Жасанды интеллект өміріне етене еніп кеткеніне аз болған жоқ. Цифрлық индустрия жетістіктері мен ЖИ мүмкіндіктері жұртшылық арасында көп талқыланып қана қоймай, әр саланың негізгі тетігіне айналуда. Белгілі IT маман, «Жасанды интеллект әліппесі» кітабының авторы Мейіржан Әуелханұлынан осы бағыттың қыр-сыры мен беталысы жайлы сұрап көрдік.

– Цифрлық қоғам орнатудың ел дамуына әсері қандай деп есептейсіз? Бұл үрдіс бізде қалай жүріп жатыр?

– Цифрлық қоғам орнату – жай ғана технологиялық жетістік емес, бұл – мемлекетті басқару, экономика құру, білім беру, тіпті азамат пен билік арасындағы қарым-қатынасты түбегейлі өзгертуге қабілетті үлкен трансформация. Сондықтан цифрлық қоғам орнатудың ел дамуына әсері орасан зор деп есептеймін.
Цифрлық қоғам дегеніміз – ақпараттық технологиялар барлық саланың негізіне айналған, деректер мен автоматтандыру шешім қабылдауда басты рөл атқаратын,  әр азаматтың цифрлық инфрақұрылыммен байланысты өмір сүретін жаңа қоғам моделі. Бұл қоғамда тиімділік, ашықтық, жеделдік басым болады. Мысалы, мемлекеттік қызметтерді онлайн түрде алу, электронды үкімет, цифрлық денсаулық сақтау жүйесі – барлығы азаматтардың өмірін жеңілдетіп қана қоймай, мемлекеттің сенімділігі мен беделін арттырады. Осындай қоғамда бюрократия азаяды, адами фактордың әсері төмендейді. Бұл өз кезегінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға, шешім қабылдаудағы әділдікті сақтауға сеп болады. Бұған қоса, цифрлық трансформация бизнеске, ауыл шаруашылығына, білім мен медицинаға да оң ықпалын тигізеді. Мысалы, «ақылды егіншілік», «онлайн білім беру», «қашықтан медициналық кеңес» сияқты шешімдер шалғай ауылдарға дейін сапалы қызметтің жетуіне мүмкіндік береді. Бұл – аумақтық теңсіздікті қысқарту жолындағы үлкен қадам.
Енді осы үдерістің бізде қалай жүріп жатқанына келсек, соңғы жылдары Қазақстан цифрландыру бағытында айтарлықтай қадам жасады. eGov, Ashyq, Kaspi.kz сияқты платформалар қоғам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Электронды үкімет арқылы анықтама алу, баланы балабақшаға тіркеу, дәрігерге жазылу бұрын үлкен кезек пен қағазбастылық тудыратын дүниелер қазір бірнеше минутта шешіледі. Бұл – цифрлық мәдениеттің қалыптаса бастағанының көрінісі.
Сонымен бірге елімізде цифрлық сауаттылықты арттыруға арналған курстар, «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы, Astana Hub сияқты технопарктер іске қосылып жатыр. Жасанды интеллект, блокчейн, Big Data, IoT (заттар интернеті) бағыттарында да алғашқы жобалар қолға алынуда. Алайда бұл үдеріс әлі де жүйелі түрде жалғасуы керек, әсіресе ауыл-аймақтарда интернет сапасы мен инфрақұрылым жетіспеушілігі, кейбір азаматтардың цифрлық құралдарды пайдалануға бейім еместігі – басты кедергілердің бірі.
Қорыта айтқанда, цифрлық қоғам құру – бұл жай тренд емес, елдің бәсекеге қабілетті болашағын қалыптастырудың басты шарты. Бұл жолда тек технология емес, адамның өзі – ең маңызды фактор. Сол себепті мемлекет цифрлық инфрақұрылымды ғана емес, сонымен бірге халықтың цифрлық ойлауын, мәдениетін, сауаттылығын қатар дамытуы керек. Сонда ғана цифрландырудың толық пайдасын көреміз.

– Еліміздегі  IT мамандарын даярлау жұмысына көңіліңіз тола ма? Маман тапшылығы байқала ма бұл бағытта? Оны шешудің қандай жолдары бар?

