Ақындықтың рухы тұншықпаған, ақындықтың айдары жығылмаған
Асқар Құрмашұлы Егеубай арамызда болғанда,
6 наурыз күні 75 жасқа толар еді. Ол сан қырлы талант иесі болды. Филология ғылымдарының докторы, профессор, түрколог, ақын, әдебиет сыншысы, аудармашы, ұстаз Асқар Егеубай ғұлама Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігін», Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігін» үш том етіп қазақ тіліне тәржімалады. Сөз жоқ Асекеңнің айрықша қыры – табиғи ақындық қасиеті. Марқұмды құрметпен еске ала отырып, бір топ таңдаулы жырларын оқырман назарына жаңғырта ұсынамыз.
РЕДАКЦИЯДАН
Асқар ЕГЕУБАЙ
АҚЫНДАР МЕН ҒАСЫРЛАР
Аруағынан зынданы тітіреген,
Ақындарын кей ғасыр үкілеген.
Ақындардың кей ғасыр тілін қырыққан,
Қамағанда алмадай тісін өлең.
Ой ауламай, қырланып құл аулаған,
Ақындарын кей ғасыр бұғаулаған.
Сезім қалған бұғауда бұлықсыған,
Заман қалған сияқты қуаң далаң.
Алты алашты арқасы таңдандырған,
Ақындарын кей ғасыр алдандырған.
Арғымақтай үкілеп, байлап-матап,
Шапқа түртіп, шіркінді шамдандырған.
Талай-талай тарпаңға торын құрған,
Кейбір ғасыр шарапқа шомылдырған.
Ақын десе-ақ, әйтеуір, айналасы,
Жолын қуған,
Болмаса, жолын буған!
Жармасып бірі – етекке, бірі – жеңге,
Жырымен де жұлысқан, мұңымен де.
Құрыса да ақынның қара басы,
Қала берген сөзінің тұнығы елде.
Уайым ішкен құланы құлындаған,
Пенде жоқ бұл далада құбылмаған.
Ақындардың рухы тұншықпаған,
Ақындықтың айдары жығылмаған.
Замана өткен дүрлері қайқаңдаған,
Сөздер кеткен талайлар айта алмаған.
Ақындардың аруағы адаспаған,
Ақындар патшалығы шайқалмаған!
АҚЫН КИЕСІ
Қазақ, талай сүрініп,
Қазақ, талай құладың.
Бордай талай үгіліп,
Қордай талай жыладың!
Шалдығып сан суыққа,
Талдың талай ашығып.
Шаңырақсыз уықтай,
Қалдың талай шашылып.
Тағдыр теуіп самайдан,
Сұлық түсіп сұладың.
Сонда аруақты Абайдан,
Талай медет сұрадың!
Бала атаны ұмытты,
Басын басқа дуалап.
Абай сөзі жылытты,
Қан тамырды қуалап!
Замананың жасыны,
Ұстарадай күзеді!
Ақын Абай ақыры,
Ұсқыныңды түзеді!
Өзегіңді қиғандай,
Қырған кезде қынадай.
Елдігіңді,
Имандай,
Сақтап қалды ұлы Абай!
Тарыдайын шашылып,
Құла дүзде құладын.
Абайыңа бас ұрып,
Басыңды сан құрадың!
Киесі бар сөзінің,
Киесін тұт, ағайын!
Қалың қазақ көзінің –
Қарашығы – Абайым!
Киесі құт сөзінің,
Киесін тұт, ағайын!
Қалың қазақ көзінің –
Қарашығы – Абайым!!!
ДАНА
«Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста…»
Абай
Дана Абайды
Қазақтың а қ ы л ы н а балаймын,
Туатұғын алдынан ғасырына балаймын!
Таусылмайды жыры да Абайы бар халықтың,
Таусылмайды мұңы да қазағы бар Абайдың.
