Белгілі жазушы, журналист Бигелді Ғабдуллиннің жаңа жылдың қарсаңында жарық көрген «Қаңтар-22»: Сәтсіз мемлекет­тік төңкеріс және елдің қайта жаңаруы» ат­ты кітабымен таныс­қаннан ке­йін туындаған сұрақтарға байланысты автормен кез­десіп, әңгімелескен едік.

– Сіз желтоқсан айында, яғни Қаңтар оқиғасынан ке­йін 2 жыл өткен соң «Қаңтар-22»: сәтсіз мемлекет­тік төңкеріс және елдің қайта жаңаруы» ат­ты кітап шығардыңыз. Тұсаукесеріне барған саясат­танушы, журналистер мен сарапшылар жылы лебіздерін білдіріп жатыр. Оқыдық. Енді мынаны айтыңызшы, екі жыл өт­ті, қоғам, мемлекет қандай сабақ алды? Мұны саралауға қажет­ті жеткілікті уақыт өт­ті деп ойлаймын.
– Иә, мен бұл кітапты жазуды сол оқиғадан ке­йін-ақ ойладым. Екі жыл материал жинауға, адамдармен кез­десуге, жинаған материалдарды сараптауға кет­ті. Ақыры, желтоқсан айында кітап типографиядан шығып үлгерді. Оңай болды деп айта алмаймын. Мен барлық өңірді аралап шығуға тырыстым. Жаңаөзенде, Оралда, Ақтөбеде, Қызылордада, Шымкент­те, Таразда, Семейде, Алматыда, Талқықорғанда, Өскеменде болып, жүздеген куәгерлермен сөйлестім. Оның ішінде, қарапайым тұрғындар көп. Бұған қоса, сол күндері жұмыста болған травматолог-дәрігер, фельдшер, жедел жәрдем, полиция қызметкерлері, журналистер мен фотографтар, музей қызметкерлері, шығармашылық сала өкілдері, қайтыс болған азамат­тардың жақындары, оның ішінде, қаза тапқан полиция қызметкерлерінің жұбайлары… көп адам.
Әрине, мен Бас прокуратура, Ішкі істер министрлігі, Жоғарғы сот­тың ресми мәлімдемелерімен таныстым. Абзал Құспан мырза басқарған «Аманат» комиссиясының баяндамасымен, Айман Омарова басқарған «Aqiqat» комиссиясының есептерімен мұқият танысып шықтым. Ақпарат құралдарында, әлеумет­тік желілерде жазылған материалдарды сараптадым. Соның бәрін өзім кез­дескен адамдардың әңгімесімен салыстырдым.
Мен сөйлескен адамдар, оның ішінде, ақсақалдар, қарапайым азамат­тар көп, олардың бәрі бір нәрсені айтады. Мысалы, Жаңаөзендегі Қосман Жайлы
6 қаңтарда Жаңаөзенде сақалды жігіт­тердің пайда болғанын айтады. Олардың қайдан келгені белгісіз. Бірақ жергілікті халық, оның ішінде, әйелдер де бар, жаңағы бейтаныс жігіт­терді дереу орталарынан қуып шыққан. Оралдағы журналист Лұкпан Мұхамедьяров та 4 қаңтарда облыс әкімдігінің алдына 30-40 жігіт келгенін айтады. Бастарына капюшон киген, бет­теріне медициналық маска таққан, денелі жігіт­тер. Бұл жігіт­тер әй-шәй жоқ әкімдікті басып алуға ұмтылған. Қателеспесем, Абзал Құспан бауырым да сол жерде болған. Өзі айтып берер. Ақтөбедегі зейнеткер ағамыз Тәшкенбай Әнуарбекұлы да 5 қаңтар күні Ақтөбе қаласының орталық алаңында болған. Ол халыққа басу айтамын деп сөз сөйлеп тұрған кез­де, сақалды жігіт келіп, «не айтып тұрсың?» деп тиіскенін айтып берді. Ал жаңағы жігіт­тердің қайдан келгенін ол да білмейді. Әйтеуір, олардың халықты билікке қарсы айдап салуға тырысқанын өз көзімен көрген.