– Өте орынды сұрақ. Жасанды интеллект саласында жүрген маман ретінде айтсам, еліміздегі IT мамандарын даярлау ісі соңғы жылдары жанданып, айтарлықтай ілгерілеуде. Бірақ бұл саладағы қажеттілік пен даму қарқыны соншалықты жылдам, қазіргі жүйе оны толық қамтамасыз ете алмай отыр. Жасалып жатқан жұмыс бар, бірақ жеткілікті деу қиын.
Біріншіден, иә,  IT мамандарына деген сұраныс өте жоғары, әсіресе бағдарламашылар, деректермен жұмыс істейтін аналитиктер, киберқауіпсіздік мамандары, жүйелік әкімшілер, ЖИ инженерлері, UI/UX дизайнерлер, DevOps пен блокчейн саласындағы мамандар жетіспейді. Мұны жеке компаниялар да, мемлекеттік құрылымдар да мойындап отыр.
Бүгінгі таңда көптеген университеттер мен колледждер IT мамандықтары бойынша білім беріп жатыр. Назарбаев университеті, Astana IT University, СДУ, Халықаралық IT университеті сынды мекемелерде жақсы бағдарламалар бар. Сонымен қатар «Самғау», «Step», «QWANT», «Almaty IT school», «Egov Academy» сияқты жеке IT мектептер де көбейіп келеді. Мемлекет тарапынан «Цифрлық Қазақстан», «100 грант ІТ саласына», «IT маман даярлау» сияқты бастамалар да қолға алынған. Бірақ соған қарамастан, маман тапшылығы әлі күнге дейін сезіледі. Себебі бұл саланың сұранысы жыл сайын екі есеге артып келеді.
Тағы бір мәселе – білім мен нарықтың арасындағы алшақтық. Университеттерде оқытылатын бағдарламалардың мазмұны кейде нарық талабынан артта қалып жатады. Студент диплом алады, бірақ заманауи талаптарға сай келмейтін жағдайда жұмысқа тұру қиынға соғады. Сондай-ақ өңірлік теңсіздік те байқалады. Астана, Алматы, Шымкент сияқты ірі қалаларда білім мен мүмкіндік мол, ал ауыл-аймақтарда жақсы интернет те, ІТ мектебі де, білікті ұстаз да тапшы. Бұл – таланттарды тасада қалдырудың бір көрінісі.
Енді осы проблемаларды шешудің нақты жолдарына келсек: Білім беру жүйесін нарықпен сәйкестендіру керек; Университеттер ІТ компаниялармен тікелей байланыста болып, оқу бағдарламаларын бірге жасап шығуы тиіс; Теория емес, нақты практикалық дағдыларға негізделген білім қажет; STEM мен кодтауды мектеп кезінен бастап оқыту керек; Балаға ерте жастан логикалық ойлау мен бағдарламалауды үйретсек, ол ертең жоғары білімге дайын білікті маман болып өседі.
Онлайн білім мен қысқа курстарды қолжетімді ету керек. Көп жастар YouTube, Coursera, Udemy сияқты платформалар арқылы өз бетімен үйреніп жатыр. Оларға мемлекеттік сертификат беріп, мойындау жүйесін енгізу қажет.
Өңірлік ІТ орталықтарын дамыту да күн тәртібінде. Ауыл-аймақтарда IT мектептер, хабтар ашылып, жасөспірімдерге тегін білім беру жолға қойылуы тиіс. Бұл – әлеуетті ашудың ең тиімді жолы. Халықаралық тәжірибе мен кадрларды тарту. Қазақстандық жастар шетелдік ІТ орталықтарда тәжірибе жинап, кейін елге оралуына жағдай жасау үлкен пайда әкеледі.
Еліміздегі ІТ мамандарын даярлау ісінде прогресс бар, дегенмен проблемалар да аз емес. Ең бастысы, бұл бағыттағы даму тек техникалық біліммен шектеліп қалмай, құндылық пен көзқарасқа негізделуі тиіс. ІТ жай ғана жұмыс емес, бұл – болашақты құруға атсалысу. Ал ондай болашақты құра алатын жастарды тәрбиелеу – бәріміздің ортақ міндетіміз.

