ИРАН-ҒАЙЫП

Қазақ­стан Республикасы
Мемлекет­тік сыйлығының лауреаты,
Тәуелсіз «Платиналы Тарлан» сыйлығының иегері,
Ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойына арналған Республикалық Жазба-Ақындар
жыр-мүшәйрасының бас жүлдегері

Ал, дүние…
Абай десем – есіме ер түседі,
Қалың елім – құнарым – жер түседі.
Абай десем – есіме қазақ түсер –
күрмелген ғажап түсер,
күңіренген азап түсер –
Абай десем!

Абай десем – есіме тегім түсер,
Есем кеткен ескіге кегім түсер.
Абай десем – қараңғы халық деймін,
қайғылы алып деймін,
қамаулы жарық деймін –
Абай десем!

Абай десем – есіме жар түседі,
Жүрек қаны – көз жасы – зар түседі.
Абай десем – қаралы дала дедім,
қасірет­ті нала дедім,
жандағы жара дедім –
Абай десем!

Абай десем – сарғайған сана деймін,
Абай десем – данышпан дана деймін.
Абай десем – осылай күй дегенім,
есіңді жи дегенім,
еліңді сүй дегенім –
Абай десем!..

Құнанбайдың монологы
Уай,
Ағайын…
Қарға баласын «аппағым»,
Кірпі баласын «жұмсағым» дейді.
Болар ел болмас ерінің
Бұзақы қылығын да қылмас айып,
Бас жарылса – бөрік ішінде,
Қол сынса – жең ішінде.
Жүрегі – жалын, сөзі – мұз
Абай сынды да бір арыс
Жүре бермеуші ме еді ел ішінде?!
…Аласымыздың орнына
Алла-Тағала берген Аса Таяқпен
Артымызға тыным алғызбай
Түртінектей беретін – өзіміз!
Қарыны тоқтың – қайғысы жоқ,
Ашқарақ бала – жылауық –
Тірлігімізді көшкен бұлтқа беріп,
Бірлігімізді басым ұлтқа беріп,
Ірілігімізді пасық қыртқа беріп,
Басты сыйламай,
ұят­тымызды бұтқа беріп,
Жанды қинамай,
тұяқтымызды жұтқа беріп,
Асылды жасықтан жасқантып,
Пысыққа дүйім елді басқартып,
Өсек теріп, сөз аңдып,
Ертелі-кеш етек пен ерсі
қисайған ауыз бағып,
Әуемен байланып, мақтамен бауыздалып,
Адамилықтан шығып,
хайуанилыққа айналып,
Өліміз – ақырет­тігімізді,
Тіріміз – киер киімімізді жат­тан алып,
Сарт­тың егіні шықпаса, жемісі өнбесе –
Жігеріміз құм боп,
Аштан қатып, Хаққа налып,
Кемел толғанып
келешегімізбен тілдеспей,
Келелі елдің құлы,
күңі құрлы да күн кешпей,
Жиған малын әкесі баласына қимай,
Қатыны байынан айылын жимай,
Һадалды айырбастап, һарам ат­тап,
Кішісі үлкенін балағат­тап,
Тоқал қатындай өр,
Кеселді кісідей ер,
Кедей кісідей кер келіп,
Іркіт­тей іріп, сүт­тей ұйымай,
Өлі қойдың тірі етіндей
Өз терімізге өзіміз сыймай,
Құр күпініп, бос мақтанып,
Сұйылып, сиырқұйымшақтанып,
Соры қайнағанды жақын тұтып,
Бағы асқанды жек көріп,
Кірпідей жиырылып, жылқыкөт­теніп –
Ел болып не оңар екенбіз!!
Абайдың монологы
Өліміздің жаманы жоқ,
Тіріміздің жаманнан аманы жоқ.
Шынға нанбаймыз,
Өтірікке есесі кеткен жандаймыз.
Жеке қалғанда демімізге нан піседі,
Топқа түскенде мұрнымыздан қан күседі.
Аспанға ұшқанды аяқтан тартамыз,
Топырақ құшқаннан өлердей қорқамыз.
Алыстан дорбалаймыз,
Жақыннан арбалаймыз,
Түйекіндіктенеміз – кері сиеміз,
Қорынамыз, қорғалаймыз –
Сыйынғанымыздың алдында
қосаяқ қағамыз,
Сүйенгеніміздің алдында
сиырша жорғалаймыз.
Шенге келгенде – жемқор,
жебір шығамыз,
Өнерге келгенде – құнарсыз,
кебір шығамыз.
Қомағаймыз, түйені түгімен жұтамыз,
Қашқанды қумаймыз, қуса – зытамыз.
Езді ерлікке үйретеміз,
Кещеге ел билетеміз,
Сосын ер-тоқымымызды
бауырымызға алып тулаймыз,
Шырық бұзамыз, шылбыр сүйретеміз…
Нәпсісін тыйғанды – қор дейміз,
Нәпсісі билегенді – зор дейміз.
Шыбық тимей шыңқ етіп,
Үйде – батырмыз,
Түзде – қатынбыз!..
Несін айта бере­йін…

