Светлана АНАНЬЕВА,
М.Әуезов атындағы  Әдебиет  және  өнер институтының кафедра жетекшісі.

Римма АРТЕМЬЕВА,
Орыс әдебиеті кеңесі төрағасының орынбасары

 

Ресейден өзге жерлердегі орыс әдебиетін «орыс, бірақ ресейлік емес», «шетелдегі орыс әдебиеті», «халықаралық» дейді. Әр елдің әдебиеттанушылары бүгінгі пост­кеңестік кеңістігіндегі орыс әдебие­тінде нендей ағым, тенденция пайда болып, қандай бағыт-бағдар алғанын анықтауға құштар. Қазіргі әдеби үрдістің күрделілігі соншалық, жанр мен стиль шекарасын айыра біліп, оны бір-бірінсіз бөліп қарастыру тым қиын. Әдеби дәстүр тарихи құжаттар мен жаңа теориялық  дискурс­тармен сабақтасып жатуы – заңдылық. Осыған орай, орыс әдебиеті Қазақстанда да қанат жайған-ды.

Бұл ауқымды тақырыпты магистранттар, док­­торанттар мен ғалым­дардың зерттеу объек­ті­сіне айналғалы қашан?! Жоғары оқу орындарында орыс прозасы мен Қазақстандағы орыс әдебиеті турасында лекциялар оқылады. Белгілі бір мәселені әр тараптан қарастыра зерделеудің бір артықшылығы – мазмұн мен формалық ерек­ше­лікті анықтау, көркемдік эле­мент­терді саралау, шығармашылық лабораторияны терең тү­сі­ніп, поэтикалық анализге бару, стиль байлығын бағамдай білу. Қа­зақс­тандағы орыс әдебиетін әлемдік контексте қарастырғанда назарымыз бірден тарихи һәм мемуарлық прозаға ауды!..

Айтар жаңалығымыз өте көп. Бір жылда әде­би тұрғысынан біршама байып қал­дық. Елі­міздегі орыс поэзиясының өкіл­дері – В.Ми­хайловтың «Божий парус», Н.Чер­нованың «Ты со мной», «Книга пепла», С.Назарованың «Печать России на челе», Р.Артемьеваның «Когда молитвы время перейдут», Т.Васильченконың «Зинка», Е.Титаеваның «У неба учиться пора», С.Ко­мовтың «Над быстрым Иртышом» жыр жинақтарында дәстүр үндестігі мен жаңашыл­дыққа бой ұру анық аңғарылады. Ал А.Арцишевский, В.Мосолов, Н.Веревочкин, Ю.Серебрянский, М.Земсков пен мемуарлық прозаның белбаласы – О.Григорьевалар жаңа тақырып­тарға, тың дүниелерге бара алғаны қуантады. Авторлар көшпенділер әлемі, олардың дүние­та­нымы, ұлттық образдары, бұрнағы ғасырлар куәсі саналатын шаһарлары туралы баяндай келе, соларды бүгінгі заманмен байланыстыра отыра, ғылым-білім, руханият, мәдениеттегі алар орны жөнінде толғанады. Көбіне ортақ бір ерекшелік – очерк пен деректілікке бару. Фэнтези жанры реалистік баяндаулармен бітеқай­насқандай әсерде боласыз. Осындай кезде ғана жанрлар түрленіп, жаңа дүниелер туатынын әлемдік тәжірибе дәлелдеп үлгерді. Мәселен, осылардың қатарына Т.Фроловская, Н.Чернова, Л.Шашкова, Н. Веревочкин, Г.Доронин, Л.Сон және т.б. жатқызуға болады. Г.Богдаевтың «В земле их корни» атты тарихи-деректі және тау-тайгалық тақыры­бына арналған «На таежных профилях» повестері жарық көрді. Бұл да үлкен жаңа­лыққа баланды.

Бүгінгі көркем әдебиетте авто­био­гра­фия­лық дүниелер өте көп. Очерк пен публицистика­да Ю.Поминов, В.Михайлов, Н.Чернова, Б.Қа­н­апиянов, В.Проскурин, Л.Шашкова, О.Тарлыкова, С.Комов  және т.б. авторлар өнімді еңбектеніп жүр. 2015 жылғы «Простор» жаңа есімдерді ашқан «Фронтовики – потомкам», «Семипалатинск литературный», «Поэты Костаная» айдарларымен мазмұнды бола алды. Жор­нал­дың ме­рейтойлық санында «К 170 летию Абая» атты ай­дарында әр жанрда жазылған әдебиеттану­шылардың зерттеу мақалалары берілген.