– Көптеген архивтік құжаттар, кітаптар цифрлық таспаға көшірілуде. Бұндай көшірмелердің ғасырлар бойы сақталуы қаншалықты сенімді?

– Өте өзекті тақырып! Иә, бүгінде архивтер мен кітапханаларда сақталған құнды құжаттарды цифрлық форматқа көшіру уақыт талабына айналды. Бұл – тарихи мұраларды жоғалтып алмау үшін жасалып жатқан маңызды қадам. Бірақ «цифрлық көшірмелер расымен де ғасырлар бойы сақтала ма?» деген сұрақ көптің көкейінде. Цифрлық формат – ыңғайлы, дегенмен мәңгілік емес.
Цифрлық көшірменің артықшылығы көп:
 кез келген жерден қолжетімді, жылдам көшіріледі, бөлісу оңай. Алайда цифрлық тасымалдаушылардың (диск, флешка, сервер) физикалық өмір сүру ұзақтығы шектеулі. Мысалы, бір CD немесе HDD орта есеппен 5 – 10 жыл, ал SSD 10 – 15 жыл ғана сенімді жұмыс істейді.
Формат пен технология тез өзгереді. 20 – 30 жыл бұрынғы файл форматтарын бүгінде ашу қиын. Сол сияқты бүгінгі .docx, .pdf немесе .mp4 форматтары да ертеңгі күні ескіріп қалуы мүмкін. Сондықтан мәліметтерді үздіксіз жаңартып отыру – басты шарт. Сақтаудың жалғыз шешімі – тұрақты көшіру мен резерв. Ғасырлар бойы сақтаудың жалғыз жолы мәліметтерді әр 5 – 10 жыл сайын жаңа құрылғыларға көшіру, бұлтты серверлерде және оффлайн ортада бірдей сақтау, бірнеше тіл мен платформада сақтық көшірмелер жасау. Цифрлық көшірмелерді ғасырлар бойы сақтау мүмкін дүние, алайда  бұл үздіксіз техникалық бақылау­ды, жаңартуды және мұқият басқаруды талап етеді. Бұл – «сақтаудың аяқталған түрі» емес, «сақтаудың жалғасып тұратын процесі».

– Жалпы, компьютерде қазақ графикасына қолайсыз программалардың көп екені айтылады. Ең қарапайымы, орыстілді, басқа де шеттілді мамандар, журналистер диктафондағы жазбаны, сұхбатты бірден қағазға түсіре алады екен. Ал қазақ журналистері үшін мұндай мүмкіндік әзірге қарастырылмаған. Бұны оңтайландыру   үшін не істеу қажет? Тағы қандай біз білмейтін бағдарламалар бар?