Абайға

«Мыңмен жалғыз алыстым,
кінә қойма…» –
Абай

Мыңмен жалғыз алыстың,
Кінә қойман!
Мұңың бар,
Арманың жоқ – мұны да ойлан!
Шарқ ұрды шыбын жанын
шырқыратып,
Ұрпағың күні майдан, түні майдан.

Шаң қаптым көшіңе ұлы ілесем деп,
Түтіктім түрленсем деп, түлесем деп.
Қалам тартқан қазақтың бәрі мықты,
Майрылдым мықтылармен тіресем деп,

Жанға сая іздеген, ая – басқа,
Епшіл ие көбейді даяр асқа.
Қалам тартқан қазақтың бәрі де ақын,
Ақынды ақын айналды аямасқа!..

Үнім шықпай,
Жағым да қарысып жүр,
Жүдеді –
Жабылықпен жарысып жыр.
Мыңмен жалғыз алыссаң –
Арманың не,
Меніменен:
«Өңкей Нөл» –
Алысып жүр…

* * *
Бек затыма іңкәрмін,
Таусылғандай амалым,
Тұяғы едім тұлпардың,
Тобан қылдың, Заманым.

Қолтығыма – үзеңгі,
Қыр арқама ер бат­ты.
Тікен шақты тіземді,
Қамшы арт­ты – сорлат­ты.

Ата-тектен айырдың,
Айғыр күнім ақта боп –
Қойша күйіс қайырдым,
Бағым да жоқ, бап та жоқ.

Зар шағымды, көр, мына,
Жақсы түстей жоғалдым –
Кісінеудің орнына
Ақыратын боп алдым!..

* * *
Төрге лайық басымды
Босағада шайқадым –
Жасық жер қылды асылды,
Тағдыр, саған не айтамын?!
Талант бердің – таудай құт,
Бақ бермедің бармақтай –
Жағаласқан жаудай ғып,
Жиын сайын зарлатпай…

Абай болу – ендігі ой –
Үлкенмен де кішімен.
Кісі тану өлді ғой,
Кебенектің ішінен!

Мен де өлетін шығармын,
Өлгендерден нем артық –
Кесіміңді құп алдым,
Көздерімді жоғалтып!..

* * *
Әрең-әрең көремін –
Көз ұшында бір Жарық
Күннің ыстық сәлемін
Жеткізе алмай тұр жанып!

Еміс-еміс естимін –
Шыңғырған не?
Шындық па?!
Әт­тең!
Дүние-ай!
Кеш білдім –
Ұрыныппыз сұмдыққа!

