Қазақ санасына төнген қауіптің тамыр қайда жатыр?

Түркия мен Сириядағы зілзаланың «Жаратушы­ның қаһары. Күнәміздің кесірінен осындай апатқа ұшырадық» дейтін ойлар интернет кеңістігін кезіп жүр. Шынымен, солай ма? Алланы тануға талпыныс пен жаратылысты тануға ұмтылыс екі басқа әлем бе? Діни фанатизм мен догмалық ойлар қоғамда неге белең алды? Осы сұрақтар төңірегінде толғанған дінтанушы жас ғалым Ерсұлтан Алейдардың танымдық мақаласын ұсынып отырмыз.

Арқадағы жұт.
Алланың ісі ме?

Соңғы 30 жылда елімізде дәстүрлі қазақ мұсылмандығына мүлде жат діни таным қалыптасып үлгерді. Оның көрінісін осы реткі бауырлас Түркия және Сирия елдеріндегі зілзалаға байланысты дін уағызшыларының пікірінен тағы бір рет анық көрдік.
Осы жат танымды ашып көрсету үшін бір тарихи оқиғаны мысалға келтіре отырып салыстырып көруге болады. Ол оқиғаны Таласбек Әсемқұловтың «Тәт­тімбет сері» романын оқыған қазақтың бәрі білсе керек. Оқиға осы зілзала секілді табиғи апат­тың бірі – жұтқа қатысты. Қой жылы болса керек, нақты датасын ұмыт­тым, Арқада сұмдық жұт болыпты. Алдымен қаңтарда қар еріп, жаз келгендей он күн қысқы шілде болған. Артынан дереу қат­ты аяз жүріп, бүкіл жер мұз боп сіресіп қатқан да қалған.
Бұл деген – қыстай далада қарды тебіндеп жайылып шығатын қазақтың ақты малының қыс біткенше аштықтан қырылуы деген сөз. Ар жағы адамдардың аштығы…
Алайда, Арқаның қазағы осы жұт­тан есепшінің – бүгінгі геолог ғалым деп ұқсаңыз да болады, арқасында мал мен басын аман алып қалады. Жұрт­тан бөлек, тау басында оңаша өмір сүретін есепші, сол жылы ауылға түсіп Тәт­тімбет биге болатын зұлмат­тың жайын баяндап береді. Тәт­текең оны дереу аға сұлтан Құнанбайға жеткізеді. Діндар, шариғат­ты берік ұстағанымен аты шыққан Құнанбай сонда бұл бір жынды бақсының сандырағы, бұған сену Аллаға серік қосу, не боларын Алла біледі, бұл дінде жоқ демепті. Арқа елінің 90 мың бас жылқысын, ақты малын бүгінгі Қытай шекарасында қалған Алтайдағы керей мен найманның ішіне айдатып, малды, малмен күнін көріп отырған елді жұт­тан сақтап қалыпты. Мұндай оқиғалар қазақ даласында біреу ғана емес.
Енді ойлап көріңізші, егер сол арқадағы жұт­тың кезіндегі қазақтың – қазақ дін ұстағандарының санасы бүгінгі біздікіндей болса, қайтер едік?! Құнанбайдың діни танымы бүгінгі осы жүргендеріміздей болса, не болар еді?! Белгілі – елді, малды босқа қарап отырып қырып алып, Алланың жазасы, ескертуі, құлшылығымыз, намазымыз жоқ болғандықтан болды немесе тағдыр, сабыр етейік деп отырар едік.
Мені бұл арқылы не айтқалы отыр десеңіз, айтқым келгені – бүгінгі қазақтың діни санасын жасақтап отырғандар қанша жерден оюлы шапан жамылып, сырмақтың үстіне отырса да, қазақтың дәстүрлі мұсылмандығынан мүлде алыста жүргендер, тіпті бұл күшейтпелі шырай емес – жат, бөтен діни сананы өздері де білмей қазақтың дәстүрі атынан ұлт­тың діни санасына айналдыруға жұмыс жасап жүргендер.