– Бұл – қазақтілді ақпарат кеңістігі үшін өте маңызды әрі бүгінгі күннің шындығын дөп басқан сұрақ. Қазақ журналистикасы, жалпы қазақ тілінде жұмыс істейтін кез келген маман осындай қиындықты күнделікті көріп отыр. Шындығында, технологиялар дамып кеткенімен, қазақ тіліне бейімделген құралдар мен платформалар әлі де жеткіліксіз. Бұл – тек тілдік емес, технологиялық теңсіздік мәселесі.
Иә, ағылшын немесе орыс тілінде сөйлеген аудионы автоматты түрде мәтінге айналдыратын жүйелер баршылық. Мысалы, Otter.ai, Trint, Descript, Whisper AI, Google Recorder, SpeechTexter, YouTube-тің автоматты субтитрлері – бәрі де аудионы жазып алып, мәтінге айналдырып береді. Бұл әсіресе журналистерге, подкастерлерге, зерттеушілерге көп уақыт үнемдейді.
Ал қазақ тілі ше? Қазақша сөйлегенді бірден мәтінге түсіретін жүйелер жоқтың қасы. Неге? Себебі жасанды интеллект жүйелерін үйрету үшін миллиондаған сағаттық сапалы аудиожазба мен мәтіндік транскрипция қажет. Бізде ондай дерекқор өте аз. Оған қоса, қазақ тілінің диалектілері, дыбыстық ерекшеліктері мен орфографиясы жүйеге күрделі көрінеді. Сондықтан бұл бағытта жұмыс істеу үшін әуелі қазақ тілін технология тіліне айналдыру қажет.
Мемлекеттік деңгейде ашық тілдік корпустар жасау керек. Қазақ­ша сөйлеген, жазылған, транскрипцияланған деректерді жинап, баршаға қолжетімді ету қажет. Бұл – ЖИ жүйелерін үйретудің негізі.
Стартаптарға және жас ғалымдарға қолдау қажет. Қазақ тілінде жұмыс істейтін аудионы мәтінге айналдыратын жүйе жасау үшін бизнес-инкубаторлар, гранттар, хакатондар арқылы нақты жобаларды қолдау керек.
Ірі платформалармен келісім жүргізу керек. Google, Microsoft, OpenAI сияқты ірі компаниялармен қазақ тілін жүйелеріне қосу бойынша ынтымақтастық орнату қажет. Бұл жерде мемлекет пен ІТ қауымдастық бірігіп жұмыс істеуі тиіс.
Қазақ тілін технологияларға белсенді енгізу. Тек аудару, транскрипция емес, қазақ тілімен жұмыс істейтін мәтін өңдеу, редакциялау, сұхбат жазып алу, аудио көшіру, тіпті мәтіннің стильдік, грамматикалық сараптамасын жасайтын бағдарламалар қажет. Оларды жасау үшін отандық ЖИ мамандары мен лингвистер бірігіп жұмыс істеуі керек.
Қандай пайдалы бағдарламалар бар (бірақ кең танылмаған)?
Whisper (OpenAI) – қазақ тілін таниды, бірақ әлі де даму үстінде. Дұрыс қолданса, сұхбатты тану мүмкіндігі бар.
VOSK – ашық көзді дыбыс тану платформасы, оған қазақ тілін қосуға болады.
Kaldi – дыбыс тану жүйелерін әзірлеуге арналған open-source құрал, қазақ тілінде эксперименттер жасауға жарайды.
Mozilla DeepSpeech – ЖИ негізіндегі дыбыс тану жүйесі, қазақ тіліне үйретуге болады, бірақ көп еңбек керек.
Kieli.ai (қазақстандық стартап) – қазақ мәтінін өңдеуге бағытталған, болашақта транскрипция мен аудио тануға көшуді жоспарлап отыр.
Қазақ тілін заманауи технологиялармен үйлестіру – бұл тек тіл үшін күрес емес, бұл ақпараттық тәуелсіздік пен мәдени қауіпсіздік мәселесі. Егер қазақ журналисті өз тілімен толыққанды цифрлық кеңістікке ене алмаса, ол тіл технологиялық шетқақпайда қала береді. Ал оны оңтайландыру — біздің ортақ міндетіміз.
– Жасанды интеллектінің мүмкіндігі зор екені сондай, көптеген шығармашылық процестерді тықсырып бара жатқанын байқаймыз. ЖИ арқылы әдеби туынды жазып жатқан авторлар да бар. Суретшілік өнерін де алмастыра алатын күші бар екенін көріп жүрміз. Осы тұрғыдан сіздің ойыңыз қандай?
– Иә, соңғы кезде жасанды интеллектінің шығармашылық салаларға енуі байқалып отыр. Бірі өлең жазса, бірі роман құрастырып жатыр. Тіпті сурет салып, мультфильм кейіпкерлерін де ойлап табатын болды. Бұған дейін тек адамның ішкі әлемінен туындаған  дүниелерді енді алгоритмдер де жасап жатыр. Бірақ мен бұл үрдісті адам шығармашылығына төнген қауіп деп емес, жаңа мүмкіндіктердің ашылуы деп қабылдаймын.
Жасанды интеллект қаншалықты дамығанымен, оның негізі – деректер. Ол бұрын жазылғандарды талдап, соларға ұқсас жаңа нұсқалар ұсына алады. Алайда  жүрек түбіндегі сезімді, шабытты, ішкі толғанысты дәл адам секілді сезініп, соны көркем тілмен жеткізе алмайды, яғни ЖИ – адамның орнын басатын нәрсе емес, керісінше, оған көмекші. Біреу оны идея іздеуге, біреу мәтін редакциялауға, енді бірі шабыт шақыруға қолданады. Қалай болғанда да, түпкі туындының иесі – адам.
Сурет салу жағынан да дәл сол жағдай. Иә, нейрожелілер әдемі картиналар жасайды. Әйтсе де онда белгілі бір оқиғаның ізі, авторлық қолтаңба, өмірден алынған детальдар жетіспей тұрады. Олар адамның шеберлігі мен жүрекпен салған туындысын толықтай алмастыра алмайды. Сондықтан менің ойым мынадай: Жасанды интеллект – бұл қылқалам емес. Ол – қылқаламды ұстаған адамның көмекшісі ғана. Шабытты алмастырмайды, бірақ шабыттануға көмектеседі.
   

