Шуылдаған балалардың ең соңында сол аяғын жер сыпырғандай көлденең сүйретіп, ес қалмай далбақтай жүгіріп: «Ей, тоқтаңдаршы, мен сендерге бүгін кешегіден де қызық ертегі айтамын», – дейтін бала Аян көпшіліктің есінде шығар. Жалпы, қазақ көркем әдебиетінде Екінші дүниежүзілік соғыстың шері мен зары аз айтылмады. Сөйтсе де, Екінші дүниежүзілік соғысқа кетіп бара жатып Шығыстағы еліне қимай ұзақ қараған, азаматы кеткен Батысқа ұзақ қадалып, сол жақтан хабар күткен тұтас ұлттың тағдыры таңбаланған шығармалардан Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы, сол соғыстың ауыр жылдарындағы, соғыстан кейінгі ұлттың психологиясын, талайы тағдырын іздейміз. Иә, Екінші дүниежүзілік соғыстың шері мен запыраны бізге көркем әдебиет арқылы жақсы таныс. Ал сол соғыстың бары мен жоғы бүгінде тарихшы мамандар тарабынан қалай зерттеліп, зерделеніп жатыр деген сауалдар төңірегінде Гүлжаухар Кәкенқызымен әңгімелескен едік…   

---

– Дүние дүние болып жаралғалы адамзат баласы ғаламдық және аймақ­тық ауқымдағы көптеген соғысты бастан өткеріп келеді. Біреуі жеңіп, екіншісі жеңіліп жатқан сол алапат соғыстардың тарихын тасқа басқанда әр ел қандай сая­сат ұстанады, қандай тарихи әділет­ті­лікті бағдаршам етіп алады, қандай нақты деректерді қолданады?

– Адамзат тарихындағы барлық со­ғыстар тарихын бір сұхбатта айту қиын. Сондықтан заманымызға жа­қы­ны­рақ соғыстардан мысал келтірейік. Франциядағы революция нәтижесінде құрылған республиканы империяға айналдырған соң, Наполеон Бонапарт жаулаушылық жорықтарын бастағаны белгілі. Бұл соғыстар Еуропа елдері тарихында «Наполеон Бонапарт импе­рия­сының құрылуы және күйреуі» де­ген мәселе аясында қарастырылады. Наполеон әскерінің шабуылына ұшыра­­ған бірде-бір елдің тарихында бұл соғысқа айрықша атау берілмеген. Ал Наполеонның осы жорықтарының бір көрінісі – Ресей мен Франция ара­сын­дағы соғысты Ресей тарихнамасын­да «1812 жылғы Отан соғысы» деп атай­ды. Алайда, бүкіл Еуропа елдері, соның ішінде, Ресей тарихнамасында бұл со­ғыс­тардың тарихы бұрмаланбай, объек­тивті түрде зерттеледі. Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысты алғанда да еуропалық тарихнамада айрықша бұрмалаушылықтар жоқ. Дегенмен де, Батыс майданындағы аса бір ауыр шай­қастар, Ұлыбритания мен Францияның мойнына түскен ауыртпашылық бұ­рын­ғы кеңес, қазіргі көрші ел тарихнамасында көмескілеу көрсетілгенін байқаймыз.

– Екінші Дүниежүзілік соғыстың шын­дығын әр ұлт өзінше айтып, жазып жүр. Әр елдің өзіндік қалауы, мемлекет­тік амбициясына қарай бұл соғыс шын­ды­­ғының бұрмалаған тұстары да бар шығар?

– Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы кеңес кезінен бастап-ақ бұрмаланды, ол кезде Кеңес Одағының соғыс қар­саңын­дағы сыртқы саясаты, кеңес-герман қатынастары, кеңес әскерлері­нің Польшаға енгізілуі, кеңес әс­­­­кер­­­лері­­нің алғашқы айлардағы жеңі­лі­сінің себептері, Батыс елдерінің жеңіске қосқан үлесі, соғыс тұтқын­дары, кеңес-фин соғысы, тағы басқа үлкен мәселелер тарихы тек КСРО үш­ін тиімді сипатта түсіндірілді. Сон­дай-ақ, осы мәселелерге қатысты деректер мен құжаттар сақталған мұрағат қорла­ры зерттеушілер үшін мүлде қолжетімсіз болды. Өткен ғасырдың 90 жылдарында бірқатар мұрағат қорлары ашылып, соғыс тарихының бұрын белгісіз болып келген тұстарын зерттеуге мүмкіндік берілген-ді. Жаңа де­рек­терді талдау нә­тижесінде Екінші дүниежүзілік со­ғыс­тың, соның ішінде 1938–1939 жыл­дар­дағы халықаралық саяси дағдарыс­тың жаңа қырлары ашылды, Кеңес Одағының осы дағ­дарыс жылдарындағы сыртқы саяса­ты­ның «ақтаңдақтарын» ашуға мүм­кін­дік туды. Алайда, бүгінгі күні та­рих­шылар осы мүмкіндіктен тағы да айырылып қалып отыр. Бұл жағ­дай соғыс тарихының бүкіл мұра­ғаты қолында отырған көрші мемлекет­тің ішкі және сыртқы саясатындағы кейбір өзгерістердің салдарынан туып отыр. Осылайша бүгінгі күні Екінші дүние­жүзілік соғыс тарихын бұрмалау­дың жаңа толқыны басталды. Сол бұр­ма­лаушылық біздің солтүстік көршіміз бен Балтық жағалауындағы мемле­кет­тердің арасында салқындық туғызып отырғанын байқаймыз.

– Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары қазақтар көрсеткен ерен ерліктер ұмыт қалып, ендігіде, әсіресе, империя­лық пиғылы басым мемлекеттер тарапынан қазақтарды жеңіске дәнеме қоспа­ған­дай санап жатқандары көңілге келеді. Кезінде «Правда» газеті қазақтардың «жақ­­сы соғысып жатқаны» туралы жаз­ға­нын да айтқысы келмейтіндер баршы­лық. Кейінгі уақытта «Соғысты Орта Азиясыз-ақ жеңетін едік» дейтін астам сөз­дерді естіп қалдық. Жеңіске қосқан ерлі­гіміз бен еңбегімізді елемейтін ас­там­­шылыққа қандай жауап бергеніміз жөн.

– Иә, бүгінгі күні империялық амбициялары күшейген мемлекеттерде өзінің тұрғындарынан басқа халықтар­дың соғыстағы ерлігін көмескілендіру әрекеті бар екенін білеміз. Сол психология мен сол амбицияны Шығыс Еу­ро­падағы соңғы он жылда қаптап ашы­лып жатқан орыс тілді туристік мекемелердің саяхаттық жетекшілері­нің (гид) сөздерінен де көріп, жанымыз түршігеді, олар тіпті «кеңес әскерінің ерлігі» деген сөзді айтпайды, бір ғана халықтың ерлігін еске салады. Әрине, мұндай адамдар соғыстың мәнін түсін­бей­тін, ұрандап шапқылауды ғана біле­тін тоғышарлар екені даусыз. Ал енді «соғысты Орта Азиясыз-ақ жеңетін едік» деген пікір – тым жаңсақ айтыл­ған, ойсыз, мән-мағынасыз сөз. Жау Кеңес Одағының бүкіл Батыс жерлерін басып алып, Мәскеуге жақын келіп, ма­сайрап тұрған кезде, Орта Азия рес­публикалары мен Қазақстан сияқты ресурстарға бай тыл болмаса, Батыстан осы аймақтарға көшірілген кәсіпорын­дар айрықша жылдамдықпен іске қосы­лып, кеңес әскерін қару-жарақ­пен, азық-түлікпен қамтамасыз етпесе, жауды қалай талқандар еді?! Шығыс республикаларда жасақталған әскери бөлімдерді қалай ұмытуға болады? Мұндай астамшылыққа біз Қазақстан­ның, қазақ халқының жеңіске қосқан үле­сін ғылыми түрде зерттеумен, жаңа деректерді іске қосумен жауап беруіміз қажет. Алайда, соңғы жылдарда шы­ғып жүрген кейбір еңбектердің атауларына қарасаңыз, әжептәуір тарихшы­лардың өзі соғыстың шынайы тарихын жетік біле бермейтінін байқайсыз. Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы көптеген елдердің тарих ғылымында үлкен, ма­ңыз­ды мәселе ретінде зерт­теледі. Ал бізде Екінші дүние­жүзілік соғыс тарихы публицистика мен көр­кем әдебиет­тің ғана еншісіне берілген, ғалымдар бұл мәселеге арнаулы ғы­лыми еңбектер жаза бермейді, сон­дық­тан да кейбір мемлекеттерде «соғысты Орта Азиясыз-ақ жеңетін едік» деген пікірлерге жол беріліп жүр. Мұндай пікір айтатындарды жаңа дәйекті зерттеулермен, жаңа деректермен, тарихи құжаттармен «төпелеп» қана тоқтатуға болады.