Тағы да қоса кетерім, бір жақты бұл топты кінәлау тағы да ағат­тық болар еді, олар да білгенін істеп, дін деген, иман деген осы екен деп жүр. Осы жерде түсініксіз бір жайт – бағымызға орай қолымызда тұрған Абай- Шәкәрімнің діни танымын және Алаш зиялыларының салған жолын, сорымызға орай біздің елдің ұлт­тық сананы, оның ішінде діни сананы қалыптастыруда, бұларды іс жүзінде керек деп таппай отырғаны. Мен бұны өткен бабалар мен келер ұрпақ алдындағы ауыр қылмыс деп бағалаймын.
Енді бүгінгі діни түсінігіміз, дәстүрлі діни танымға жат болса, онда ол қайдан келген, өзіміздің бабалар ұстанған жол қайсы деген сұрақтарға тоқталуымыз керек.
Төтесінен айтқанда, бұл діни түсінік бізге сырт­тан – бүгінгі арабтардың діни санасын, дүние танымын қалыптастырған және қалаберді басқа да мұсылман жұртына ықпал етіп отырған әшғари теологиясынан – бұның жанында нақылшыл, догмат ханбали мәзһабы да бар – тамыр тартатын діни сенім жүйесінен келген. Осылар жасап шыққан діни сенім жүйесін бүгінгі мұсылман жамағаты дін деп толықтай қабылдап отыр. Біздің қоғамға да қарсылықтарға қарамастан, кейбір құндылықтарымызға бүркене жүріп орын теуіп кіріп алды. Ал осы сенім жүйесінен кеткен қателіктің зардабын бүкіл мұсылман баласы тартып отыр.

Әшғарилер.
Олар кімдер?

Енді әшғарилердің қатесіне келетін болсақ, олардың қатесі – нұсқап тұрып көрсеткенде, қысқыша мынау – өздерінің жасап шыққан теологиялық танымынан бүкіл жаратылыс әлемінің физикалық заңдылықтарын сызып тастауында, әлемнің физикалық заңдылығын мойындау – Алланың құдіретіне шәк келтіру деп қабылдауында (осы тұрғыдан зер салғанда табиғатпен етене жасаған, құдайлық уахи мен ғарыштық заңдылықтарды үйлестіре білетін қазақ санасын ескерсек, бүгінгі қоғамдағы тәңіршілдік феноменнің ортаға шығуы саяси себептен бұрын табиғи себепке көбірек жақын). Бұл туралы дәстүршілдікті, бүкіл халықтарға ортақ метафизикалық ілімді уағыздаушы, ойшыл Фритьжоф Шуон: «бүкіл семит­тік теологтар сияқты, әшғарилер де тек қана жаратылыс пен жаратушы арасындағы қайшылықты ғана көреді; екіншінің біріншіге болған міндет­тілігін көрмейді. Сондықтан да әшғарилер екінші орындағы себептерді және табиғат заңдарын жоққа шығарады» немесе «әшғарилер және одан келген ханбалилер салыстырмалы ғарыштық шындықты, шәксіз құдайлық бастаумен үйлестіре алмағанын анық көреміз. Олар біріншісін жоққа шығарып, екіншісін ғана алған; өйткені олар үшін қарапайым себеп заңдарын, мысалға, табиғат заңдарын қабылдау – Аллаға серік қосумен бірдей мұнафықтық болып саналады. Бейне құдайлық құдірет­тің көрінісі ретіндегі дүниелік заңдылықтар, құдайлық құдірет­тің барлығына және онымен бірге болуға кедергі келтірердей!», – деп жазды.
Енді, саналы оқырман, бүгінгі уахабизм құбылысының қазақтың дәстүрлі дүниетанымын терістеуде қандай түсінікке сүйенгенін шамалай берсеңіз болады. Осы діни сананы қалыптастырған түпкі себептер тұрғысынан қарағанда, тағы да жаңсақтық тумау үшін қайталап айтам, тұтас таным тұрғысынан қарағанда, уахабизм мен әшғарилік және бұнымен шырма- шатыс ханбалилікті бөліп қарастырудың қазақ мұсылмандығы үшін қажеті жоқ. Бәрі де жат, бәрі де бөтен. Діншілдердің логикасы бойынша, уахабилік әшғари ақидасына қарсы шығады, демек әшғари ақидасында мәселе жоқ деген түсінік бұл жерде жүрмейді. Өйткені бұл жерде экстремизм немесе терроризм мәселесі емес, дүниетаным мәселесі жатыр. Біз дүниеге басқа біреудің көзімен емес, өзіміздің көзімізбен, өз тұрғымыздан қарауымыз керек. Қат­ты айтқанда, уахабизм – өз кезегінде осы сенім жүйесінің бір адым арғы жағы ғана және аса көрсоқырланған көрінісі.
Осы қателікті жазбай таныған қазақтың екі бақ жұлдызы бар, бірі – «дүниенің өзі де ақиқат» деген Абай, бірі – «жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тура қашты есті азамат» деген Шәкәрім. (Кәләм мен тәпсірдің бұл жерде не қатысы бар десеңіз, айтайын, көп қате тәпсірдің ортаға шығуы сенімдегі кемшіліктен бастау алған). Абай өзінің 38-қарасөзінде, теологиялық мәселерден бастап, фиқһтық мәселелерге дейін тоқталуын тұтас бір құрылым ретінде қарағанда, осы қателікпен жақсы таныстығын ғана емес, сонымен бірге қауіптенгенін де аңғаруға болса керек.

