Әйгерім ЖАҚЫПБЕК,
әлеуметтанушы

Қоғамның әр саласында жастар едәуір белсенділік танытып жүр, алайда кейінгі он жыл ішінде олардың мамандық таңдаудағы көзқарастары  көп өзгере қойған жоқ.  Көптеген мемлекетте де, оның ішінде Қазақстанда  жастар санатына  18-29 жас аралығындағы азаматтарды қосады. 18 жаста бала мектепті бітіріп,  мамандығын таңдайды. Қазіргі түлектер тест тапсырғанда таңдаған бесінші пәніне сәйкес о баста таңдаған оқуына түсе алмаса, балы жеткен келесі оқуға құжат тапсыра алады. Мәселен,  география пәнін таңдағандар экономика, қаржы, бух-учет мамандығына тапсырса, дүниежүзі тарихы пәнін таңдағандар құқық немесе кеден ісіне, саясаттану, әлеуметтану мамандықтарына тапсырады.

Қазақстанда юрист пен экономист болуға деген құл­шы­ныс әлі де сақталып қалған. Қоғамдағы осы екі ма­мандыққа деген сұраныс азайса да, бұлар «сәннен» қалмай тұр.  Бұл мамандықты игергендер  оқу орнын аяқтаған соң кәсіп табылмағандықтан өзге саладан жұмыс  іздейді. Мәселе осы екі мамандыққа ғана қатыс­ты емес,  түлектердің көпшілігі оқу бітірген соң осы мә­­селемен бетпе-бет келеді. Бұл – еліміздің еңбек нары­ғын­дағы сұранысқа сай маман даярланбайтынын аң­ғар­тады. Зауыт-фабрикалар мен кәсіпорындар жоқтың қасы болған соң өндіріс саласы бойынша білім алған қыз-жігіттер де  өзге жұмыс көзінен нан тауып жүр. Ма­ши­на жасау мамандарын дайындайтын оқу орнын аяқ­тағандардың 20-30 пайызы ғана өз мамандығы бойынша жұмыс істеп жүр. Ал қалған 70 пайызы басқа салаға кетеді. Медицина саласында жалпы тәжірибелік дәрігер  (ВОП) мамандыған игергендер жұмысқа жылдам орналасса,  терапевт түлектерге жұмыс табу қиынға соғады.  Қазіргі жастар арасында   шағын кәсіппен айналысуға талпыныс басым.  Мұндай жақсы тенденцияға мемлекет­тің орта және шағын бизнесті дамыту  бағдарламасы әсер еткен болар.

Медициналық колледж студенттері жауап берген ан­ке­таға  қарасақ, олардың көбі мемлекеттік емдеу ме­кемелерінде емес, жеке салада жұмыс істеуді жоспарлайды. Көбі косметология мен массаж жасау кәсібіне барғанды жөн көреді. Фармацефтика факультетін бітіргендердің 50 пайызы дәріхана мен дәрі шығаратын зауытта жұмыс істеуді ойласа, елу пайызы фармацев­ти­калық компанияларда жұмыс істегенді қалайды. Өйт­кені, ол жердегі айлық еңбекақы аптекадағы фармацевтің айлық ақысынан екі-үш есе көп.  Яғни нарықтық экономика кезеңінің сипатына сәйкес барлық адам еңбек-а­қысы жоғары жұмыс табуды көздейді. Диплом – жоғары білімі бар деген әлеуметтік статустың көрсеткіші секіл­ді.  Адамның бір мамандықты игеріп, өзге жұмыс орнында қызмет етуі, ең алдымен, кәсібилікті төмендетеді. Әр адам өзі меңгерген ісін жан-тәнімен атқарса, кәсіби­ліктің шың­далатыны белгілі. Дамыған мемлекеттердің бар­лығы дерлік білім саласына аса мән береді. Өйткені, білім – барлық саланың фундаменті. Мысалы, Оңтүстік Корея технологиясын да, киносын да, медицинасын да жақсы дамытуда. Оған негіз болған әр сала маманының кәсі­би­лікке жеткені. Ал әр саланың жетістігі мемлекет да­муы­ның кепілі. Адамдардың мамандық таңдауда қателе­суі­не не себеп? Өйткені, олар қоғамға қай маман­дықтың қа­жет екенін анық білмейді. Мамандықтар туралы ақпарат жеткіліксіз.  Әрбір  жоғары оқу орындары өздері жайлы үгіт-насихат жүргізгені жөн, әлеуметтік жарнамалар керек. Ондай өзгерістер болуы үшін мемлекет тара­пынан бағдарлама жасалуы керек.  Бізде  «Дипломмен ауылға», «Жол картасы»  секілді сапалы бағдарла­ма­лар бар. Бірақ олар өте баяу жүріп жатыр. Халықтың бағдарламаға деген сенімі аз, оны жүзеге асыратын тиісті орындар халыққа толық ақпарат бере алмайды немесе жемқорлық кедергі болады.

Жетекші, интеллектуалды ұлт болуы үшін, ең алдымен, белгілі бір саланы дамыту керек. Ол өзіміздің қо­лы­мызда тұрған ауылшаруашылық саласы. Біз ауыл­шару­ашылығын дамыту арқылы экономиканы түзе­­те­міз, ал экономикасы түзелген мемлекетте басқа салалар  өзді­гінен дамиды. Ауылшаруашылығы мамандарын дайындауды жетілдіріп, сол кәсіпке аса мән берілуі тиіс.  Ал қазір ауылшаруашылық мамандарын дайындайтын оқу орнына бесінші пәннің сәйкес келуіне байланысты  көбіне бастапқы таңдаған маман­дығына балы жетпей қалған түлектер құжат тапсырады. Оның көбі қыз балалар. Қыз балалардың көпшілігі тұр­мыс құрады, үй шаруасымен айналысып кетеді немесе теорияға бет бұ­рады, енді бірі басқа салаға ауысып ке­теді. Ауыл­шаруа­шы­лық саласын дамыту үшін осы сала мамандарының статусын көтеру қажет. Қазіргі таң­да Қазақстан экономикасын ауыл­шаруа­шылық саласы арқылы ғана көтеруге болатынын көпшілік жақсы біледі.  Осы саланы бүге-шіге­сіне дейін зерттейтін орта­лықтар құрып, жаңа сапалы өнім шығара алатын зертханалар ашып, зертханада тәжірибеден өткен өнімді өн­діріске енгізіп, тұ­тыну­шы­ларды барынша қамтып отырсақ, экономика дамиды. Бұл, әрине, білімнің негі­зінде жүзеге асады.  Білім алу, алған білім негізінде жер игеру,  игерілген жер   негізінде өнім өндіру, алған өнімді сату арқылы экономиканы жетілдіру ісі жүйелі қолға алы­нуы тиіс. Жерді игеру үшін мотивация керек,  ал мотивация өндірілетін өнімнің технологиясын жетілдіруден  басталады.