Айта берсек, куәгерлер көп. Қорыта айт­қанда, әкімдіктерге, күштік органдар ғимаратына жасалған шабуылдар бір мезгілде барлық өңірде басталған. Әкімдіктерге шабуыл – билікті төңкеру. Алматы, Семей, Шымкент, Талдықорған, Қызылордада террористік әрекет­тер жасалды. Бірақ кей жерлерде, мысалы, батыс өңірлерде халық өзі тәртіп бұзуға, әкімдікке шабуыл жасауға жол берген жоқ. Бұдан шығатын қорытынды екеу: бір жерден басқарылған билікті басып алуға талпыныс болды. Сол күндері Президент Тоқаевты да елден кетіруге әрекет жасалғанын білеміз. Қысқасы, егер Президент елді тастап кетсе, біз егемендіктен, тыныштықтан айырылар едік. Екіншіден, террористерге, елдің ішіне іріткі салуға жол бермеу халықтың өз қолында. Арандатушыларға ермей, тек бейбіт жолмен келісімге келуді барлық азамат қолдаса, сырт­тан келгендерді бірден анықтап, тыюға болады.
Елдің тыныштығын сақтауға Президент де, халық та жауапты. Елдің бірлігі өте маңызды екенін бәріміз де түсіндік.
– Кітаптың тақырыбындағы «елдің қайта жаңаруы» деген тіркес ойландырады. Сіз шынымен де 22-жылғы Қаңтар оқиғасы елге қасірет емес, жаңару әкелді деп санайсыз ба?
– Иә, кітаптың атына «елдің қайта жаңаруы» деп әдейі қостым. Себебі мемлекет­тік төңкеріс болғаны рас. Билікке таласқандар Қазақ­станды бұрынғы 30 жылдық режимнің уысынан шығарғысы келмеді. 2019 жылдан бастап, бізде саяси реформалар басталды. Бірақ Тоқаевтың реформалары «ескі Қазақ­стан» өкілдеріне ұнамады. Қазақ­станның жаңа бағытқа бет бұрғанын олар қаламады. Сол үшін Қаңтарда билікті төңкеріп, Тоқаевты ауыстырып, өз адамдарын қоймақшы болды. Солардың кесірінен қаншама адам қаза болды, қанша адам жарақат алды, қанша отбасы қайғы жұт­ты. Қаңтардың травмасы қоғамдық санада әлі де бар. Ол бірден жазылмайды. Бірақ солай болды екен деп қасірет шеге берсек, қаскөйлердің дегені болады. Олар ең әуелі елдің ішіне іріткі салуды көздеді. Сол үшін халықты билікке айдап салды. Қоғамды екіге жарды. Түрлі жамағат­тарға бөлді. Осыны түсінген соң, Тоқаев жаңа Қазақ­стан идеясын жариялады. Жаңа Қазақ­стан – әрбір адамның құқығы қорғалатын әділет­ті мемлекет. Екі жылдан бері қаншама саяси реформалар басталды. Президент­тен бастап ауыл, аудан әкімдеріне де­йін, мәслихат, Парламент депутат­тарын – барлық билік өкілдерін халық тікелей сайлайтын болды. Бұл – 30 жылда болмаған жаңалық! Енді елдің билігі халықтың қолына көшіп жатыр. Іс жүзіндегі демократиялану. Адам құқығына көп көңіл бөліне бастады. Сот процестері ашық өте бастады. Заң мен тәртіпке бағыну керек екенін түсіндік. Барлық азамат заң алдында бірдей екенін Президент ашық айтып жүр. Мемлекет­тік басқару жүйесінде, қоғамдық санада өзгеріс көп. Міне, елдің жаңаруы деген осы.
Ендігі жерде саналы, жауапты азамат­тық қоғамды дамыту керек. Бізге әлі талай шаруаны атқару керек. Әділет­ті мемлекет, әділ қоғам құру үшін өткеннен сабақ алып, алға ұмтылу керек. Президент болсын, шенеуніктер болсын, қарапайым азамат­тар болсын, ең әуелі мемлекет мүддесі үшін әрекет етуі керек. Елдің, мемлекет­тің, қоғамның жаңаруы басталды. Осы бағыт­тан таймау керек.