Құдірет­тілікте бейберекетсіздік емес, заңдылық болады

«Дүниенің өзі де ақиқат», неге? Өйткені дүние – Алланың затына, метафизикалық ақиқатқа салыстырғанда жалған, өткінші болғанымен, Алланың адамды, тіршілікті жаратудағы мақсаты, қалауы тұрғысынан ақиқат. Қысқаша айтқанда, бұл – тағдыр!
Тағы бір айта кететін мәселе, Алла Тағала өзінің құдіреті мен күшін қаласа жұт қылып, қаласа зілзала қылып, жер бетіне түрлі апат­тарды жіберу арқылы көрсетпейді (бұл ой апат­тар Алланың қалауынан тыс болып жатыр деген де сөз емес, Алланың қалауын біржақты деп түсіну, керісінше, оның құдіретін шектеу болады). Асылында, мына тұтас жаратылыс әлемі, оның ішінде сіз де барсыз, бәріміз Алланың құдіретінің көрінісіміз, дәлеліміз – әлемдегі хикметке толы үйлесімділікті зерделейік, сол арқылы Алланың құдіретіне таңғалайық, бас иейік! Құдірет­тілікте бейберекетсіздік емес, заңдылық болады. Бұл біздің барынша қарапайым түсіндіруіміз.
Әлем үздіксіз қозғалыста немес үздіксіз жаратылуда, тіпті бүгінде таудың өзі де қозғалатыны анықталып отыр. Енді, зілзалалар да осы қозғалыстың табиғи әсері, дүние өзінің жаратылысындағы заңдылығымен жүреді, өйткені олай болуын Алла қалаған, осындай апат­тардың нәтижесінде құрлықтар ажырайды, қосылады, сулар пайда болады дегендей…
Айтпақшы болғанымыз мынау – бұны Ермек Есқожа өзінің «Мазмұн» деген кітабында суннатулла деп көрсеткен: Алла өзі жаратқан ғаламдық заңдылықтарына құрмет етеді, өйткені бұл әлем басқа бір күштен емес, жаратушының құдайлық табиғатынан бастау алып отыр. Кейістікпен айтқанда, биыл алма берген алма ағашы келер жылы банан бермейді, бүгін шығыстан шыққан күн, ертең бастыстан, не басқа бағыт­тан шықпайды. Құдайдың қалауынсыз қурай да сынбасына сену дегеніміз – дүниенің заңдылығын – Алланың нығметі деп құрманы құшырлана жеп отырып, сол құрманы өсірген ағашты – жоққа шығару емес! Немесе керісінше, құрма ағашының рөлін қабылдау – оны жаратқан Алланы жоққа шығару емес!

