде қазақ жырының құлагері Ілияс Жансүгіров, Міржақып Дулатов сын­ды Алаш қайраткерлері аз жазған жоқ. «Басына ас құйып, сабына қарауыл қойған» сол бір қиын кезеңдерде ұлы суреткер Мұхтар Әуезов «Қилы заман» повесінде халықтың қасіретін көркем сөзбен шебер көркемдеп, қазақ халқын жар­ты әлемге танытты.

«Бабаларды аңырап жоқтап бағам,

Тағдырлары оққа ұшып, от қақтаған.

Дәл сол шақта күл болып жәрмеңкесі,

Азияның жүрегі тоқтап қалған.

 

Жарықтықтар жандары жәннаттағы,

(Ауыр ой алды-ау мені қамап тағы).

Қарқарада шашылып жатыр әні,

Қан жоса тарихтың парақтары», –

деп дауылпаз ақын Еркін Ібітанов текке жырламаса керек. Жалпы, Қарқара қасі­ретін айналып өткен қаламгер некен-саяқ. Мұның бәрі тарих, өткенді құрмет­темесең, болашақ бізге құшағын айқара ашпайды. Бұл орайда ел мен жердің тарихын бүгінгі ұрпаққа жеткізу жолында жанкешті еңбек еткен Кеңес Нұрпейісов, Мәмбет Қойгел­ді, Талас Омарбеков, Нәбижан Мұхамед­хан­ұлы, Сағатбек Медеубекұлы, Тоқтар Әлібек, Шәмек Тілеубаев, Рашид Оразов сынды тарихшыларымыз бен әдебиетші ғалымда­рымыздың еңбегі ересен.

Мемлекет құру жүйесі тек сәулелі ке­зең­дерден тұрмайды. 1916 жылғы дүрбе­лең, 30 жылдардағы геноцид, 37-дегі елдің қаймақтарын қалқып алған репрессия, 86-дағы алып империяға қарсы қазақ жастарының бас көтеруі, бәрі-бәрі бүгінгі Азаттығымызға бастау болған тарихи оқиғалар еді.

Ел Тәуелсіздігінің бүгінгі 25 жылды­ғын­да қолымызды кеудемізге қойып тұ­рып, іштей тәуба келтіріп, өткен тарихы­мы­­з­­­­ды ой елегінен өткізіп, мемлекет бас­­­­­­шысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Тәуел­­­сіздік идеясын» жас ұрпақтың са­на­­сында сәт сайын жаңғыртып отыру әр­­қайсы­мыз­дың міндет-борышымыз. Азат­­­тығымызға ширек ғасыр! Бейнелеп айт­­саң, дәуір үшін бес атанға жүк болар та­­рих, ал тұжырып айтсаң тарих үшін түк те емес.

Өз алдымызға жеке отау құрып, бабалар аманатына қол жеткізіп, шекара­мыз­дың бәрін айқындап жаңа тұрпатты Тәуел­сіз мемлекет құрылды.

Құндылықтар мен қоғамдық жүйе тү­бірімен өзгерді. Жайын ауыздай жалаң­дап жаһандану дәуірі келді. 25 жылдың ішінде Қазақстан ғаламдық дамудың бір­неше сатыларынан өтті. Тәуелсіз Қазақ­стан өзінің жаңа Елордасын белгіледі.

«Орағың өткір болса, қарың талмайды,

Отаның берік болса, жауың алмайды», – дейді халық нақылы. Алыс-жақын шетелдерде болып жатқан қарулы қақтығыстар, көр­ші-көлеңдерде орын алып жатқан сәт­сіз саяси шешімдер, туысқан елдердің ше­­караларын толық белгілей алмай, бір-біріне қарсы қарулы іс-қимылға көшуі, Қа­сиетті Құран түскен жерлерде мылтық ұң­ғысынан түтін сейілмей тұрғаны сана­мыз­ға сан түрлі сауал жүктейді.

Қазақ топырағында қаншама ұлт пен ұлыстар өмір сүріп келеді. Олардың баршасы «Тәуелсіздік идеясы» аясында мемлекет құрушы ұлттың қас-қабағына қарай отырып, осы елдің болашағына қызмет етуге міндетті. Біз үшін ең қастерлі де қа­сиетті ұғым – Тәуелсіздік! Бабаларымыз осы Азаттық үшін қан төкті, бүгінгі ұр­пақ соның қадіріне жете білуі тиіс.