– Сіздің кітабыңызға қайта оралсақ. Оны жазу барысында 100-ге тарта адаммен сұхбат­тастым дейсіз. Екі жылдан соң сол оқиғаларды ортасында болған немесе жай куәгері болған адамдардың көзқарасы, оқиғаның мәнісі туралы пікір-көзқарасы өзгеріп пе?
– Иә, мен жүздеген адаммен сөйлестім. Олардың көбі, шынын айт­қанда, әлі өткен оқиғаларды ұмыта алмай жүр. Кейбір адам есіне алғысы да келмейді. Себебі жан жарасы әлі жазылған жоқ. Бейбіт күнде атыс-шабысты көру оңай емес. Көбісі қарапайым азамат­тар ғой. Олар мұндай сұмдықты тек кинодан көрген. Ал Қаңтар оқиғасы болған кез­де өз көздерімен көшеде болған жағдайды көріп, шошыған. Өзіміз де көрдік қой. Өткенде менің кітабымның тұсаукесеріне келген Бекнұр Кисиков та айтады: «Сол күндері үйден шыға алмай қалдық, бәріміз де қорықтық», – деп. Бұл рас. Ертеңгі күніміз не боларын білмедік. Көп адам үйде отырды, сонда да қорықты. Себебі елде билік бар ма, тәртіп орната ма дегенді уайымдады. Құдайға шүкір, жағдай рет­телді. Президент сол кез­де ерекше ерік-жігер таныт­ты. Нағыз ерлік көрсет­ті. Тікелей эфирден мәлімдеме жасап, «мен ешқайда кетпеймін!» дегені естеріңізде болар? Міне, бұл сөз елде төңкеріс жасамақ болған террористік топқа қарап айтылды. Елді бүлдіріп, халықты қырып салуға дайын болған топты террористер демей, не дейміз? Осындай жағдайды өз көзімен көрген, сол күндері көшеде, алаңда болған азамат­тар мұндай жағдай енді қайталанбасын дейді. Себебі бейбітшіліктің, ел бірлігінің қадірін түсіндік. Тыныштық болмаса, даму болмайды. Сондықтан менімен сөйлескен азамат­тар ең әуелі Қаңтар қайталанбасын деп тілейді. Міне, менің көзім жеткен жағдай осы.
– Онда мынаны айтыңызшы, Қаңтар оқиғасынан соң қоғам қалай өзгерді?
– Қаңтар оқиғасы Қазақ­станның жаңа тарихын екіге бөлді. Қаңтарға де­йін және Қаңтардан ке­йін. Біз қаласақ та, қаламасақ та осы. Қаңтар оқиғасынан ке­йін мемлекет­тік билік те, қоғам да, халық та өзгерді. Себебі кез келген дағдарыс өсуге жол ашады.
– Сонымен, Қаңтар оқиғасы­ның ең басты сабағы не?
– Қаңтардың ең басты сабағы – Қазақ­стан деген мемлекет, ел тек өзімізге керек, яғни оның тәуелсіздігі, тыныштығы біз үшін ғана маңызды. Сырт­тан бізге ешкім келіп, демократия орнатып, мемлекет­ті күшейтіп бермейді. Ал тәуелсіздігімізді сақтау үшін, күшті ел болу үшін, бізге бірлік керек. Біз қазір 30 жыл билік құрған «авторитарлық дәуірдің» қалдығынан құтылып жатырмыз. Әлі де бар қалдығы. Сол кез­дегі кландық, жершілдік, жемқорлық деген дерт­терден құтылуымыз керек.