Ислам елдері неге ғылымнан кеш қалды?

Бұл бір жақты таңдау, әу бастан таухидты дұрыс түсінбеуден, Алланың болмысын дүниеден бөліп қарастырудан шығады. Бірліктің метафизикалық мағынасын ұмытып, қарабайыр сандық мағынасын ғана көз ұшында ұстаған теологтар, Алланың бірлігін қорғаймыз деп оны «бүлдіріп» алғандарын да білмейді. Ал дүние заңдылықтарын жоққа шығару, өз кезегімен мұсылмандарды тағдырға «көзсіз» сенуге, қарекетсіздікке, жалқаулықа, еріншектікке, бейғам, надандыққа алып келді. Бір жамандық болса, Алланың қаһары екен, бір жақсылық болса, Алланың шапағаты екен деп қана отыра беретін қауымға айналдық. Бізден бүгінде хайуан есті, апат­тың боларын біліп иті ұлып, құсы шулап, аңы ауып кетеді.
Және бір мойындауымыз керек бір шындық бар, ол – осы сенімнің әлі күнге дейін мұсылмандарды ғылымнан құралақан қалдырып келе жатқаны. Ғылымдар тарихшысы Фуат Сезгіннің кітабын оқығанда заманындағы ислам ғылымының биік өресіне таңғалдым! Бір ғана мысал келтірейін, VІІІ ғасырда өмір сүрген Жәбір ибн Хаййан деген ғалым адамның сезімін де математик жолдармен өлшеуге болатынын, адам ақылының тасты да, хайуанды да, өсімдікті де жасап шығара алатынын айтқан. VІІІ ғасырда! Айтылып жүргендей өз кезегімен осы ғылыми жетістіктер батысқа үлкен ықпал ет­ті. Осыдан-ақ, «Шығысым батыс болып кет­ті» деген Абайдың кімдерді білгенін шамалау­ға болады. Бірақ біреу осы ғасырда, батыстың ғылыми жетістіктерін көріп, қолданып отырып, не үшін мұсылмандарда ғылымға талпыныс жоқ деп сұраса, мен оған мұсылман санасын ғылым мен хикмет­тен айырып тастаған кемтар діни сенім деген болар едім.
Ислам тарихын оқып шықсаңыз да осы бір сенім жүйесінің белсенді әрекет­теріне куә боласыз. Ислам тарихындағы екі түрлі дүниетанымның – Алланың жаратылысынан хикмет­тер іздеген, Алланың себепсіз ештеңе жаратпағанына сенген хакімдер мен Алланың жаратылысынан хикмет іздеуді, себеп іздеуді күнә, бізге нені бұйырса соны істеуіміз керек деген нақылшыл топтың арасындағы тартыста соңғысы жеңіске жеткенін көреміз. Мұсылманның санасынан ғылымды, әлемді тануға деген талпынысты сызып тастаған бұл топ діншілдердің ойына өз үкімдерін орнат­ты. Алланың метафизикалық қалауына, оның жаратқан әлемін қарсы қойды.
Осы жерде, бір мұсылман, бір ғылым жолындағы пақыр ретінде (ешқандай саяси астар және саяси мақсатқа бұрып керегі жоқ) осы зілзалаға байланысты пікірімді де айта кеткім келеді. Осы зілзаланың боларын түрік және жапон геолог ғалымдарының алдын ала ескертіп медиалардан дабыл қаққанына қарамастан, тұтас билік жүйесі мен қоғамның селт етпегенінің, тіпті сенбегенінің бір себебін де осы, жоғарыда баяндаған сенім жүйесінің әсерімен байланыстырамын. Бұл – осында айтылып жатқан себептердің де себебі болса ғажап емес.

