Қазіргідей құбылмалы заманда «тазы боп шалатындар» баршылық екені рас. Бірақ сол қарпығандары мен қамтығандарын қанатының астына басып емес, сұңқарларша маңайына шашып жейтіндер ілуде біреу-ау… Әрине, «Елім!» дегеннің ертеңі жарқын, болашағы биік. Әсіресе, ұлттық руханиятымыздың қадау-қадау тұлғаларына қолдау көрсетуге ықылас танытатындар, тіпті некен-саяқ. Десе де, материалдық игіліктер жасаудан алшақ, әдебиет, мәдениет пен өнерді көркейтуге ғана жаратылған талант иелеріне сол «некен-саяқтардың» бүйректері неге бұрып тұрады екен осы?.. Қазақстан Ауылшаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитетінің төрағасы, қоғам және мемлекет қайраткері, көрнекті меценат Ислам Әлмаханұлы Әбішевті сол төңіректе әңгіме өрбітуге тартқан едік.

---

– Өмірде көп сыннан өтіп, жақсыны да, жаманды да бастан кешірдіңіз. Тір­ші­лік барысында кездесетін қастықты қа­лай қабылдайсыз, достықты қалай ба­ғалайсыз?

– Қастық дегенге тереңірек үңілу ке­рек сияқты. Өйткені, қастық жасаған адам да өз ойынша «менікі дұрыс, мен дұрыс жасап жатырмын» деп ойлайды ғой. Ондайда сол адамның әрекетіне қарап, «мүмкін оның бұл ісі дұрыс та шы­ғар» дегендей оймен барынша сабырмен талдау жасауға тырысамын. Осы уақытқа дейін менің өміріме тікелей қастық, қастандық жасап, тасадан тас атқан ешкім бола қойған жоқ. Мен туралы теріс пікір айтқандар мен жұмысымды сынағандарды қастық  деп есептемеймін. Оны түсінбестік деп білемін. Мұзбалақ ақынымыз Мұхтар Шахановтың «Түсінісу теоремасы» деген ғажап өлеңі бар:

Оңай емес, оңай емес бұл егес,
Қашан болсын бірлік жолы бұрыстау.
Керек десең, түсінбестік – кінә емес,
Қылмыспен тең – түсінуге тырыспау! – дейді. Иә, жұмыс барысында аяқтан ша­лып,қызметке кедергі жасау үшін орын­сыз сынап, теріс пиғылда мақа­ла­лар жазатындар кездеседі. Сондай­лар­дың кесірінен қызметімнен алы­нып қалған кездерім де болды. Бірақ мұның бәрін мен қастық деп ойламаймын. Қалайда өз міндетімді дұрыс ат­қаруға тырысамын.

Мысалы, мен Өскемен қаласында әкім болып тұрған кезімде жергілікті Де­нис Данилевский деген журналист өзінің айына бір рет шығатын он беттік «Флещ» газетінің сегіз бетін менің жұ­мысымды сынауға арнайтын. Мен сол материалдарды түгел оқып шығатын­мын. Ол жергілікті деңгейдегі талантты журналистердің бірі болатын. Ны­санаға алған объектісін құр баяндап қана қоймай, терең зерттеп, сара­лап, дәйектермен дәлелдей жазатын. Жаз­ғандарының 40 пайыздайы әділ сын еді. Мен сол сындарды дұрыс қабылдау ар­қылы қаладағы қайсыбір күрделі мә­селелерді уақтылы шешетінмін. Кейін, үш жылдан соң, Астанаға қыз­мет­ке ауысар кезімде тонның ішкі бауындай араласып кеткен өскемендік­термен қоштасарда оларға өз ал­ғы­сым­ды білдіре тұрып, сол журналиске ерекше рахмет айттым.

Өйткені, мен оның жазғандарына қар­сы мақала ұйымдастырып немесе га­зетті сотқа беріп, қудалап, әуреге түс­кен жоқпын. Бірақ сындарының жұ­­мысыма пайдалы жақтарын ескер­дім. Мы­салы, ол «қаланың үшінші ық­ша­мауданында мынадай кемшілік бар», – деп жазса, мен тура сол жерге барып, бү­кіл журналистерді, оның  өзін де ша­қыртып, мәселеге көз жеткізіп, тұр­ғын­дармен дидарласып, олардың өті­ніштері мен талап-тілектерін қолымнан кел­генінше қолма-қол шешуге тырыс­тым. Қазір ол екеуміз ең жақын адамдар болып кеттік, жақсы қарым-қа­ты­нас­тамыз. Міне, мұны баспасөздің, он­дағы әділ сынның пайдасы деп түсі­немін.

Осындай тағы бір жағдай болды. КТК арнасы Өскеменде үй-жайсыз қал­ған бір кейуана туралы хабар таратты. Иә, шын мәнінде солай екен. Ол апаны біз қадағалауымызға алған соң оған қа­ланың бүкіл қамқор азаматтары өз қолдарынан келген көмектерін жасады. Ол кейуананы қарттарды емдейтін жер­ге орналастырып, жағдайын жаса­дық. Соған қарамастан КТК арнасы арада бес-алты ай өткеннен кейін бұрынғы жазылған хабарын қайталап көрсетіп, елді шулатты. Сол кезде мен емес, бүкіл қала жұртшылығы, апаға қол ұшын созғандардың бәрі наразылық та­ны­тып: «Сендер бұрынғы таратқан ха­бар­ларыңның нәтижесін тексеріп, зерттеп барып неге материал ұйым­дас­тыр­майсыңдар? Шешімін тапқан мәселені неге көзбен көрмейсіңдер? Жалған жа­ла жапқандарың үшін әкімдіктен ке­шірім сұраңдар», – деп, үш мыңдай адам қол қойып, КТК басшылығына хат жолдады. Бұның бәрі ненің арқа­сы? Әрине, кез келген мәселені ха­лық­ арасына барып, ашық тал­қы­ла­ғанның арқасы.  Шын­­­­­­дықтан қорықпау керек деп ойлаймын. Өйткені, шын­дық бар­лық уақытта өзін дәлел­дейді. Со­ның нәтижесінде халық пен әкім­діктің арасында тығыз байланыс, шынайы сенім орнады. Сол КТК-ға қала әкімі емес, үш мыңдай халықтың өз­дері дәлелді хат жазғандары өскемен­дік­тердің өз қаласына, қаланың әлеу­меттік-экономикалық жағдайларына шынайы жанашырлықпен қарайтын­дарын, болған қайсыбір келеңсіз жай­ларға қабырғалары қайысатын­дық­тарын айғақтады. Бұл – бір өңірдегі ғана тірлік көріністері.

Ал қазіргі қызметімде нормативтік-құқықтық актілер жасау кезінде өз ми­нистрлігімізбен қатар өзге де ми­нистрліктермен үйлесімді жұмыс ат­қаруға тура келеді. Сондай кездерде келіспеушіліктер туындап жатады, бірақ олардың барлығы біртіндеп түсіністікпен шешіледі. Қызметімнен алғаш кеткенде де мен ол әрекетім­ді: «Жоғарыдағыларға өз позициямды дұрыс түсіндіре алмағандықтан, ын­ты­мақта жұмыс істеудің мүмкіндігі бол­мады» деп қабылдадым. Кейін бә­рін түсіндіруге мүмкіндік туды. Өз ұста­нымымды дәлелдей алдым, сөйтіп, қыз­метіме қайта оралдым. Мұндай «ке­дергілердің» бәрін қастандық деп ойламаймын.

Ал енді достыққа келер болсақ, ол жай пайда бола салмайтын байланыс. Ол үшін достасатын адамыңмен ой-өрісің сәйкес келуі керек. Өмірге деген көз­қарастарың да үйлесімді болуы ке­рек. Тіршілік барысындағы ұстанымда­рың да жақын болуы тиіс. Достық әр ­түрлі жағдайларда сыннан өтеді. Ол сол достасқан, тіл табысқан адаммен көзің жұмылғанша бірге, бір мақсатта болу деген сөз. Ертеректе, кеңшар директоры болып жүрген кезімде жазықсыз ор­­­нымнан алынып, кәсіпкерлікпен ай­­­налысуыма тура келді. Кейін, мем­ле­­кеттік лауазымды қызметте жүріп қыз­меттен негізсіз босап қалғанымда да сенген достарым жанымнан табыла білді. Ешқайсысының мінезінен еш­қан­дай өзгеріс байқалған жоқ. Әсіресе, әде­биет пен өнер саласында жүрген аза­маттар өз көзқарастарынан айнымады. Қайта мен солардың арасында көбірек болып, олардың шығармаларын оқып, музыкаларын тыңдап, бұрынғы­дан да тығызырақ араласып кеттім. Сон­дықтан есепке құрылмаған достық – мызғымайтын нағыз достық деп бі­лемін.

– Зиялылар өкілдерімен болған бір кездесуде Алматы қаласындағы жұрт­шы­лықты мезі еткен транспорт кептелісін реттеуге болады дегенді де айтып қалып едіңіз. Соны сөзбен бе, іс-әрекетпен бе, қалай шешуге болады.

– Үлкен қалалардағы, әсіресе, Алматы сияқты мегаполистегі ең күрделі мәселелердің бастысы – кептеліс. Оны шешу үшін ең алдымен сол кептелісті жасайтын жайларды терең зерттеп алу керек. Қай жерде, қандай уақытта және не себепті кептеліс болып жатыр? Ең бірінші сол қаладағы транспорт жүйе­сін зерделеп, көлік қай жерде тоқтауға болады, қай жерде тоқтауға бол­май­тынын байыптап барып, көше қозғалысын реттеуге кіріскен жөн. Мен Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің бірін­ші орынбасары кезімде Шымкент қаласы бойынша транспорт қозғалысы мәселесіне басшылық жасадым. Қала­да­ғы күрделі мәселелерді шешуге ар­налған штаб құрылып, соған мені же­тек­­ші сайлап қойды. Себебі, қала әкі­­мінің қала бойынша құзыры­ жүр­ге­німен, облыс деңгейіндегі сала жетек­ші­­ле­ріне әмірі жүре қоймайтыны рас. Сон­дықтан облыс әкімі Өмірзақ Шү­кеев қаладағы ең күрделі мәселелерді жедел түрде шешу үшін штаб басшысы етіп мені қойды да, біз қала әкімі екеу­міз атқарған қызметтеріміз туралы ап­та сайын облыс әкіміне есеп беріп отыр­дық. Сол кезде маған осы кептеліс мә­селесімен көбірек айналысуыма тура келді. Содан кейін Өскемен қала­сы­­ның әкімі болған кезімде де бұл жағ­­­­­дай алдымнан шықты. Сонда қа­ла­лық автомобиль қозғалысын реттеу ар­қылы 15-20 пайыз кептелісті жоюға қол жеткіздік.

Екінші мәселе, қаладағы кептелісті тек қала бюджетімен ғана шешіп тастау мүм­кін емес. Динамиканы қарау керек, қаладағы кептелісті шешуге қандай әре­кет жасап жатырмыз, әрі қалаға қан­­­ша көлік қосылып жатыр. Оны есеп­­­тегенде тек қала территория­сын­дағы машиналардың есебін алумен ға­на шектелуге болмайды. Қаланың қақ ортасынан алғанда айналадағы 150-200 шақырым радиустағы көліктер санын қоса есептеу керек. Өйткені, осы қашықтық арасындағы көліктердің кемінде 50 пайызы түрлі жұмыстармен аптасына бір рет қалаға кіріп жатады. Ал 40-50 шақырым қашықтықтағы мекендер тұрғындарының басым бөлігі қалаға күнделікті келіп жұмыс істейді. Оның өзінің есептеу коэффициенттері бар, сонымен есептеп, қалаға күніне қанша көлік кіріп, шығатынын, өсу динамикасын бағамдауға болады. Олар­дың саны 5 жылда қанша өсетінін айқындап алу керек. Сонымен бірге, кептеліс қалада қай жерде, қай сағатта, қандай маршрутта, қанша ұзақтықта болатынын зерттеп, оның бүге-шіге­сіне дейін біліп алу керек. Осындай статистика кептеліс мәселесін шешуге негіз болады.

Содан соң үшінші шарт, қай жер­лердегі кептелісті қандай жолдармен азайтуға болады? Біз жоғарыда қала қаражатымен 20 пайыздай мәселені ше­шуге болатынын айттық. Енді қар­жы жұмсамай-ақ шешетін мәселелер бар. Кейбір маршруттарды алып тастау не өзгерту, жол ережесіне сай белгілерді қою арқылы да ақшасыз, бірақ тиісті құ­жаттармен кептелісті азайтуға болады.

Мысалы, Шымкент – айналасымен қос­қанда халқы миллионнан асып кет­кен қала. Яғни көлік саны аз емес, бі­рақ кептеліс аз. Себебі не екенін біле­сіз бе? Себебі, онда Өмірзақ Естайұлы­ның кезінде жасалған тәртіп бар. Екін­ші­ден, Асқар Мырзахметовтың кезінде қа­ладағы үлкен көшелердің бәріне дер­лік бағдаршамды күтпей-ақ бұрылып кететін қылта жолдар жасалды. Сол қыл­та жолдар қаладағы кептелістерді бір­ден азайтты.

– Бұл қылта бұрылыстар салу алғаш Алматыда жүзеге асырылған жоқ па?

– Алматыда бұндай қылта бұры­лыстар көп емес. Әрине, республика өңіріндегі басқа қалаларды Алматымен са­лыстыруға болмайды. Алматыда мұн­дай қылта бұрылыстар сала беруге мүмкіншіліктер жоқ та шығар.

Одан соң кептелісті жоюдың үшінші жолы бар. Бұл күрделі, көше жолайы­рық­тарын салу қажеттігі. Оны қандай қаржымен жасату керек? Оған мемле­кеттік-жекеменшік әріптестіктерді пай­даланып шешуге болады. Мысалы, кептелістің ең көбі қала ішіндегі немесе қаладан шыға берістегі базарларға байланысты. Мен ойлаймын, сол меке­мелердің иелері сол базарлардан мол табыс тауып отыр. Ал қаншама халық сол базарлар тудырған кептелістен зар­дап шегуде. Яғни әкімшілік сол кәсіп­керлермен бірлесе отырып, кептелісті болдырмауды ойластыруы керек. Базар иелерінің пайда тапқаны дұрыс қой, ендеше халыққа зиянын да тигізбеуі керек қой. Біріншіден, қанша адам сол кептелістерде сағаттап тұрып, жұмыс­т­арынан кешігеді. Екіншіден, қаншама экология бұзылып жатыр. Мысалы, біз Шымкентте кәуап пісірушілерді «эко­логияны бұздыңдар», – деп қудала­ған кезіміз болды. Ал қоршаған ортаға тиг­ізіп жатқан зияны орасан зор базар маңын­дағы кептелістерге неге қара­май­мыз? Базар иелерінің өздері бұл мә­селені шешуге құлықты болуы керек. Яғни мемлекеттік-жекеменшік әріп­тестіктерді пайдалана отырып, оны жақын уақытта реттеуге болады.

Төртінші, Алматы тау бөктеріне ор­на­ласқандықтан, оның өрі мен ылдиы бар. Жолайрықтарын салғанда осы ерекшеліктерді есепке алу керек. Бе­сінші, қала ішіндегі кептеліс тудыра­тын құрылыс жұмыстарын түнгі уа­қыт­та жүргізу керек. Жол жөндеу жұ­мыс­тарын да солай, түнде, өте тез ат­қару керек. Өскемен қаласында біз солай істедік. Әрине, Өскемен Алматы­ның кішкентай бір бөлігіндей ғана ғой. Бұл менің жалпылама айтып жатқан ұсыныстарым. Дегенмен, екі жылдың ішінде Алматыдағы кептелістерді мүм­кіндігінше азайтуға болады.

– Оңтүстік өңірдегі су мәселесін көр­шілес елдермен байланыс жасау арқылы жүзеге асыруға болатыны туралы халық­аралық әңгіме қозғадыңыздар. Осы мә­селені оқырмандарға аражігін аша тү­сін­діре кетсеңіз.

– Су мәселесі – өте нәзік мәселе! Мы­­салы, Жамбыл облысының 75 па­йыз­­дан астам суы көршілес Қырғыз Рес­­­публикасынан келеді. Оңтүстік Қа­зақстан облысындағы Сырдария өзені трансшекаралық өзен, оған өзімізде тек Арыс өзені ғана қосылады. Қал­ған­дарының бәрі жоғарыдан – Өз­бек­станнан, Тәжікстаннан және Қыр­ғыз­стан­нан келеді. Біздің бағымызға, ел­дің бағына қарай осындай аса маңыз­ды да нәзік мәселені Елбасымыз Өз­бек­стан, Тәжікстан және Қырғызстан мем­лекеті басшыларымен кездескенде жо­ғары деңгейде қозғап, шешіп келе жа­тыр. Достық рәуіштегі елдер арасын­да кешегі кеңес үкіметі кезінде бел­гі­ленген су бөлісі мөлшері сақталу үшін жоғары мемлекеттік деңгейде келісім жасалып, шешім қабылданған. Ал оның орындалуын қадағалау тиісті ми­нистрліктерге  жүктелген. Туында­ған мәселелерді бірлесіп шешіп отыруға тырысамыз. Су мәселесі, әсіресе, жаз ай­ларында күрделене түседі. Соның өзін­де  әзірше шешілмей жатқан ештеңе жоқ. Еларалық түгілі бір ауылдың ішін­де судың бас жағында отырғандар мен аяғында отырғандар арасында да кейде келіспеушілік болып жатады ғой.Мемлекеттік деңгейде қайсыбір қиын­дық­тар болғанымен, министрлік, комитет деңгейінде келіспеушіліктер, ке­рі тартушылықтар болған емес. Кей­бір шиеленісті мәселелер бейбіт жолмен, түсіністік жағдайда шешіліп келе жат­қанына Құдайға шүкір айтамыз.

Тәуелсіздік жылдарында, күні бү­гін­ге дейін судың жетіспеушілігі, со­ның кесірінен егіннің шықпай қалып, үкі­метттің компенсация төлеуі сияқты келеңсіздіктер әзірше орын ала қойған жоқ. Дегенмен, Сырдария өзенін пай­да­лану мәселесі туралы кезінде төрт­жақ­ты келісім болғанымен, суды әр мем­лекет өзі керегіне қарай көбірек алып қою жағдайлары болып тұрады. Бұл мәселелер кеңес кезінде жоғарыдан басқарылып отырды ғой. Тәуелсіздік ал­ған соң әр ел өз саясатын жүргізе бас­та­ды да, бұрынғы ирригациялық ре­жим сақталмайтын болды.

Қыс пен көктемгі су тасқыны Қы­зылорда облысының елді-мекендерін ба­сып қалып, зиянын тигізсе, кері­сін­ше, жазда су жетпей қинайтынын ес­ке­ріп, біз  Елбасының тапсырмасымен Оңтүстік Қазақстан облы­сы­­­да Көк­сарай су реттегішін салдық. Сол ар­қы­лы энергетикалық режимде жұ­мыс істеу бізге пайдалы бола бастады. Себебі, қыста Шардара су қоймасына 5 миллиард текшеметр, Көксарай су қой­масына 3 миллиард текшеметр, бар­­лығы 8 миллиард текшеметр су жи­нап аламыз. Сөйтіп, Шардара ауданы мен одан төменгі аудандарға, Қызы­л­ор­да облысына жеткілікті мөлшерде су сақтап алу мүмкіншілігіне қол жет­кіздік.

Енді мұның екінші жағы бар. Мақ­таарал ауданының 136 мың гектар суар­­малы жеріне жазда су керек болады. Шардараның суын жоғары қарай ағыза алмаймыз. Осы бір мәселелерді реттеу үшін Елбасының тапсырмасымен Шардара су қоймасынан насоспен су тарту ар­қылы Достық каналына су жеткізетін, екі араны жалғастырушы Қазақстанның Тәуелсіздігіне 20  жыл каналын салдық. Оған ұмытпасам, 14  миллиард теңгедей қаржы жұмсалды. Бұл жерде айта ке­тер­лігі, төрт мемлекеттің арасындағы ке­лісім бойынша 960 миллион текшеметр суды Достық каналы арқылы алуымыз керек болса, біз Шардара су қой­масына иек арта бермей, сол лими­тімізді тиесілі уақыттарда алып отыруымыз керек. Шардара су қоймасы тө­мен­гі жақ үшін керек болады. Яғни өзі­мізге тиесілі лимитімізден айрылып қал­мау жағын қатаң қадағалауымыз ке­рек.

Қазір төртжақты келісім өз дең­гейін­де жұмыс істеуін тоқтат­қан­дық­тан, меніңше әр елмен екіжақты келі­сім­дер жасап, жұмысты жандандыруға тиістіміз. Өйткені, төртжақтыға қара­ған­да мұның оңайға түсетіні анық. Бұл ұсынысты Үкімет басшылары да қол­дай­ды деп сенемін. Оңтүстіктегі су мә­­се­лесі дегенде жұрт ең алдымен Мақ­та­арал ауданын, Достық каналын еске алады. Ал сол мөлшердегі су Са­рыағаш, Қазығұрт аудандарына да Өз­бекстаннан келеді. Қайткенде де су жет­пей қалған кездер болған емес. Ал ішкі сулар туралы айтар болсақ, мә­селен, Түркістан ауданында тамыз айынан кейін су болмай қалады. Оған қарағанда Өзбекстаннан келіп жатқан сулармен қамтамасыз етілетін аудандарда мәселе оңайырақ шешімін табуда. Ол өңірлер тамыз, қыркүйек айларында да сусыз қалған емес.

Қазір мына Жамбыл облысында су мә­селесі қиындау болып тұр. Мұнда су­ды қырғыздардан тікелей аламыз. 2014 жылы болған жалпы су тапшылы­ғынан көп проблема туындады. Бұл жер­дегі  бір  қиындық – Қырғызстандағы ауыл дихандарының жоғары бас­шы­лықтың айтқандарын тыңдай бер­мей­тіндігі. Өте үлкен мәселе осында болып тұр. Егер су азайса, олар алдымен өз­дерін толық қанағаттандырып алмай, бізге су жібермейді. Болашақта бұл мә­се­лелер де дұрыс шешіледі деп ойлаймыз. Өйткені, көршілеріміздің де жағ­дайы  жақсарып, басшылық   дұ­рыс­та­лып келе жатыр, соған қуана­мыз. Соның өзінде де көктемгі суларды жинайтын төрт су қоймасын салмақ­шымыз. Оның көлемі 100 миллион текше­метрдей болады. Бұл әрекетіміз су тапшы­лығы мәселесін жеңілдете түсетін болады.

– Бүгінгі атқарып жатқан қыз­мет­теріңіз халықтың көз алдында, елеңдеп отырған жұртыңыз ертеңіңізден не кү­теді?

– Біріншіден, құдай қаласа, үш жыл­дан кейін зейнеткерлік демалысқа шығуға тиістімін. Су ресурстарын бас­қарудың мемлекеттік бағдарламасы қа­былданған, соған қазір түзетулер ен­гізіп болып қалдық. Енді соны түгел жүзеге асырып кетсем, менің осы қыз­ме­тімде елімнің дамуына белгілі бір деңгейде үлесімді қосқаным деп ойлаймын. Қалғанын зейнет демалысына шықққаннан кейін көре жатармыз.

– Ашық-жарқын әңгімеңізге рахмет! Мақсаттарыңыздың орындалуына ті­лек­теспін.

Әңгімелескен
Еркін ЖАППАСҰЛЫ.