Бүгінгі тарихымызға тағзым жасап, ба­балар ерлігінің 100 жылдығын ел болып еске алып, рухқа қызмет етіп жатсақ, қа­сиетті Тәуелсіздігіміздің жемісі. 1916 жы­лы Қазақстанның барлық өңірінде тол­қулар болды. Бірақ сол қастерлі та­рих­қа тағзым жасауды бірінші болып Жетісу өңірі жүзеге асырды. Райымбек ауданында әлеуметтік бағытта көптеген жұмыстар атқарылды. Рухани жаңару сезіледі. Та­ри­хи санаға сілкініс жасауда қыруар ең­бек­тер жасалды. Осы орайда Алматы об­лысының әкімі Амандық Ғаббасұлы Баталов мырзаға қаламгерлердің атынан айрықша алғыс білдіреміз.

Таяуда ғана «Ан-Арыс» баспасынан Қар­қара көтерілісінің 100 жылдығына бай­ланысты Алматы облысы әкімдігінің тіке­лей қолдауымен жеті том кітап жарық­қа шықты. Бұл жобаның авторы – ҚР Пар­ламенті сенатының депутаты, Қазақ­стан Жазушылар одағының басқарма төрағасы, көрнекті ақын-драматург Нұрлан Оразалин мырза, жауапты редакторы – «Ан-Арыс» баспасының директоры, ақын Кәдірбек Құныпияұлы! Бұл жеті том­ға еліміздің ең таңдаулы тарихшылары, әдебиет зерттеушілері бұрын-соңды жарияланбаған дерек-дәйектерді жинақ­тап, айрықша еңбек сіңірді. Сонымен қатар, Мұхтар Әуезовтің «Қилы заман» повесі, ел ағасы Сейдәлім Тәнекеевтің «1916. Қарқара-Албан көтерілісі» атты зерт­теу еңбегі, көрнекті жазушы Бексұл­тан Нұржекеевтің «Әй, дүние-ай!» атты жаңа романы еніп отыр. Бозбала шағын Қарқараның қасіретіне қарып алған, одан кейінгі саяси-әлеуметтік кезеңдердің бәрін жанарына жасырған, Желтоқсан көтері­лі­сін де бастан кешкен, ақыры мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбіш­ұлы­ның 1991 жылы қазақ елінің Тәуелсіздігін жария­ла­ғанын естіп, «Құдай бар екен ғой…» деп үзіліп кеткен Шәйі кейіпкер арқылы бү­тін бір дәуірдің әдеби полотносын жа­саған классик қаламгердің бұл романы әде­биетіміздің ең үлкен марапаты – Мем­ле­кеттік сыйлыққа ұсыны­лып отыр.

Осы тарихи оқиғаға орай құрылып, бел­гілі азамат Жанболат Жөргембаев бас­шылық жасаған «Қарқара-Ереуіл» қоры­ның атқарған жұмысы ұшан-теңіз.

«Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жет­кізер», «Еңбектің көзін тапқан, бай­лық­тың өзін табады» деген қанатты сөз бар. Еңбек – ширатады, өмір – үйретеді. Ең­кейгеннің еңсесін еңбек көтереді, өйт­кені, еңбек – адамның екінші анасы. Ас­пан­тау елі, киелі Хантәңірі етегін жай­ла­ған жайсаң жұрт ұрпақтарын еңбекке жұ­мылдырып, табанақы, маңдай терімен ту­ған жердің түлеуіне адал қызмет етіп ке­леді. Олар кешегі кеудесін оққа тосқан, қақ­панға түскен аяған шайнап тастап кет­кен желдің өтінде, шекараның шетінде тағ­дыр кешіп жүрген баһадүр бабалардың ұрпа­ғы.

Бүгінгі ұлы бабаларымыздың рухына ба­ғышталған ғасырлық еске алу қайырлы бол­сын ағайын! Ел іші даудан, сырты жау­­дан аман болғай! Тәуелсіздігіміз мәңгі бол­сын!