Әдебиет – ұлт пен ұлтты байланыстыратын алтын көпір. Мысалы, Петерборда шығатын «Не­ва» жорналының 12 саны толықтай Қазақстан әдебиетіне арналған. Онда В.Михайлов, М.Земс­ков, Ю.Сере­бря­нс­кий, С.Ананьева, И.Одеговтарды көріп қалдық. Проза мен поэзияда  О­.­­Сүлей­менов, Б.Қанапиянов, В.Михайлов, Д.Сү­­­гі­ралинов, З.Асим, А.Сахариев, В­.­­Шем­шу­чен­­ко, В.Куклин, А.Загрибельный, т.б. қалам­герлер туындылары топтас­тырылған екен. Одан бөлек, Қ.Бақбер­ген­овтың серб тілінен Слободан Симичты аударса, Н.Чернова А.Брусиловскийдың «Бунтующая святость» кітабына рецензия жазыпты.

Әдебиет – еуразиялық кеңістіктің рухани діңгегі. Бұл туралы «Литературно-художест­венный процесс на евразийском пространстве в ХХI веке» атты дөңгелек үстеліне өзек болды. Мәскеуде өткен, Ресей мен Қазақстан қалам­гер­лері бас қосқан аталмыш жиынға Ресейдегі Қазақ­стан елшілігі мен «Литературная газета» басылымы мұрындық болды. Дәл осы тақырып Каспий жағалауы елдерінің «Каспий – море дружбы» атты және «Литературная Евразия» атты әдеби форумында да талқыланды. Ортақ тақырып – әдеби интеграция және оның даму жолдары.

Ал енді өткен жылы өзіндік ерекшелігі бар кітаптар, атап айтқанда, әлемге әйгілі ғалым, П.Мариковский туралы «Воспоминания нату­ралис­та, зоолога, писателя» ат­ты мемуарлық жинақ пен «Ан-Арыс» бас­пасынан ақын, аудармашы Татьяна Фро­ловскаяның мерейтойына орай Мәдениет және спорт министрлігінің қол­дауымен «Әлеуметтік маңызы бар әдебиет түр­лерін басып шығару бағдар­ламасы» бойынша «Житие Льва и Бориса» (оның ішіне Лев Гум­илев­тің тарихи ерлігі мен Борис Пастер­нактың «Доктор Живаго» романы туралы зерттеу енгі­зілген) атты таңдамалысы жарыққа шыққан.

Роллан Сейсенбаевтың «Честь» романы оқыр­манды соғыс пен бейбітшілік, жаман­дық пен жақсылық, достық пен сатқындық туралы ойға жетелейді. Осы жылы қазақ жазушысы жетпіс жасқа толып отыр. Прозашы, драматург, аудармашы Роллан Сейсенбаев «Жажда», «Найти себя», «Последний снег», «Утешение», «Всего одна ночь», «День, когда рухнул мир», «Возвращение Казыбека», «Дни декабря», «Ночные голоса», «Если хочешь жить», «Лестница в никуда», «Трон сатаны», «Отчаяние или мертвые бродят в песках» секілді туын­дылар­дың авторы. Сыншылар оған: «Қазіргі қазақ интеллектуалды прозасының эталоны» деген баға берген еді. «Честь» тарихи романы соған дәлел. Орталық оқиға Отаны­ның арын сақтап қалуды көздеген он тоғыз жасар сардар Күшікбай төңірегінде өрбиді. Бірақ ол әділ жекпе-жекте емес, өзінің қа­тарласы – қызғаншақ әрі көрсе­қызар Төбеттің кесірінен опат болады.

2015 жылы «Молодая гвардия» баспасынан жарық көрген  ақын, аудармашы, жазушы В.Михайловтың «Дымящийся свиток» жыр жинағы «Золотой жираф» лири­калық поэзия кітапхана­сы­ның қорын толықтырды. Автор жан, Аспан, Уа­қыт, жоғалту мен табу, өмірді түсіну мен Ұлы жол, Отанды сүю туралы жырлайды. Ақынның «И смертной тоскою болел по От­чизне» лейт­мотиві өзге поэтикалық кітаптарына да өзек болды.