Ойбай!
Сенім өлген бе?!
Көрбан,
Қайда күрегің?!
…Жаным бардай кеудемде,
Соғады ептеп жүрегім…

* * *
Аяусыз ауыр күйге еніп,
Енжарлық елді етектеп –
Бүкір бүкірге үйленіп,
Соқырды соқыр жетектеп;

Ар-ұятымызды мүк басып,
Қателігімізге мың сан сүрініп –
Мылқау мылқаумен жұптасып,
Ақсақпен тоқсақ бірігіп;

Жер – күзет­те,
Киесіз үй – құлып,
Ит пен мысықша таласып –
Әйел әйелмен ұйлығып,
Еркек еркекке жанасып;
Мұсылман менен мұсылман,
Кәпір мен кәпір табысып –
Заманға тап боп ұшынған,
Батыс Шығыспен шабысып…

Жыл өткен сайын жауығып,
Күн санап суып арамыз –
Хайуанша жынға мауығып,
Адамдар, қайда барамыз?!..
* * *
Еңбектеніп,
Іс қылмайды – бірісі,
Ертеңіне
Пысқырмайды – бірісі.
Ел болудың қамын айта бастасаң –
Кеңкөт­теніп,
Мысқылдайды – бірісі…

Сауда жасап,
Күйтінеді күнімен,
Секс көріп,
Итінеді түнімен –
Азып-тозып,
Абай шалдың ұрпағы
Құбыжық боп кеткені ме, шынымен?!
Ұғынықсыз:
Тәуелсіз бе,
Азат па?!
Қазақ қалай айналмасын мазаққа –
Хан тұтқаны Христосты хош көріп,
Қандастарын сүйрелейді тозаққа!

Пері соғып,
Жын мен шайтан иектеген –
Шоқындыдан шаруасы көп төмен:
Қаза қылған бес уақыт намазын –
Бас Мүфтиі сүйіседі Поппенен…

* * *

«Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін…» –
Абай

Кім жазады өлеңді жетіскеннен –
Көрсоқыр көп наданмен кетіскеннен?!
Көкірегімді көз жасым жарып шығар –
Тағдырымнан таяқ жеп, бет іскеннен…

Жазар ма өлең көңілдің тоқтығынан –
Қонақтар ма төбеге текті қыран?!
Қара басып қалардай қан жұтамын –
Жомарт Әке,
Мәрт Бала жоқтығынан!
Күн қарайды қылымсып көктен арбай,
Ай-ашына тұтылып кеп қалардай…
…Құнанбай – жоқ,
Абай – жоқ…
Аза тұтам –
Аздан ке­йін Қазақ та жоқ болардай!..

* * *
Шоқ түкіріп,
Үріп от,
Түнер,
Аспан,
Жай борат?!:
Табанының бүрі жоқ –
Жүре алмасын тайғанап!

Жарыл –
Жанды жарадай,
Қозғал,
Қорын,
Сілкін,
Жер?!:
Алды-артына қарамай
Кетсін зытып шіркіндер!
* * *
Тәңірісінің тоқпағы
Оярдайын төбесін –
Кіл жын-шайтан қаққаны
Жинамайды неге есін?!

Кері кеткен шерменде
Алға басқан қадамы
Өңкей нәкәс көркеуде –
Жоқ па ішінде адамы?!

Ыңғай мәңгүрт, әңгүдік –
Тұрар ма жан шошымай?!
Қалғып-мүлгіп мәңгілік
Өткені ме осылай!

…Жері сілкінсе дағы
Заман ақыры таянып –
Тұяқ серпкен жоқ әлі
Өлі ұйқыдан оянып!..

* * *
Алатайдай бүлініп,
Адам бейне, аң құрсақ –
Сағат сайын сүрініп,
Жығыламын әрбір сәт!

Таяқ жеймін күніне,
Қасірет тартам жылына…
Опасы жоқ Дүние,
Былыға түс, былыға!

Ақындықтың шарты ма,
У ішумен өте­йін –
Абайға ұқсап артыма
Алаңдамай кете­йін!

Азғын нәкәс тобырдың
Асып тұр ғой айласы –
Нені сезіп, не білдің,
Ел бола ма, ойлашы?!

Сұмдығынан суынып,
Белді бөзбен буғасын –
Кещелігін ұғынып,
Ұлардайын шуласын!!