– ЖИ-дің біз білмейтін тағы қандай жаңалықтары бар?    

– Жасанды интеллект күн сайын дамып, көзге көрінбей, бірақ өміріміздің түрлі саласына терең еніп жатыр. Бізге байқала бермейтін, әйткенмен өте қызық әрі маңызды жаңалықтарын айтып өтейін:
1. ЖИ адамның эмоциясын танып, сол бойынша жауап қайтара алады.
Қазір ЖИ тек мәтінді түсініп қана қоймай, дауыстың ырғағы, сөйлеу стилі, бет-әлпеттің қозғалысы арқылы адамның көңіл күйін де анықтай алады. Мысалы, кейбір стартаптар адамның дауысындағы мұңды немесе ашуды сезіп, оны жұбататын жауап қайтаруға үйретіп жатыр. Бұл психология мен терапия саласына үлкен серпіліс әкелуі мүмкін.
2. Көзі көрмейтіндерге «көз» бола алатын ЖИ жүйелер жасалған. Қазір әлемде зағип жандарға арналған көзілдіріктерге орнатылған ЖИ камерасы бар. Ол айналаны таниды да, мысалы, «алда орындық тұр», «оң жақта есік ашық» деген сияқты ақпаратты дауыстап айтып отырады. Бұл бұрын тек ғылыми фантастикада айтылатын дүние еді.
3. ЖИ енді сөйлеп қана қоймай, дене тілімен де «сөйлейтін» болды. Гуманоид роботтар тек сөзбен емес, дене қимылы, ым-ишара арқылы да қарым-қатынас жасауға үйреніп келеді, яғни болашақта олармен тек тіл арқылы емес, адамның өзі сияқты ишара арқылы да «түсінісіп» кетуге мүмкіндік қалыптасқан.
4. ЖИ ДНҚ арқылы ақпарат сақтауды да үйреніп жатыр.
Иә, кәдімгі биологиялық ДНҚ! Ғалымдар ЖИ көмегімен ақпаратты ДНҚ молекуласында сақтау жолдарын зерттеуде. Бұл  болашақта терабайттаған ақпаратты бір кішкентай түйіршікке сыйдыруға мүмкіндік береді.
5. «Көрінбейтін» ЖИ бізді күні бойы аңдып жүр. Біз интернетте бір затты іздедесек, келесі сәтте жарнамасы алдыңнан шыға келеді. Бұл – үлкен деректерді талдайтын ЖИ жүйелерінің жұмысы. Олар сенің қалауыңды сенен бұрын болжап, соған сай контент ұсынады, яғни сен ЖИ-мен сөйлеспесең де, ол сенімен күн сайын «жұмыс істеп жүр».
ЖИ туралы біздің  білетініміз, тек мұзтаудың ұшы ғана. Ал тереңінде әлі көп қызық пен мүмкіндіктер жатыр. Сондықтан бұл саланы зерттеген сайын қайран қалдыратын дүниелер көбейе береді.

– Робот-адамдардың қолданысқа беріліп жатқаны да көпті таңғалдырмайтын болды. Бұның салдары қандай болуы мүмкін, сіздіңше?