Арлы Абайды
Қазақтың қ а й р а т ы деп ұғамын,
Қайда барса, айбыны – айбаты деп ұғамын!
Жер шарының шиырлап,
Қай жағынан шығамын,
Құбылаға бұрғандай, Абайға бет бұрамын!
Сара Абайды
Қазақтың ж ү р е г і деп білемін,
Жүректі шер меңдесе, таба алады кім емін?!
Ақындардың ірісі,
Ғашықтардың пірі едің,
Жайған сәби саусағын, қайран менің жүрегім!
Ақылыңнан адасып, қайтіп адам боларсың?!
Қайратыңнан адасып, қайраның жоқ –
соларсың!
Жүрегі жоқ жандарды,
Түсіне алмас тірі жан,
Жүрегіңнен адасып, қайда барып оңарсың!
Ақыл,
Қайрат,
Жүректі,
Адастырмай қолға алып,
Қазақ – қазақ болғандай, Абай – Абай болғалы!
Абайы бар халықтың маңдайының бағы бар,
Абайсызда Абайсыз адасқандар сорлады…
САҒЫНЫҢДАР, АДАМДАР…
«Шырқап келем туғалы өмір әнін,
Ыстық жаспен суланып омырауым.
Мен бәріңді сағынам, мына мені
Сағынатын ешкім жоқ не қыламын!»
(Тұманбай Молдағалиев, «Мен бәріңді сағынам!»)
Біз де сені сағындық, поэзия дүлдүлі!
Сағынышпен адамды, сақтай-тұғын күн бүгін!
Сағынбаған адам ба?
Сағы сынған ақын ба?
Сағыныштың қайығы – сарсаңдағы тірлігім!
Біз де сені сағындық, поэзия дүлдүлі!
Сағыныштың қайығы, қайырлайды-ау бір күні.
Күн құласын, түн аусын,
Түн құласын, нұр жаусын,
Жабылмайды мәңгілік, ақындардың түндігі.
Жүрегінде сүйіскен, ақындардың алауы,
Жығылмайды мәңгілік, ақындардың жалауы.
Өмір, шіркін, Тұма-аға сияқтанып тұрады,
Таусылмайтын мәңгілік, махаббаттың
тарауы.
Жыр дегенде шымырлап, жүйке, жота-
жұлыным,
Шыңғырады кеудемде, текті жүрек –
құлыным.
Сағыныштан сарғайған ақындардың
ғұмыры,
Көз жасындай тұндырып, патша сезім
тұнығын!
Сағынысып қалыппыз, қалай сездің, Тұма-аға,
Сағынысып қалыппыз, арғы жағын сұрама!?
Ақындардың жырлары, жаңғырығып кеудемде,
Асығамын көшеде, көшкен ала, құла да!
Қайшыласқан көшеде, ішінде адам мұнардың,
Күбірлеймін Тұмаңды сөздеріндей тұмардың.
Құлазыған шақтарда, мына иесіз қалада,
Қасымдармен қуанып, Мақаңдармен уандым.
Сәттер болды үш свет, қоршауында тосылған,
Жол да берді «кезексіз» машиналар жосылған.
Шырқап жүріп талтүсте, іштей «Бақыт
құшағьн»,
Талай боқтық естідік, тормызы жоқ
шопырдан.
Ақындардан қалған сөз: «Кооператор… –
опера…»
«Иван Шухов дегенің…»
О, дүние! О, пері-ай!
Ақындардан қалыпты: «Қызыл свет,
көк свет…»
«Сарысы бар тағы да…»
Шешен тілдің кеселі-ай!..
Шықса тілдің қарығы, ақындармен шығады,
Ұқпайтындар дәнеңе, ақындардан ұғады.
Белгілі де белгісіз, дарындардың сөзімен,
Өлімші етіп сұлатқан, шындықтарым тұрады!
Өлең сөздің ғарпіне, пернелердей үңілем,
Өмір мынау сезімнің, пірлеріндей жүгінем.