Саяси мәдениет қалыптасып келеді. Мен өз кітабымда жаздым ғой, жаңа­өзендіктер, атыраулықтар бірлікте болып, басқа жақтан келген террористерді жолатпады. Бет­теріне маска киген, капюшон киген арандатушы топты тез танып, ортадан қуып шықты. Өздері де тәртіп бұзбады. Менімен сөйлескен жігіт­тер, ақсақалдар айтады: Атырауда бейбіт шеруге шыққандар «жігіт­тер, тәртіп бұзбаңдар!» деп бір-бірін тәртіпке шақырып, төбелес шығаратындарды бірден арасынан қуып жіберген. Қоқыстарды жинап, алаңда, көшеде тазалық сақтауға мән берген. Міне, саяси мәдениет! Шеруге шығу деген – шу шығару емес, төбелес жасау, тәртіп бұзу болмау керек. Шеру – барлық зайырлы мемлекет­терде өз пікіріңді білдіру ғана. Ал оны тәртіп бұзып, елдің ішіне іріткі салуға пайдаланса, оған заң бойынша жауап беру керек.
Меніңше, Қаңтардың ең басты сабағы – біз Қазақ­стан деген бір ел, бір халық екенімізді түсініп қалдық. Егер бірлігіміз мықты болса, бізді сырт­тан келіп жау алмайды. Бұрынғы заманнан бері солай. Біздің халықты сыртқы жау ала алмайды. Сол үшін жауапты азамат­тық қоғам күшеюі керек. Елді көтеріліске емес, ынтымақтаса бірге жұмыс істеуге шақыру керек. Не істесек те, осы елдің мүдесі үшін істеуіміз керек. Міне, осыны жүзеге асырсақ, біз Қаңтар оқиғасынан сабақ алдық деп айтуға болады.
– Осы оқиғадан соң халық­аралық ұйымдардың мәлімдемелерін көрген, зерт­теген боларсыз. Олардың сыны орынды ма, сіздіңше?
– Қаңтар оқиғасына байланысты әлемдік ақпарат құралдары жазды. Бірақ олар ақпарат­ты қайдан алды? Мысалы, Америкадан хабар тарататын «Азат­тық» радиосы 6 қаңтар күні хабар жасады. Мен оны өз кітабымда келтірдім. Сонда ол хабарға ресейлік саясаткерлер мен журналистерді шақырған. Саясат­тану­шы А.Дубнов, «Новая газетаның» тілшісі В.Половинко және саясат­танушы
С.Марков. Ол хабарда Дубнов екі күн бойы Әбләзовті тыңдағанын айтады. Марков Ресей бұл іске араласуы керек дейді. Әр­кім өз қиялындағы нәрсені айтады, қыс­қасы.
Ал оқиға қай елде болды? Қазақ­станда. Ал оған неге басқа елдің эксперт­тері баға беруі тиіс? 6 қаңтарда бізде интернет қайта қосылған, телефон бар. Неге олар жергілікті сарапшыларды шақырмайды? Сонда «Азат­тық» радиосының осы тірлігі объективті журналистика ма?
Сондықтан шетелдік ақпарат құралдары мен халықаралық ұйымдардың бағасы туралы айт­қан кез­де, олардың өз мүддесі бар екенін ұмытпау керек. Мен талдап шытым. Батыстық ұйымдардың берген бағасы көбіне біржақты. Олар тек митингілер туралы, қақтығыс болғаны, адам өлімі туралы айтады. Ал осы дағдарыс қайдан туындады, оның астарында не бар дегенге бас ауыртпайды. Сондықтан олардың берген бағасында бірізділік жоқ. Үстірт пікір бар. Ал шын түсінгісі келсе, олар жергілікті жағдайды, Қаңтар оқиғасының алғышарт­тарын зерт­теп, одан ке­йін төңкеріс жасағандардың әрекетін зерт­теу керек еді. Сол кез­де олардың да пікірі толығады.
Дегенмен менің пікірім, бізге сыртқа жалтақтауды қою керек. Бағана айт­тым ғой, бұл елдің бірлігі мен тыныштығы, амандығы мен тәуелсіздігі тек өзімізге керек. Сондықтан өзіміз мықты болмасақ, бәрі бекер. Қаңтар осыны көрсет­ті.

Сұхбаттасқан
Еркін ЖАППАСҰЛЫ