Жазушы, журналист Адольф Арцишевс­кий­дың «Однажды после войны» атты жаңа кіта­бының негізгі тақырыбы – соғыс. Алайда, автор деректі әңгімелерінде аса бір нәзіктікпен Бауыржан Момышұлы, Айт­қали Есенғұлов, генерал Әлібек Қасымов, Сағадат Нұрмағамбетов, Мәлік Ғабдуллин, Қасым Қайсенов, Або Лозинский, Морис Симашко, Леонид Скалковский, Юрии По­меранцев қалдырған рухани мұрасы туралы баяндайды.

Жазушы Константина Кешинның «Страстные силы мира» жинағында археолог Алан Медоев, суретші Павел Зальцман, ақын әйелдер Людмила Лезина, Инна Потахина, Тамара Мадзигон мен теңдессіз теңеулер шебері Виктор Мармонтовтың көркем бейнелері керемет ашылған. Автордың «Все встречи мои», «Кирпичи», «Пропущенные уроки», «Бродячий пленник музы», «Прекрасная Ольмиер», «Адмирал Виго» туындылары көркемдігімен құнды.

«Русская премия», «Ясная поляна» және «Сорос-Казахстан» әдеби сыйлық­тарының иегері Николай Верёвочкинның «Человек без имени» атты кітабына төрт повесть енген. Олар: «Человек без имени», «Место сбора при землетрясении», «Железная дверь без ключа» және «Выхудра». Шығармада бүгінгі заман кейіпкері­нің кісілік келбеті, рухани-моральдік ахуалы суреттелген. Бір қызығы, ондағы юмор мен фэн­тези элементтері шығарма шына­йы­лығын одан сайын күшейте түскен.

«Вечерний Алматы» газетінің тілшісі, жазушы Василий Шупейкин «Я люблю этот город» атты кітабы жарыққа шығыпты. Оның ішіне 57 очерк, мақала, сұхбат пен «Оңтүстік астана» тұр­ғындары туралы әңгімелер топтастырылған-ды.

Сөз соңында орыс-қазақ әдеби байланыстары туралы айтпай кетпеске болмас. Соған дәлел – «Казахстан-Россия» альманахы. Қазақстанның Ресейдегі Төтенше және өкілетті елші Марат Тәжиннің бастамасымен жүзеге асырылған бұл әдеби-жоспар – «мәдени диалогсыз мәдениеттің өзі де болуы мүмкін еместігін» аңғартты. Альманах бес бөлімнен тұрады. Екінші бөлімді қамтыған Мұзафар Әлімбаев, Арғынбай Бекбосын, Қажығали Мұхам­бетқалиев, Әлібек Асқаров, Есенғали Раушанов пен Ғалым Жайлыбайлардың шы­ғармалары қазақ тілінде берілген. Осы жи­наққа арнайы Әбе – Әбдіжәміл Нұрпейі­совтың «Ақшатауы» аударылып, енгізілген-ді. Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Владимир Карпов «Хлеб нищего» әңгі­месінде бабалар салған сара жол, Отан­ға деген махаббат, адам мен табиғат арасын­дағы тылсым байланыс турасында терең толғанады. Жинақты толықтай оқып шыққан ойлы оқырман әңгіме, роман, повесть пен өлеңдердің стиль, әдіс-тәсіл, образ жағынан қаншалықты бай әрі жан-жақты екенін түсінеді. Мәселенки, О.Сүлей­ме­нов, Е.Рейн, Н.Оразалин, Н.Чернова, Ұ.Ес­дәу­лет, С.Мнацаканян, Б.Қа­напиянов, М.Замшев, С.Ли, Д.Қадыр­жанов, Т.Толқынқызы, С.Қамшы­гер поэзиясы мен Ә.Кекілбаев, В.Личутин, Ю.По­ля­ков, Г.Пряхин, Г.Доронин, Ю.Козлов, Е.Шиш­кин мен А.Жақ­сылықов прозасы ойшылдық пен лирикаға толы. Қорыта айтқанда, ұлттық ерекшелік, ұлттық код, ұлттық сипат, ұлттық бояуы басым туындылар жадыңда жатталып, ешқашан ұмытылмайды. Сөз өнерінің құндылығы сонда деп білеміз!..