* * *
Салқын тартып
Санасы базданады,
Досы күліп,
Дұшпаны мәз болады –
Басын жарған Абайдың надан қазақ
Бәз-баяғы қалпында бәз-баяғы…

Пәле неден –
Әлі күн ұға алмай жүр,
Арлы сөзін арсызы құп алмай жүр.
Бірі тартып бірінің аяғынан,
Қазанынан тамұқтың шыға алмай жүр.

…Тумысы ерек жаралған,
Тұлғасы – шың,
Қам қылады қарақан қу басы үшін.
Ел болуға келгенде марту басып,
Тәңір атқан еркегін, ұрғашысын!..

* * *
«Бас-басына би болған» қайран қазақ,
Алауыздық әккі еткен айлаң ғажап –
«Алтау» – ала,
«Төртеуің» түгел емес,
Тұл кейпіңмен болмайсың қайдан мазақ?!

Сырт­тай іріп-шірідің,
Іштен – өліп,
Көзің жасы –
Қорғасын түскен еріп –
Қалың дертке дауасыз ұшырадың,
Бір атаның баласын үшке бөліп…

…Сол жағында –
Орыс тұр ормандайын,
Оң жағыңда –
Қытай тұр қорғандайын.
«Екі түйе сүйкенсе – шыбын өлер!» –
Ертең күнің не болмақ,
Сормаңдайым?!..

Бүгінгінің Ақынына
… Сайын мұрат сомданып
сайлан, досым,
Ақын болсаң – айбының,
айлаң болсын.
Бірақ «Мыңмен алысқан…»
Абайды, енді –
Құнанбайсыз қазағым қайдан көрсін…

Кер-Толғау
Тейі қат­ты төзімім неткен темір еді,
О, ғажап, түсімде ылғи өңім семіреді:
Өкпеге айналып жүрегім күліп, еңіреді.
Есек кісінеп, сиыр боздап,
жылқы ақырып,
Ит маңырап, қой ұлып, түйе мөңіреді –
Теріс тірлік…
Бірі жеңеді…
Бірі жеңіледі…

Абай-Дана
Мен өзіңді сезіндім –
Тасыр-тағдыр табанында езілдім:
Сұмдығы артып,
Бірі өтетін бірінен –
«Дұшпаннан» да,
«Достан» дағы безіндім!

Алғы – әрсіз,
Артқы – нәрсіз –
Кісі емес:
Қорқақ,
Жалтақ,
Бүрсіз қарын,
Ыс өңеш…
«Бетін басқан»,
«Қат­ты сасқан» қашқынмын –
Өмірім бейне
Өңде көрген түс-елес!

Ұлықтықтың ұлғаймайды саясы,
Кішіліктің кеңеймейді аясы:
«Қалың елім» –
«Қайран жұртым» –
Қазақтың
«Бүршік» жарып,
«Гүл» ат­ты жан жарасы!

Өлдім,
Өштім деу де,
Бәлкім,
Асылық?!
Күн кеше алман
Хас наданға бас ұрып!
Тентектігім –
Тектілігім емес пе,
Тұщы шыққан
Тау суындай тасынып?!

Тәңір-тұлға –
Табиғатына қанықтым,
Адамзат­тың арда қалпын таныт­тың:
Жанып бітпес жан-білтесі өзіңсің –
Опасыз
Һәм
Жалған Дүниежарықтың!

Шерге бөгіп,
Шегіп ауыр азапты –
Ұжымақсыз,
Мекен етіп Тозақты –
Қайтсем жұрт­тың қатарына қосам деп,
Соқыр сана,
Хайуан кейіп Қазақты!

Құдіреті күшті
Тылсымыңа қайранмын,
Жетегіңе жіпсіз еріп,
Байландым:
«Сырты – дүрдей»,
«Іші толған у мен өрт» –
Абай-Нала,
Мен өзіңе айналдым!

Құдай қарғап,
Жүзге,
Руға бөлінген –
Көз алмадым,
Безе алмадым еліменен?!
Алты Алаштың басын қосып,
Ұлы Арман –
Жеміт қылмау
Ит пен құсқа жемінген!

Анаған да,
Мынаған да «туысқан»,
Зәрем қалмас қорқақ арты қуыстан…
Көшке ере алмау өзіңе тән жүрекпен –
Ақындықты шығармай тұр уыстан?!

Кілең қосем,
Өңкей шешен,
Ынғай көк –
Көз бояйды ыққан қызыл құмдай боп.
Бесік жырын естімей ел басқарып,
Ана тілден мақұрым қалған сұмрай көп!

Шүкір!
Әзір тірі жүрмін – ұтқаным.
Маңдайға ұрды –
Бүгілмедім,
Бұқпадым.
Сөздің құны бөздің құны ғұрлы жоқ,
Қоғам тозды,
Адам азды – ұққаным!

Нар Тәуекел?!
Бәріне өзін үйрет­тің,
Қасиетімді қамшы астында билет­тім.
Кебін таппай
Кенін жатқа жария етпес.
Керн таспын –
Меңiреу безбүйрекпiн!

Жапырағын желге алдырған қуаңмын,
Көңіл шөлiн көз жасымен суардым –
Бұ Дүниеден баз кешумен өтермiн,
Зарын толғап:
Әбiш,
Мағыш,
Мұнардың…

Дұғамды оқып,
Таусап құран тәпсірін,
Аруағыңа бас ұрам да,
Тақсырым,
Мәңгүрт­тікке майдан ашып ғарасат,
Шығам «жалғыз моласынан
бақсының!».

Алшаң басып сен боламын демеймiн,
Алтын тоңға жең боламын демеймiн.
Рухани азғындықпен мәңгi араз –
Кара есекке терiс мінген кедеймін!

Кермiн,
Қияс,
Кембағалмын,
Кежiрмін –
Айыр тiлдi шаяны бар сөзiмнің.
Сорым қайнап,
Соқа басым сорайып,
Өз түбiме жетiп тынар –
Өзiммін!

…Халқым үшін қапалымын,
Құсамын –
Құлақкесті құл боп құрақ ұшамын –
Жын жайлаған зұлмат заманақырдың
Кұлқын бағып,
Қыл аяғын құшамын!

«Науайы Қазақ –
Нар өркеші тіктелсе?!
Лағнет қомы –
Қайғы-мұңы үптелсе?!
Ақ Ордама
Қызыр дарып,
Бақ қонса…» –
Деп тілеймін
Ақтық демім біткенше!

Жан шыққанша жалбарынам,
Жылаймын –
Кеңшілігін,
Кемелдігін сұраймын –
«Мен ішпеген у бар ма?!»
Деп сарнатқан,
Бар қолыназн
Жоғын алам Құдайдың!..

Ал,
дүние…
Бәрі бар менде! –
Адамға тәннің – бәрі бар! –
Болмыс-кенімнен не іздесең
соның табылар:
Қанымда менің –
қайғының құйған уы бар,
Жанымда менің –
қуаныштың жиған балы бар!!

Жүрек бар менде,
Бауыр бар,
Бүтін өкпе бар,
Өкпең қарайса –
өзегіңдегі өрт­тен шоқ тамар!
Адамға тәннің маған да тәнін жария ғып
Сайраған тілдің жазығы,
сірә, жоқ болар?!

Шөл де бар менде,
Көл де бар менде,
Орман бар…
Орманы күйген
армансыз ғой деп қалмаңдар! –
Күлемін сырт­тай,
Жылаймын іштей –
Таңданба?! –
Боламын кеще,
Боламын кейде пайғамбар!..

Жаз да бар менде,
Күз де бар,
Қыс та,
Көктем де,
Бар болған жақсы –
Бар, тегі, көптік еткен бе?..
Көрінгеннің көзсіз жетегіне ере беретін,
Тек, хайуанның
хайуандығы ғана жоқ менде!.

Бәрі бар менде! –
Адамға тәннің бәрі бар! –
Болмыс-кенімнен
не іздесең соның табылар…