Мәдениетімізді қорғаймыз десек, алдымен санамызды қорғайық!

Соңында, дінтанушы ретінде айтарым, бұл аталмыш сенімдік жүйенің әсері жаратылыстың заңдылықтарынан да күшті, қуат­ты. Бұған жекелеген адамдарың қарсылығы түк те пайда бермейді. Өйткені бұл дүниетаным адамдардың Аллаға деген сенімін пайдалана отырып мұсылман санасынан оңай жол тауып кетеді. Бұл діни сенімдік құбылыстың қазақ санасын жаулап алуы – қазақты өсірмегенімен қоймай, өшіріп тынады.
Бірінші, дүние заңдылықтарын есепке алмайтын, оны қабылдауды дуализм ретінде көретін бұл сенім доктринасы қазақ халқын ғылым мен білімнен алыс дүмше елге айналдырады.
Екінші, тумысынан өз болмысын әлемнің болмысымен бір, біртұтас санайтын қазақтың, заманалар бойы ғаламды, табиғат­ты зерт­теу, зерделеу арқылы жасаған мәдениеті мен өмір тәжірибесі мансұқталуы мүмкін. Бұл жерде санаулы ғалымдардың еңбектері мен музейдегі жәдігерлердің құны естеліктер мен тарихи көріністер ғана болып қалады. Өйткені мәдениет­ті, сол мәдениет­ті жаратқан халықтың ақыл-парасатынан бөліп қарай алмайсың. Шындығында, мәдениет дегеніміз – бір ұлт­тың ақыл-ойының, дүние тәжірибесінің көрінісі, материалдық құндылық ретінде іске асуы. Айтпақшы болғаным – біз өз болмысымызды, мәдениетімізді қорғауымыз үшін, алдымен соны бар еткен санамызды қорғап, ластықтан таза ұстауымыз керек.
Сенімнің құдіреті сондай, ол сенің тыстағы дүниені қабылдауыңды бағдарлап, басқарып отырады. Осының аясында бір халықтың дүниетанымы мен санасы қалыптасады. Бұл дүниетаным өз ретімен сол халықтың болмысын қалыптастырады. Бұның айқын көрінісі жапон халқы бола алады.
Түптеп келгенде, бұл біздің тарихи барлығымыз бен болашақтағы тағдырымызға қатысты аса келелі мәселе. Бұл мәселеге бүкіл халық пен билік бола отырып мән беруіміз керек. Қанша жерден жат­тың тепкісіне түсіп, жадымыз сырқат­танды десек те, тәлейімізге, қолда бардың қадірін білсек, баба танымға жат, соқыр діншілдік пен дінсіздіктен де сақтай алатындай жол шырақтарымыз – Абай мен Шәкәрім дүниетанымы қолымызда тұр. Бізге, әсіресе халықты жолға бағыт­тап отыратын билікке керектісі осыны– халықтың керегіне жарату ғана болып отыр. Бұндай тұлғалар өзге мұсылман жұртында кемде-кем, бәлкім, жоқ.
Жалпы сенімдік тұғырды орнатуда, бабаларымыз ұстанған матуриди-ханафи сенімдік жүйесін формалдық емес, нақты мәндік, дүниетанымдық тұрғыда қолға алу қажет. Осы тұрғыдан қарағанда матуриди-ханафи теологиясының әшғариліктермен салыстырғанда орасан зор айырмашылығы ортаға шығады. Осы айырмашылықты халыққа уағыздай алсақ қана, біз қазақ санасына төнген қауіптен сақтана аламыз.

 

 

Ерсұлтан Әлайдар,
дінтанушы