– Әлем әдебиетінде баталия жанры ерекше дамыған. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты көркем шығармалар сан алуан. Бірақ А.Бектің «Волоколамск тас жолы» басқыншылық соғыста аз ұлт­тан шыққан ұлт офицерінің образын сомдады. Егер, шығарма кейіпкері аз ұлт өкілінен шыққан офицер емес, империя­лық пиғылы басым ұлттан болса, кейіп­кер­дің даңқы мен дақпырты қаншалықты алысқа кетер еді деген сұраққа жауап беруге бола ма?

– Бұл сұраққа жауап беру қиын. Әрине, жоғары әскери білімі бар, офи­цер­лік шеберлігі мен тәжірибесі мол, ойы ұшқыр, батыл, қайсар Бауыржан Момышұлы сияқты феномен біздің халқымыздың айрықша мақтаны екені даусыз. Сондай-ақ, осы бір ғажап адам­ның ұлтын сүюі мен ұлттық намысын жоғары ұстауына таң қаласыз, оның еңбегі мен ерлігінің ескерілмегеніне қынжыласыз. Бірақ Қазақстанда батыр ағамызды білмейтін және мақтаныш тұтпайтын адам жоқ қой, соның өзі жоғары баға емес пе? Ал басқа, бөтен халықтың мойындаған-мойындама­ғанының қандай маңызы бар? Кеңес Одағының басқа аз санды халықтары­ның да біз білмейтін, бірақ өздері мақтаныш тұтатын кейіпкерлері бар шығар. Осы кейбіреудің бізге «үлкен аға» болып, «жөн үйретуінен» мезі бол­ған жоқпыз ба? Жақсымызды, дарынымызды, батырымызды өзіміз танып, өзіміз құрметтейік, басқаның мойын­дауына телмірмей-ақ қояйық­шы!

– Қазақ тарихында «Батыр» атағын алған ержүрек жандар аз емес. Алайда, сол батырларымызды тану мәселесі қан­дай? Тіпті, Рейхстагқа ту тіккен Р.Қош­қар­баевтың екі жүзге жуық жау танкісін жойғанын көпшілік біле бермейді. Майдан даласындағы әскери көрегендігі шет мемлекеттерде үлгі ретінде оқытылатын Бауыржан Момышұлының өзі сол со­ғыс­та еленбеді. Аты аңызға айналған Талғат Бигелдинов, Невель қаласында опат болған полковник Әбілқайыр Баймолдин… деп тізе берсек, бұл тізімнің тау­сылмасы анық. Ендеше, ерліктері белгілі-белгісіз жауынгерлерімізді ұлық­­тау мәселесін кім, қалай қарастыруы керек деп ойлайсыз?

– Бұл мәселе жоғарыда айтылған Қа­зақстандағы соғыс тарихын зерттеу мәселесіне барып тіреледі. Жыл сайын қанша студент, қанша магистрант, қанша докторант Қазақстан тарихы­ның мәселелері бойынша дипломдар мен диссертациялар жазады. Неге соларға осы тақырыптар берілмейді? Докторанттар немесе жас ғалымдар неге Мәскеудің мұрағаттарына барып, осы мәселелер бойынша деректер жинамайды? Дәйекті дәлелдер бар болса, оны жарыққа шығару қиын емес қой. Сондай-ақ, студент немесе магистрант аса кең көлемдегі немесе теориялық тереңдіктегі еңбектер жаза алмайды, бірақ соғыстағы жеке адамның ерлік істерін анықтай алады ғой, мұндай қол­данбалы сипаттағы жұмыстар олар­дың қолынан әбден-ақ келеді емес пе. Сондай-ақ, жеке адамдардың ерлігіне қатысты құжаттар мен дәлелдер іздеу жұмысымен өлкетанушылар да айналыса алады ғой. Ресейде өлкетану­шы­лар соғыста хабарсыз кеткен адамдар­дың бірталайының есімдерін анықтап, қабірлерін тауып жатыр ғой. Бізді өлке­танушылар да сондай нақты жұмыс­тармен айналысуы қажет қой. Туған облысында немесе ауданында қанша әнші немесе ғылым кандидаты барын анықтауға уақыт жібергеннен гөрі, соғыста хабарсыз кеткен немесе аты-жөні белгілі, бірақ ерлігі елеусіз қалған батырларды анықтаса, нұр үстіне нұр болар еді-ау. Дәйекті дәлел­дер жи­нақталған соң, олардың ерлігін атап, марапаттау ісіне тиісті мекемелерді тарту аса қиындық туғызбайтын шығар деп ойлаймын.

– Қазақстан Екінші дүниежүзілік соғысқа 1 млн.-нан аса азаматын шыға­рып салған екен. Сол майданда 500 мың­ға жуық қазақ азаматы қаза тауыпты. Бұл санның қазақ халқы үшін қандай қа­сірет екенін бүгінде ескере бермейміз. Сөй­теміз де, соғыс жайлы, соғыстың қаһармандары туралы орынды-орынсыз пікір айтуға құмармыз. Осының себебі неде?

– Бұл – жалпы ғылымға деген көз­қарастың өзгеруі мен ғылымның беделі төмендеуінің көрінісі. Қазіргі тарихшылар жылдам диссертация қорғауға, жылдам кітап шығаруға, жылдам атақ алуға ұмтылады. Сондықтан көп зерт­теуді, мұрағаттарды көп қазуды талап ететін тақырыптарға жоламайды. Соның салдарынан бірқатар маңызды мәселелер көлеңкеде қалып жатыр. Кейбіреулер мұрағаттарды қазудың орнына интернеттен, әлдебір төмен сапалы кітаптардан үзіп-жұлып алған мәліметтерін өзі тапқандай қылып, жыл­дам теледидардан, баспасөз беті­нен айтып қалуға тырысады. Кейде өмі­рінде соғыс туралы бір мақала жаз­баған, тіпті ХХ ғасыр тарихымен мүлде айналыспайтын адамдардың соғыс тарихының күрделі де маңызды мәселе­лері туралы батыл пікір айтып жатқа­нын көреміз. Бұл қазіргі ғылымның барлық саласындағы кәсібилік (профессионализм) деңгейдің төмендеуінің, дилетанттық пен әмбебаптылықтың (универсализм) орын алуының көріні­сі. Мұндай адамдар интернеттегі кү­дік­ті мәліметті тауып алып, өз пікірін­дей көрсетуге арланбайды. Кейде олардың ойсыз, ұшқары пікірлерін жас­тар қағып алып, саяси мәселеге айналдырып жібереді. Өзін-өзі сыйлайтын, ғылыми деңгейі жоғары адамдар өзі айналыспайтын тақырып туралы пікір айтпайды.

– Әңгімеңізге рахмет!

---

P.S.: Кеңес Одағының Екінші дүниежүзілік соғыстағы жалпы адам шығыны нақты емес. Соғыс даласында нақты қанша қазақ шейіт болғанын да дәл айта алмай, болжам жасайтынымыз бар. Шамамен болжап айтар санымыз – жарты миллионға жуық қазақтың қанын мойнына жүктеген ол соғыстың талай құпиясы мен шері әлі де ашыла түсуі керек болар…

Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.