– Бір кездері роботтар жайлы тек қиял-ғажайып фильмдерден көріп, «келешекте осындай дүниелер шынымен бола ма екен?» деп таңырқап отыратын едік. Ал бүгінгі күнге келсек, роботтар өмірімізге етене еніп кеткенін байқамай да қалдық. Мейрамханада тапсырыс қабылдап жүрген роботты көргенде ешкім таңданбайды. Қонақүйде чемоданыңды бөлмеңе дейін апарып тастайтын робот та қалыпты нәрсеге айналды. Ауруханаларда дәрі тарататын, кейде тіпті науқастардың жағдайын бақылап отыратын роботтар бар. Бұл – технологияның дамуымен бірге келіп жатқан табиғи құбылыс. Бірақ кез келген жаңа нәрсе секілді, роботтар да тек пайдалы жақтарымен шектелмейді. Оның астарында әлеуметтік, адамгершілік, тіпті философиялық сұрақтар жатыр.
Біріншіден, роботтардың ең үлкен артықшылығы – олар ауыр әрі қауіпті жұмыстарды адамнан әлдеқайда тиімді атқара алады. Мысалы, шахтада немесе радиациясы жоғары ортада жұмыс істеу – адам өміріне қатер төндірсе,  роботтар ондай жерлерде кедергісіз жұмыс істей алады. Сонымен қатар роботтар монотонды, қайталанатын тапсырмаларда аса дәлдікпен, қатесіз жұмыс істейді. Медицинада хирургиялық роботтар өте нәзік операцияларды мінсіз атқарып жатыр. Өндірісте бір өнімді мыңдаған рет құрастыратын автоматты қолдар дәлдігімен ерекшеленеді. Бұл — шынымен де үлкен серпіліс.
Десек те, роботтардың осылайша адамдардың орнын басуы – бір жағынан алаңдатарлық үрдіс. Ең алдымен жұмыссыздық мәселесі туындайды. Қызмет көрсету, логистика, өндіріс, көлік сияқты салаларда бұрын адам істейтін жұмыстарды енді роботтар атқарса, қарапайым жұмысшылар не істейді? Жұмыс орындарының қысқаруы әлеуметтік теңсіздікке, табыс айырмашылығының ұлғаюына әкелуі мүмкін.
Тағы бір маңызды мәселе – адам мен адамның арасындағы байланыс. Біз бір-бірімізбен сөйлесу, күлімдеу, көңіл айту арқылы ғана емес, күнделікті тұрмыстағы қарапайым қарым-қатынаста да қоғам ретінде өмір сүріп келеміз. Ал егер дүкенге кіргенде сені адам емес, робот қарсы алса, қонақүйде саған «Қош келдіңіз!» деп жылы жымиып, жағдайыңды сұрайтын адам емес, салқын дисплей тұрса, бұл адамдық қарым-қатынасқа кері әсер етпей қоймайды. Уақыт өте келе адамдар роботқа үйреніп кетуі мүмкін, соның салдарынан адамаралық қатынас әлсірей бастайды. Бұл  жалғыздық, эмоционалдық шектеу, тіпті психологиялық күйзеліске апаратын жолдың бастауы болуы мүмкін.
Моральдық  және құқықтық сұрақтар да туындайды. Егер бір күні робот біреуге қате шешім қабылдап зиян келтірсе, жауапты кім болады? Робот па? Оны жасап шығарған компания ма? Бағдарламалаушы ма? Бұл сұрақтар бүгінгі күні көптеген елдерде талқыланып жатыр, әлі нақты жауап табылған жоқ. Сондай-ақ автономды роботтар, яғни өздігінен шешім қабылдай алатын жүйелер көбейген сайын, олардың еркіндігі мен шектеуі қандай болуы керек деген сұрақтар да туындайды.
Сонымен қатар адам баласының өзі де біршама тәуелді бола бастайды. Күнделікті жұмыстарын техникаға артып, өзі аз қимылдап, аз ойлап үйреніп кетуі ықтимал. Бәрін бір батырмамен шешіп үйреніп қалған адам болашақта күрделі жағдайларға икемсіз болуы мүмкін. Бұл – адамның өзін дамыту қабілетіне тікелей әсер ететін фактор.
Сондықтан роботтардың өмірімізге енуін тоқтата алмаймыз, бұл – дамудың бір бағыты. Бірақ біз оған тек таңданып немесе қызығып қарамай, онымен бірге парасаттылық, жауапкершілік, адамгершілік сияқты қасиеттерімізді де қатар дамытуымыз керек. Робот – құрал. Құралдың қауіпті не пайдалы болуы оны кім және қалай қолданатынына байланысты. Біз осы таңдауды дұрыс жасай алсақ қана технологияның дамуынан ұтатын боламыз.