Мағжандарын туғызған, қазағыма табынып,
Біржандарын жын қылған, қазағымнан
түңілем!
Жұбағаңмен жұбанып, Сырағаңмен сырласам…
Жыр киесі сүйеген, сындырғанда, сынбасам!
Он бес томға сыймайтын он бес ғасыр
мұңындай,
Анық антология, жүрегімді тыңдасаң!
Қайыршының көз жасын, жұтқан қала иесіз,
Иесіздің бәрі де түбінде, аға, киесіз…
Шүкіршілік, қазақтың астанасы – ауылы,
Мен де шексіз, сүйемін, сіз де шексіз сүйесіз.
Жағынбадым әкімге, әкімге елең қақпадым,
Бағынбадым әркімге, әркімдерге жақпадым.
Ұсағы жоқ ақынның,
Ақындардың бәрі ұлы,
Ақындарды сағынып, ақындарды мақтадым!
Жұмбақ жалған дүние…
Жұмбақ ақын ғұмыры-ай,
Әлденеге өкпелеп, жүретіндей бір ұдай…
Өкпелесіп қалғандай.
Неге екенін ғажабы,
Өздері де білмейді…
Біле-тұғын бір Құдай!..
Сағыныштың лебінен, сағынышым шашылды,
Сұлу сезім жолына, тіккем қиқар басымды.
Сағынышпен адамды сақтай-тұғын күн бүгін,
Сағыныңдар, адамдар, сағынғандай асылды!
АЙҚАЙ
Не тілейміз? Нені ойлап, нені іздейміз?
Неге бола желпініп, жеңілдейміз?
Күтінгенде – күпілі үпілмәлік,
Күпінгенде – кеседе теңіздейміз.
Бабамыз да жоғары, бағамыз да,
Қол да, шаң да тимеген жағамызға.
Кіл жайсаңдар, жомарттар, кілең сері,
Емге пенде болсайшы арамызда.
Мақтан үшін танысып, араласып,
Мадақ үшін жатамыз жағаласып.
Жайсаңдықты жатқанда
жарға итеріп,
Бүгежектеп тұрамыз қара басып.
Қоштағансып біріміз-бірімізді,
Сырттан теріп жатамыз мінімізді.
Тірілте алмай өліні жер сабалап,
Өлтіре алмай, тепсініп тірімізді.
Монтансынып, сырттансып, білгенсініп,
Шындық үшін шыңғырып жүргенсініп.
Надандықтың жолында өртке кіріп,
Өрт сөндірген күйменен күйгенсініп.
Марқайысып қылық пен құлқымызға,
Шалқайысып жел толып ұртымызға.
Мұқатпаққа бетке ұрып бәзбіреуді,
Сырдаң қағып бағамыз жұртымызға!
Мұнымызға кім күйіп, кім күледі?
Ақ-қарасын айырып кім біледі?!
Кемпір уақыт саусағы самайыңа,
Тиген сайын, көңілді бүлдіреді…
АҚЫН МЕН ТЕҢІЗ
Ақын Сергей… Қара теңіз. Алтын құм.
Ыстық аспан. Ыстық сезім. Салқын мұң.
Ару толқын ақ білекті, аршын төс,
Ақынға бас ұра-ұра алқынды.
Ақын тілсіз. Тұр теңізге емініп,
Қара теңіз талықсиды керіліп.
Жұмбақ бір күш байлап, матап тастаған,
Бір-бірінен кете алмастай шегініп.
Сезім – теңіз шашын жайып, аһ ұрды,
Ақын жанын еркелетті, шақырды.
Қайран Сергей,
Қайран қалдым,
Еңкейіп,
Көзін жұмып, көк теңізге бас ұрды!
Пицунда, 1987, шілде.
ӨМІР ӨТІП БАРА MA ДЕП ҚОРҚАМЫН…
Мұңаяйын, мұңайта алар болса мұң.
He қылайын тірліктің құр жортағын!
Сүйретілген көлеңкемді көргенде,
Өмір өтіп бара ма деп қорқамын.
Кеше ғана бүрін ашқан бүршік ем,
Өмір өтіп бара ма деп түршігем.
Ақ теректің шор-шор діңін көргенде,
Бала терек көзге елестеп, күрсінем.
Толқындаймын толқып, тулап басылған,
Қайран күндер көз жасымдай шашылған.
Арман түстес ақша бұлттар сияқты,
Өмір көші өте берер басыңнан…
САРТЕРЕК
Зайсанның Сартерегі, Бестерегі,
Ойға түссе, теңгермес ештеңені.
Жұлдыздармен жарасқан қайыңдары,
Қара түннің ақ жібек кестелері.
Қап-қара, мөлдіреген мойылдары,
Қап-қара нәркес көздей ойымдағы.
Тап-таза май гүлдері тұнған сезім,
Ақ шашты таудың қойнау-қойындары.
Сартерек, сарғайған кіл сағынышым,
Жүрегім саған қарай алып-ұшып,
Жүремін, жанарымның бір ұшында,
Елесің көз нұрыммен шағылысып.
Тап-таза кәycap бұлақ, бала құрақ,
Суретің күннен күнге барады ұнап.
Бала күндер жарысқан көбелекпен,
Иванның күшігіндей қара құлақ.
Көктемде күркірейтін нар өзенім,
Еске алам сусағанда жан өзегім.
Сартерек – сағынышым солқылдаған,
Бал қызық, бала дәурен, таза кезім…
***
Сартеректің теректері ақпанда,
Ақ қырауға, ақ мамыққа батқанда,
Көктеректің бүрлерінен таң нұры
Қызыл күрең шұғыласын жаққанда.
Үріккендей тыныштықтан ақ мамық,
Ақ қылаудай қалықтауға шақ қалып.
Шығушы еді үш құрбы қыз – үш елік,
Кірпіктерін қырау зерлеп, шаттанып.
Шығатын-ды ақ қырауға малынып,
Тұратын-ды өңінен көз қарығып.
Аппақ әлем ашатын-ды құшағын,
Жанымның ақ бүршігіндей жарылып.
Маңдайы аппақ,
Жаны да аппақ үш құрбы,
Ертегі шақ еді-ау күміс ұшқынды.
Жауған сезім қайыстырып қыраудай,
Жан өзегім қысқы емендей ышқынды.
ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ
Ұйқыдағы ару емессің,
Джульетта да демеспін.
Теңемен тіпті Ләйліге,
Келгенмен сенің теңескің!
Аңсаған жүз жыл жүз жүрек,
Болмай-ақ қойшы Қыз Жібек.
Теңемен гүлдің гүліне,
Тағдырын шешкен күзгі леп!
Қайтейін текке термелеп,
Асылдың бәрі сенде деп.
Желкілдеп кетпей жамырап,
Жөнімен соққан жел де ерек.
Сезімнің сексен қырысың,
Жанымның жұмбақ сырысың.
Әдебі де бар әдемі,
Қазақтың қара қызысың.
Мейірім толы жанарың,
Мейірдің гүлі қабағың.
Толықсып тәтті күлгенде,
Торғындай толқып қаламын.
Ұсынсаң да еппен кесені,
Инабат лебі еседі.
Сыр бұққан кірпік дірілі-ай,
Көкейден кетпей теседі.
Әдемі ғана күлесің,
Әдеппен қалқып жүресің.
Әдебі қазақ қызының,
Әсемдігі, сен білесің.
Болғанмен сабыр қамал тау,
Болмайды сезім самарқау.
Биязы мінез астары,
Булығып жанған жанартау!
Өзісің сезім ғажаптың,
Көзісің тәтті азаптың!
Жаралған әдеп, арманнан,
Қаракөз қызы қазақтың!
Ешкімге сені теңемен,
Ешкімді басқа елемен.
Қазақтың қызын басқаға,
Теңеуім керек неге мен!
БАЙБУРАНЫҢ БОРАНЫ
1.
Бұл Байбура сеніңіз,
Буырқанған бурадай.
Бу боп ұшқан деміміз,
Желкілдейді шудадай.
Ақ бораны өкіріп,
Оралады мойныңа.
Сақ-сақ күліп өтірік,
Қол сұғады қойныңа.
Борай-борай жолыңды,
Жатып алар төсеніп.
Шымшылайды қолыңды,
Ақ аяздан от өріп.
Шалдуар бір сотқардай,
Жаға, жеңнен жұлады.
Ысқырынған оқтардай,
Қызыл тұмсық шұнағың!
Қақыратып төзімді,
Шығарады әуреңді.
Қармен буып көзіңді,
Айтқызады тәубеңді.
Жылына бір жол алып,
Туған жерге кетеміз.
Ақ боранға оранып,
Байбурадан өтеміз.
«Адам үсіп… Ат өлген…»
Суық хабар қарығыш.
Аппақ қауіп-қатерден,
Ап шығады сағыныш.
Барарда да – Байбура,
Қайтарда да – Байбура.
Әңгіменің қызығы –
Айтарға да «Байбура!»
Сағынышты айтпаймыз,
Байбура, тек, сөзіміз.
Бармай сонда, қайтпаймыз,
Туған жерге өзіміз…
Көрген бетте Байбура,
Жұлқып-жұлқып алады.
Шаң-тозаңнан Байбура,
Сілкіп-сілкіп алады.
Сүйіп алып маңдайдан,
Боран әрі бастайды.
Сағынышты сарғайған,
Жұлып алып тастайды.
2.
Анау жылы.
Ақпанда.
Байбурадан өтіп-ек,
Аппақ боран, ақ қарда,
Бауыр басып кетіп-ек.
Жиырмадағы бозбала ем,
Он сегіздің өрімі ең.
Талай сөзді қозғап ем,
Тым балаңдау көрінем.
Мұнарланған ақ дала,
Тұманданған көзіміз.
Алтай қысын сонда да,
Шарпығанбыз өзіміз.
Ақ түтекті аңғармай,
Аштық жанның ақ гүлін.
Ақ боранда қалғандай,
Адастық-ау тап бүгін…
Талай көктем гүлдеді,
Тірлік түлеп өткендей.
Сол боранның бір демі,
Көкірегімде кеткендей.
Жүрегімде ол-дағы,
Бірге кетіп барады.
Аш қасқырдай сондағы,
Ұлып-ұлып алады.
Ойыма алсам, жадырап,
Жүзім бал-бұл жанады.
Ақ қар емес, аңырап,
Ақ жұлдыздар ағады…
Сол борандай кей-кейде,
Борап-борап аламын.
Қиқуы әлі кеудемде,
Сен қандайсың, қарағым?!.
САЛТАНАТ
Шаңырақтың тұңғышы,
Немеренің маңдайы.
Төбемдегі жұлдызым,
Тіл иесі – таңдайым!
Шаршағанда – тынысым,
Самғағанда – қанатым.
Алла берген ырысым,
Бал қызығым, жәннатым!
Алатау мен Алтайды,
Алты айналып атасы.
Қаршадайдан арнайы,
Арнап берген батасын!
Алматы мен Зайсанға,
Ат сабылтып апасы.
Болсыншы деп жайсаң жан,
Ол да берген батасын.
Тумай жатып туыстың,
ЖенПИ-мен де, ҚазГУ-мен.
Ұл-қызы екі курстың,
Әлдилеген ән, гүлмен.
«Салтанат» деп атыңды,
Қойып еді нағашың.
Салтанатты затың да,
Сара алтындай саф асыл.
Өстің, ботам, таралып,
Қаршадайдан бата алып.
Мейірімнен жаралып,
Мейірленіп, жасанып.
Ақ қағаздай жаныңды,
Ақ сүтімен аялап.
Жанұшырып сабылды,
Өзің үшін жан Анаң.
Жүрегінде ақынның,
Өстің, жаным, талпынып.
Саған алыс-жақынның,
Тимесінші салқыны!
Ақынжанды ақ құсым,
Әлі талай самғарсың,
Жебеп жүрсін пәктігі,
Ақ пейілді жандардың!
Дүниені сүйгесін,
Пәк санайсың шырылдап.
Көлеңкесі тимесін,
Тіршіліктің құбылған.
Кірбің көрсем жүзіңнен,
Сырқырайды жұлыным.
Қайда жүрсең, күлімдеп,
Аман жүрші, құлыным!
Ағайын, дос, аумағың,
Тілейді бақ саған мың.
Қолдап жүрсін аруағы,
Қиналғанда, бабаңның!
КҮНДЕР-АЙ
Жөргектен шығып жер-көкті құшқан
күндер-ай,
Кеудені шаттық кернеп бір ұшқан, күндер-ай!
Тап-таза ойың,
Тап-таза бойың,
Саф самал,
Қаныңды қуып кеулеп бір қысқан күндер-ай!
Тал мініп самғап, табаның тасқа тілініп,
Төбеңнен ұшқан құсты да қуып жүгіріп,
Аспанды бағып, аяқ астынан сүрініп,
Сүрініп қалып, үгіліп барып түңіліп,
Түңіліп тағы, түңілгеніңді түсінбей,
Тал тұлпарыңның тізгінін қолдан түсірмей,
Тауың тұрса да, жауың тұрса да кішірмей,
Талай да талай ғасырлар соққан мүсіндей.
Жөргектен тұрып жеріңді басқан күндер-ай,
Жалындап жүріп беліңді асқан күндер-ай!
Жалынды ішіп шөліңді басқан күндер-ай,
Жалғанды кешіп шеріңді басқан күндер-ай!
Адымдап баспай, арындап басқан аңғалдай,
Жау дегенді де, дау дегенді де аңғармай,
Адам боп қана адамдардың ішінде,
Жетелеп желін, аспанын ерткен жандардай,
Боранын ерттеп, бұлт құсын қолға үйретіп,
Жалғанның шаңын шідерге матап, сүйретіп,
Көлденең келген көктасты көзді жұмғанша,
Көгіңнен түскен жасындай жарып күйретіп.
Киелі қарттың басына тәжін кигізіп,
Тізелі қырттың тізесін жерге тигізіп,
Иінді келген иілмес аруларыңды,
Исіндіріп бір иек астынан сүйгізіп.
Толықсып ойнап, тасқындай босқан күндер-ай,
Жалынды бойдан жасынға қосқан күндер-ай!
Асылдар үшін басыңды тосқан күндер-ай,
Жақсыларымның басын да қосқан күндер-ай!
* * *
Ащыны да татқанбыз,
Тұщыны да татқанбыз…
Сыңсытып жасыл бауларды,
Шоғындай жанартаулардың,
Ағыл да тегіл аққанбыз!
Жасыннан шөлді басқанбыз,
Жауһарын көктің таққанбыз.
Жайнатып тұмса шақтарды,
Жалқындап түндей батқанбыз!
Жарқылдап күндей атқанбыз!
Самалмен желпіп аспан – қыз,
Шөліркеп шөлден де асқанбыз.
Тау-тастан құлап, бұрқырап,
Жазықты құшқан шұрқырап,
Өзендердей тасқанбыз!
Түндікті түре ашқанбыз,
Түндіктен жұлдыз шашқанбыз.
Түн баласы көз ілмей,
Толықсып сәске кезінде,
Томаға тартып жатқанбыз!
Студия «Team28»