– Мемлекеттің дамуы үшін технократтар көбірек керек пе, руханиятты берік ұстанғандар ма?

– Тамаша әрі өте терең сұрақ. Бұған біржақты, құрғақ жауап беру – мемлекеттің табиғатын толық түсінбей, болашағына бір көзбен ғана қарау деген сөз. Мен жасанды интеллект саласының маманы ретінде, яғни технология әлемінде жүрген адам болсам да, бұл сұраққа тек «технократтар керек» деп кесіп айта алмаймын. Себебі мемлекет жай ғана өндіріс пен технологиялардан тұрмайды. Ол – адамнан, оның болмысынан, жүрегінен, сенімінен, армандарынан, құндылықтарынан тұратын тірі жүйе.
Қазіргі заманда технократтардың рөлі өте маңызды екені сөзсіз. Олар – инженерлер, ІТ мамандары, ғылыми зерттеу­шілер, ЖИ әзірлеушілері, мәліметтермен жұмыс істейтін аналитиктер. Олар – нақты нәтиже мен тиімділікті көздейтін, елдің өндірістік, технологиялық, экономикалық қуатын арттыратын жандар. Мысалы, цифрлық үкімет құру, смарт қалалар салу, жасанды интеллектіні түрлі салаға енгізу, агроиндустрияны автомат­тандыру – мұның бәрін технократтарсыз елестету мүмкін емес. Олардың болуы мемлекеттің техникалық тұрғыдан бәсекеге қабілетті болуы үшін қажет. Бұл – ақиқат.
Алайда мемлекеттің дамуы тек өндіріс пен технологиядан тұрмайды. Технократ қанша мықты болса да, ол адам рухының тереңін, ұлттық болмысты, тарихи сабақтастықты, тіл мен дәстүрдің қадірін толық түсіне бермеуі кәдік. Мұнда руханият иелері – ақындар, жазушылар, философтар, дінтанушылар, педагогтер, мәдениет қайраткерлері сахнаға шығады. Олар – ұлттың жаны мен жүрегін, болмысын, өмірге деген көзқарасын сақтап, келесі ұрпаққа жеткізушілер. Олар болмаса, мемлекеттің дамуы тек материалдық көрсеткіштермен ғана өлшеніп, рухани құлдырауға ұшырауы мүмкін. Мәселен, Жапонияны қараңыз: сондай  технологиялық ел, соған қарамастан, ұлттық болмысын, тілін, дәстүрін, эстетикасын жоғалтқан жоқ немесе Корея – бір жағынан, цифрлы трансформация көшбасшысы, екінші жағынан, өз музыкасын, тілін, мәдениетін бүкіл әлемге танытқан ел. Бұл – технократия мен руханияттың тепе-теңдігін сақтай білгеннің нәтижесі.
Мемлекет тек зауыттар мен серверлерден емес, мектептегі мұғалімнің көзқарасынан, ауылдағы ақсақалдың ақ батасынан, ананың әлдиінен, баланың армандарынан, ақынның жырынан, дін мен дәстүрге деген құрметтен тұрады. Осы бай руханият болмаса, мемлекеттің техникалық күші жалаң болып қалады.
Сол себепті менің көзқарасым: технократтар да, руханият иелері де бірдей қажет. Олар – бір-біріне қарсы күш емес, бір-бірін толықтыратын, үйлесіп жұмыс істеуі тиіс екі қанат. Бірі – ұлттың денесі болса, екіншісі — жаны. Қанаттың бірі сынған болса, ұшуға болмайды. Алға ұмтылатын, жаңаша ойлайтын, бірақ тамырынан ажырамаған ұлт қана нағыз кемел дамуға қол жеткізеді. Сондықтан мемлекетке технократтық ақыл да, руханияттық жүрек те керек. Ал ең идеалы – осы екеуін бойына тоғыстырған тұлғалар. Келер ұрпақ сондай болғай!

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА