СЕЗІМ  ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ХАНШАЙЫМЫ
06.05.2016
3833
0

Шарбану_апайАйхай, дүние-ай, тұнып аққан суша аң­датпай жылжыған уақыт шіркін неткен жүй­рік еді! Кешегі ақсары қыз бүгін қалай 80-ге келіп қалған?! Жарық дүниенің жалт-жұл­тына алаңдап, бейқам өткізген қайран күн­дерге осындайда еріксіз бір қайырылып, көз тастасаң, ішің елжіреп, жүрегің сыздай­ды. Жылдардан-жылдар өтіп, артыңа бір бұ­ры­лып қарағанда, зымырап өте шық­қан ғұмыр жолың жарты-ақ тұтамдай боп, алақаныңда бұралаңдап жатқанын көр­ген­де, ол шіркінде қандай із қалған екен дегендей үңіле қарауға мәжбүрсің. «Не тындырдым, аларымды түгел алдым ба, берерімді түгел бердім бе?» дейтін сауал сонда бас кө­термек. Саналы көкірек бұл сауалды мін­детті түрде қойса керек-ті. Амал қанша, ағын судан малтып өткендей ізсіз жо­ғал­та­тын күндер болады. Сусыған құмдағы кө­міліп қалып жататын ізге ұқсаған болымсыз тірліктер болады. Ал сонда түрен тісі осып өткендей жосылған терең із кімнен қалады, қайткенде қалады?.. Жарық жалғанның жалт-жұлт еткен қызығы таусылмастай кө­рініп, шалқып өткізген бұралаң жолың­да ­көзге түсер бір із қалғанға не жетсін!


Марал ЫСҚАҚБАЙ

 

Шәрбану Құмарова биыл сексенге то­ла­ды екен дегенді естігенде, көңілі­ме әл­гін­дей ойлар оралғанын жасырмаймын. Қа­тар өстік қой, қатар жүрдік қой. Бүгін ол қай асуға табан тіреді екен? Қол созған биігіне көз жүгіртіп, деңгейін шамалауға мұр­ша таба алдық па осы? «Іздегені не екен? Тапқаны не екен?» деп ойландық па? Кә­діріне жете алдық па?.. Жауап тілейтін сауал­дар емес пе бұлар?..

Мен Шәкеңді алғаш көргенде, ол уни­вер­ситеттің төртінші курсының студенті еді. Өзімнің ауылдасым, сол кездегі жас ақын Рза Қунақова екеуі бірге оқитын. Қан­шама талант жарқырап көрінген ғажап жылдар еді ғой ол. Сол тұста ҚазМУ-дің фи­лология факультетінде кейіннен қазақ әде­биетіне мол олжа салған, белгілі қа­лам­герлер Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Ма­ғауин, Дүкенбай Досжан, Оразбек Сәрсенбаев, Қабдеш Жұмаділов, Жүсіп Қыдыров, Өте­жан Нұрғалиев, Кәрібай Ахметбеков, Тұр­сынзада Есімжанов, Мағираш Сарикова, Төлек Тілеуханов, Сәбит Баймолдин, Хамит Мархабаев, Өтеген Күмісбаев, т.б. қан­шамажігіттер мен қыздар қатар оқыды. Жазу­шы боламыз, ақын боламыз деп келген жастар емеспіз бе, алғашқы курста жүр­генде-ақ әлгі аталғандардың бәрін де сыр­тынан танып үлгердік. Тіпті кейбірімен жа­қындасып, достасып та кеттік.

Бірде дәрісхана алдында топырлап тұр­ған біздердің қасымыздан тығыншықтай бір әдемі ақсары қыз өтіп бара жатыр еді: «Мы­нау Шәрбану Құмарова» деп сыбырла­ды жігіттер. Бірінші курс студенті бол­ға­ны­мызбен, көпшілігіміз жас жағынан Шә­кеңе құрдаспыз, тіпті  ішімізде үлкен­деу­­лері де бар, өйткені сол заманның талабы бойынша, алдымыз төрт-бес жыл, артымыз екі-үш жыл «өндірістік тәжірибеден» өтіп келіп түскенбіз ғой оқуға. Сондықтан әлгі ақсары сұлуға есейген бозбаланың кө­зімен сұқтана бір қарасақ, болашақ әде­биетші ретінде «талантты қыз» деген аты шы­ға бастаған бикешке қызыға қараған жайы­мыз тағы бар-ды. Өйткені, сол кездің өзін­де-ақ Шәрбанудың болашағы анық­талып қалғандай еді. Бір қызығы, жоғарыда аты аталғаны бар, аталмағаны бар, бірді-екілі шығармалары гәзет-жұрнал бетінде жарияланып үлгіргендердің бәрі дерлік өлең жазатындар еді де, прозаға ден қойған қалам иесі – жалғыз Шәрбану еді. Бүгіндері атағы асқар таудай болған прозашы Әбіш пен Мұхтардың мұрнына әлі әзір прозаның исі бара қоймаған кез. Ал қазақ қыздарынан Шәрбануға дейін прозашы шыға қоймаған. Сондықтан Шәкеңе бәріміз де қызыға, мән бере қарадық. Тіпті, Мұхтар Әуезов пен Сә­бит Мұқанов назар аударып, көңіл қойып жатуы тегін деймісің.

Студенттік шақта Шәрбану көздің құр­ты еді. Камералық сүйкімді даусы бар, әде­мі әнші екен. «Әупілдек», «Бір келін­шек», «Ләйлім» секілді лирикалық нәзік әндерді нәшіне келтіріп, сызылта салғанда, кейбір өңеш жыртар әншісымақтар далада қалатындай көрінетін. Оның үстіне, мың бұралған биші еді. Ол кездегі біз білетін бишілер Шара апай мен Нұрсұлу Тапалова ғой. Қазақтың ұлттық биін осыларша көзі-қарақты жұртшылық алдына қысылмай алып шығатын өнер иесі еді Шәкең. Ән сал­са да, би билесе де жайтаңдап, жайнап тұ­рар еді. «Көздің құрты еді» деп тұрғаным содан. Көзім көрген соң айтамын да. Өйт­кені, университеттің көркемөнерпаздар үйір­месінде бірге жүріп, студенттер алдында, қаладағы мәдениет сарайларында, тіпті Қаскелеңдегі аудандық мәдениет үйінде концерттер бергеніміз есімде. Мен ол кезде университет оркестрі құрамында прима тартамын. Шәрбануды мен көріп жүрген­мен, көпшілік арасындағы мені ол байқай қой­мағаны анық, әрине. Алып-жұлып бара жат­­қан өнері жоқ, төменгі курстың «баласына» менсініп көз тастады дейсің бе.

Арада жылдар өткенде, 1986 жылы дәм бұйырып, «Жазушы» баспасына директор болып тағайындалғам. Шәрбану проза редакциясында істейді екен. Шәкеңмен осы арада жақынырақ танысып, жақсырақ білдім. Талантына лайық парасаты бар, мі­­­незі орнықты, ісіне мығым редактор еді. Кіл қаламгер азаматтардың ортасы болған соң, артық-кем шуылы, дуылы бұрқылдап тұра­тын мекемеде өз бойына «шаң» жұқ­тыр­май, таза жүру, кәдірін жоғалтпай, кісі­лік деңгейін төмендетпей ұстап тұру қиын­дау нәрсе, ал Шәкең сол үдеден шы­ға білген тұлға ретінде танылды.

Бірде ол маған Шара апайды ертіп ке­ліп, таныстырғаны бар. Ол кісі өз өмірін өзек етіп, кітәп жазған екен, соны сыйлап кет­ті. Кітәпті көркемдік тұрғыдан өңдеп, әде­би нұсқасын жасаған Шәрбану еді. Со­ны көрген соң, директор ретінде Шәкеңе бір қолқа салдым. Оның қызықты мәнісі бар: «Жазушы» баспасына тағайындалғанға дейін «Мектеп» баспасында директор бол­ған­мын. «Жазушының» директоры Сайын Мұ­ратбеков еді. 1985 жылғы Мәскеу­де­гі «Кі­тәп жәрмеңкесіне» екеуіміз бірге бар­ған­быз, қолымыз босаған бір күні Орталық универмагке жол тарттық. Сайын плащ ал­мақшы еді. Бір сәнді ақсұр плащқа көзі тү­сіп, өлшеп көріп еді, онша тура келмеді. Сонда да қызығып, қимай тұрды да, «кәне, сен киіп көрші» деді маған. Киіп көріп едім, құйып қойғандай жараса кеткені. «Ой, мынаны сен ал» деді Сайын. «Қой, оны қайтем, ақшам жоқ» дедім мен. «Менде бар ғой, ауылға барған соң қайтара жа­тар­сың» деді ол. Алматыға келген соң бере алғаныммен, қос-қостап плащ  ұстайтындай мен қайбір байлығы тасыған адаммын, соны ойлап, тартыншақтап тұр едім: «Ой, ойланба, осыған жететін ақшаны мен-ақ берейін.Бір рецензиямен-ақ өтейсің ғой» деп, әлгі плащты алғызды. Алматыға келген соң, айтқан уәдесінде тұрып, бір қол­жаз­баны беріп жіберіпті. Қарасам, Бауыржан Момышұлының кейінгі жұбайы Жә­мила Егенбердиеваның жазбасы екен. Мойнымдағы қарызымды өтеп тастау үшін тездетіп оқып шығып, пікір жазып бердім. Сон­дағы қорытынды пікірім: «Егер қаламы тө­селген жазушыға өңдетсе, Бәукең туралы жазылған жақсы естелік болатын түрі бар» деген сөз еді. Бір жылдан кейін Сайын­ның  орнына «Жазушы» баспасының ди­ректоры болып тағайындалғам. Айға жуық уақыт өтті ме, өтпеді ме, Жәмила жең­гем келіп тұр. «Орның құтты болсын, енді өзің айтқан ұсынысты өзің істе» дейді ғой. Ұстайтын жерін дәп басып айтып тұр да. Амалым қанша, өз ұсынысымды өзім орын­дауға мәжбүр болдым. Қолжазбаны қызыға оқығам ғой: Бәукеңнің мінезі де, сөзі де, кейбір қылығы да, өте өткір, әдемі берілген-ді. Күндіз-түні қасында жүрген соң, әйел шіркін құдды жасырын камера құ­рып қойғандай, әрбір елеулі сәттерін сол күйі хатқа түсіре берген екен. Кейбір қағаз бетін көтере бермейтін тұстары да бар. Со­ны әдеби өңдеуден өткізіп, жазып шығуға қалайсың деп Шәрбануға ұсындым. Ол құп көрді де, келістіріп тұрып өңдеп шықты. Шәкеңді тағы бір тамаша қырынан таныған жерім осы еді. Бәукең туралы құнды есте­лік­тің бірі болып қалды ғой ол кітәп.

Шәкеңмен бірнеше рет сапарлас болдым. Рзаға қатысты әр түрлі шараларға қа­тысу үшін Қордай ауданында бірге бол­ға­нымыз бар. Сонау қиыр шығыстағы Яку­тияда қазақ әдебиеті күндерін бірге өт­кіз­геніміз бар. Тағы сондай реттерде Шә­кең үнемі тек әдемі қырларымен, айналасына көтеріңкі көңіл күй сыйлап жүре­ті­н ақ­жарқын жайлы мінезімен көзге тү­се­тін.

Бұның бәрі, әрине, еске алынуға, ай­тылу­ға тиіс жәйттер. Шәрбанудай белгілі қа­ламгердің, біртуар сыршыл жазушының өмір дерегі ғибратты әңгімеге лайық деп бі­лем. Бізде көбіне сол жетісе бермейді, көр­генімізді, білгенімізді, бір-біріміздің кә­дірімізге жетер сөздерді айта бермейміз. Әйтсе де, мен бүгінгі мерейтойы қарсаңын­да қарымды қаламгердің жеке басына қа­тыс­ты жәйттерден гөрі әдеби қолтаңбасы төңі­регінде азын-аулақ сөз қозғасам дей­мін.

Әдеби ортаның назарын бірден өзіне ауда­рып, тіпті сол кездегі көзі тірі клас­сик­тері­міздің, тіпті жазба әдебиетіміздің ата­сы іспетті кісілердің назарын бұр­ып, жазу­шы­лық болашағын ғана емес, тіпті жанрын да ерте белгілеп алуға себеп болған шы­ғар­ма­сы – «Бағираш» әңгімесін үшінші курста оқып жүрген кезінде жариялаған екен. Ал уни­верситетті аяқтай салысымен, 1961 жы­­­­лы «Қыз сыры» атты кітәбі жарық кө­ріп­­ті. Содан бертінгі жерде оның қа­ла­мы­нан «Әйелдер патшалығына» қатысты он­даған көркем әңгімелер, хикаяттар, романдар, драматургиялық шығармалар ту­ғанын бі­леміз. Демек, Шәрбану қазақ қыз­дарынан шыққан тұңғыш прозашы ғана емес, шын мәніндегі алғашқы кәсіби жазушы да.

Шәрбану ілкі туындыларымен-ақ жұрт көңілін елең еткізгенін тұстастарының бә­рі айтады. Сонда ол несімен елеңдетті? Ол  әңгімелердің, хикаяттардың авторы қыз бала болғандықтан ғана ма? Ол да бар, әрине. Ал шынтуайтына көшсек, Шәрбану жазған дүниелерді ер азаматтар қаламынан туған шығармалардан ерекшелейтін өзгеше дәм бар еді. Біз еркектер жазған әңгіме, ро­ман­дарды оқып өскенбіз, соған үйренгенбіз. Өзімізді өзіміз білеміз деп есептейміз ғой, ал бізге жұмбағы – қыздар әлемі, жалпы әйелдер әлемі болатын. Соны тәптіштей жазған  ағаларымыздың, тұстастарымыздың «білгіштігіне» таңданбасақ та, айтқанын күмәнсіз, сеніммен қабылдап үйренгенбіз ғой. Сөзінің шынайылығына шүбә келтір­мей: «Ой, пәлі, қалай-қалай сүйкейді,ә!» деп қолпаштай, таңырқайтынбыз. Әйтсе де, олардың ешқайсысының әйелдің «іші­не» кіріп-шыққаны жоқ. Әйел психология­сын өте жақсы біледі дейтіндердің өзі де, бол­жалдап қана жазатынын ескерген кім бар дейсің. Әйел де біз секілді адам ғой, осы ситуацияда осылай істеуге, осылай ойлауға тиіс деп келісесің автормен. Өйткені сен еркексің ғой, еркек жазушының ойы, логикасы саған жат емес. Мейлінше шынайы сы­пат беріп жазса болды! Ал Шәкең жазуын­­­­да ондай болжалдап ұқсатудың кө­лең­кесі де жоқ, әйел көзімен сүзіліп, әйел көңі­лімен өрілген, әйел жанының тұп-тұ­нық иірімдері тұрады. Сенің оған сенбеске хақың жоқ, оған күмән келтірудің өзі күнә. Шәрбанудың сөзі – «түпнұсқаның» өзі емес пе.

Сонау бір жылдары Фаризаның ал­ғашқы кітәптерінің бірінде «Әйелдің монологы» дейтін өлеңі жарияланды. Бүгінде де кез келген ақын қыздың аузына түсе бер­мей­тін сөз, ол кезде тіпті мүлдем тосын еді. «Сенің от құшағыңда ардан аттап, қалдыр­дым пәктігімді, ләззатқа батырған ақ тү­нім­ді. Айырдым мен аяусыз енді кимес ақ көй­лекті тігілген сәтті күнгі… Ұмыттың да жас­тықтың жұмақ күнін, сен мысқылдап, мен дағы жылап тұрдым. Өмір деген бұр­қанған дарияға бұрымымнан ұстап ап лақ­тыр­дың. Сонда ғана есейіп, бұл жалғанда бәрі алдамшы екенін бір-ақ білдім… Мен кү­нәлі емеспін ар алдында, Құдайың да ке­шеді тап мұнымды» деп келетін-ді. Сол тұс­та мен осы өлең туралы: «Иә, бұл тосын сөз! Алданған махаббат, қайтқан көңіл, қор­ланған ар туралы күңіреніске, ренішке толы неше қилы боркемік жырларды көп оқы­ған едік. Әлі де оқып жүрміз. Ал мынау өзі­нің бөтен үнімен, жігерімен, ой ло­ги­касы­мен сізді елең еткізеді. Автор тұжы­ры­мымен келісу-келіспеу өз еркіңіздегі шаруа, ал әсер-қуатын амалсыз мойындайсыз. Көңіліңізге ұялаған екіұдай сезімнің өзін осы өлең туғызып тұрғанын түйсінесіз» деп жазып едім.

Шәрбану шығармалары туралы жазып отыр­ғанда, осы жәйт есіме еріксіз оралды. Фа­ризаның бұл фәниден үлкен ақын боп аттануы тегін емес еді, ол қазақ қауымында ежел­ден қалыптасқан табиғи дәстүрді ман­сұқтамаса да, шеңберге сыймайтын шын дарынға лайық мінез көрсетіп, өмірдің әрсіз шындығының ішін ақтарып тастаған-тұғын. Әсілі, осындай батыл да тосын мінезсіз ақын да, жазушы да болмақ емес.

Шәрбанудың да әдеби қауымды алғаш­қы туындыларымен-ақ елең еткізіп жүргені осы секілді батылдығымен, өмірдің бояма­сыз ­шындығын суреткерлік шеберлікпен әрі әйел көзімен, әйел көңілімен әдемі көр­сете білуінде еді. Бұл – Шәрбану Құмарова дейтін үлкен талант иесіне айналар жол­да­ғ­ы оның негізгі шығармашылық ұста­ны­мына айналған шындық. Ол шындықтың өмір сүрер территориясы – «Әйелдер пат­шалығы»болса, «басқару жүйесіндегі» ұстанымына байланысты – ол «Сезім Пат­шалығы» деп аталса керек-ті.

Шәрбанудың «Киік оты» дейтін жақсы әң­гімесі бар. Қарапайым ғана оқиға. Ондай әңгімелерді ер азаматтардың талайы жаз­ған. Кездейсоқ ұшырасқан жігіт пен жас келіншектің арасындағы бірер күндік өт­пелі «махаббат», түнгі ләззат төңірегіндегі оқиға. Әдетте мұндай әңгімеде белсенді әре­кеттің тізгінін жігіт ұстар болар еді, ал Шәр­банудың әңгімесінде керісінше» «тұ­заққа» түсіруші – шалқыған сұлу келіншек. Сырт келбеті жарасқан сұлудың ашық мінезі, ойнақы қылығы, ұтқыр әзілі, ішкі ойы, тіпті ашуына дейін – бәрі-бәрі өте на­нымды көрінетіні сонша, соны дәп басып байқау үшін тек әйелдің жіті көзімен үңіліп, әйел болмысымен түйсіну керек шығар деп ойлауға мәжбүрсің. Және бұл қарапайым әйелдің көзі емес, талантты әйел­дің, психолог жазушының көзі ғой. Оның үстіне, психологиялық штрихтарды қалай ойнатады десеңші: «Арғынбек шыға беруге ыңғайлан-ды, өйткені көршісі қоз­ғалатын шығар деп ойлаған. «Отыра бе­ріңіз» – Келіншек тізесінен сәл ғана нұқы­ды. Сол жері тура ойылып күйіп қалғандай; жоқ, тұла бойынан жүгіріп өткен жоғары кернеулі махаббаттың толқыны екен сөйтсе». Немесе мынаған қараңыз: «Бір кез­де екі ұрты үңірейген, көзі шүңірейген ши­кіл сары тыриған қыздың әйелдік «мін­детін» атқарғалы бері, құлпырып, екі беті нарттай жанып, бөксесі домаланып шыға келгеніне былайғы жұрт түгіл, күйеуі таң». Былай қарасаң, бұл өзі «күйеуге тигелі бері құлпырып кетті» дей салатын сөз ғой, бірақ Шәрбану оны міндетті түрде ойнатып, «құтыртып» тұрып ұсынады.

Шәрбанудың қаламгерлік негізгі ерек­ше­лігінің өзі осысында. Әйел психологиясын ашуда ол ешкімді алдына салмайды. Әрине, ол түсінікті де табиғи жәйт шығар. Әйел психологиясын әйелден артық кім білмек. Үлкен шаруаның үстінде де ұсақ қу­лығын ішіне түйе қоюға шебер әйел мі­не­зін ер адам жазса да, жаза алатынына се­нем, бірақ әйелше толғап, әйелше нәзік түй­сінеріне, әйелше нәзік түйеріне күмәнім бар. Әйел жанына үңіліп, махаббат тақы­ры­бын жүз қаузаған Бексұлтанның да қо­лы­нан келе бермес-ау (әзіл ғой). Бізге беймә­лім әйел болмысының ерекшелігі Шәр­бану үшін жатқа білетін тақпағы іспетті емес пе, сонысымен тәнті етеді де.

Шәрбану шығармашылығының бүкіл бол­мысын белгілейтіндей символдық сыпаты бар ат берілген «Әйелдер патшалығы» дейтін триптихі – үш әңгімесі – еске түседі осын­дайда. Оның әуелгісі – «Егер де еркек­тердің аузында құлып болса» деп аталады. Мұнда «Киік отындағыға» керісінше, бел­сенді «әрекет» иесі – жігіт. Әжептеуір үлкен мекеменің басшысы, күйеуінен айырылып қалған сұлу келіншек шырт ұйқыда жат­қанда, жарым түнде біреу телефон шалады. Бе­зілдеп қоймағасын, еріксіз түргелген әйел секем алып, тұтқаны шошына көтерсе, «қайныңызбын ғой» деп тұрған бейтаныс біреу. Ішіп алған, әрине. Күйеусіз екенін біледі, сұлу екенін де біледі, есімінің Ұлда­най екенін де біледі. Келіншек әуелі ашула­нады, бетін қайтаратын ауыр сөздер ай­тады. Бойдақ әйел деп басынып тұрғанын ойлап қорланады. Қолында жүрген жиен сіңілісін екіқабат қылып, ақыры соған үй­леніп, өзін тастап кеткен күйеуін еске алып, лағнет айтады. Ақыры ұйқысын бұ­зып, қайта-қайта мазалай берген бейтаныс «қайнысына» «не де болса көрейінші, ол кім екен» деген оймен, мекен-жайын айтуға мәжбүр болады. Таңертең ұйқысы шала күйінде, көзі кіртие, айна алдында таранып тұрған келіншек есік қоңырауы сылдыр ете түскенде, «жүрегі алып-ұшып» есік­ке ұмтылады да, «қандай адам өзі, тым бол­маса сымбатты болса екен»деген тілек оя­нады көкірегінде. Жігіт босағаны атта­ғанда, «жүрегі дір еткенін» сезеді. Тым ба­тыл мінез көрсеткен жігітке: «Батыл бо­ла­­мын деп, тасыр болмаңыз! Құтты мей­ман­сыз, сол меймандық кәдесінен аспаңыз» дейді дағы сылқылдай күледі. «Бұл күлкі әйел дәрменсіздігін сезінген, осал тұсынан оққа алдырған сәтін танытқан бір ғажап күлкі еді» деп сыпаттайды оны жазушы.

Кіл осындай ұрымтал психологиялық штрихтар арқылы суреттелетін әңгіменің аяқталуында да тосындық бар. Бір күні ой­да жоқта бұрынғы күйеуі Манарбек же­тіп келіп, Ұлданайға түтіге тиіседі. Сөйтсе, әлгі «бейтаныс қайнысы» бұның сұлу ке­лін­шегімен болған «қызығын» айналасына мақтанышпен айтып жүрсе керек. Өз намысына бола ма, әлде бұрынғы әйелінің на­мысын қорғағаны ма, қалай болғанда да, Манарбекке бұл әңгіме ауыр тисе керек. Ұл­данай оған: «Керек болса, тиіп алам. Жо­ғал, сүмелек!» деп оны үйден айдап шы­ғады. Келіншекті құптайсың, осылай іс­теу­ге тиіс екеніне дау тумаса керек. Ал «бей­таныс қайнысы» Алсай телефон соқ­қанда: «Хабарласқаныңыз дұрыс болды. Өзім де сізге рахмет айтсам деп жүр едім» дей­ді жай ғана. Анау елеңдеп, «не үшін» деп сұра­ғанда: «Аузыңызға беріктігіңіздің ар­қа­сында екі жылдан бері көрмей жүрген күйеуімді көріп, көзайым болып қалдым» деп жауап береді. Зілі жоқ жалғыз ауыз сөз­бен жайратып салып, телефон тұтқасын қоя салады.

Мұндағы қызық – өзі дүрдей бастық, өзі сылқым, сұлу келіншектің кездейсоқ бі­реуге құшағын аша салуын көрсетуінде емес, соның бар себебін – әйел пенде­ші­лігі­нен де гөрі басымдау тілегін, тән ләзза­тын аңсап жүрген бойдақ әйелдің сол әже­тін өтеуге итермелеген адами осалды­ғын, адами болмысын ашатындай бүкпе сырын психологиялық жағынан тәптіштей даярлап, соншама нанымды суреттеп бере білуінде. Автор ешқандай мораль ұсын­байды, ешқайсысын кінәламайды да, ақта­майды да, әшейін ғана «өмір дегенің – осы» дегендей, болған жәйтті алдыңа жайып са­лады. Әңгіменің атынан және Ұлда­най­дың сөзінен байқалатын кінәні – автор кейіп­керлердің жасаған «күнәлары» үшін емес, аузына ие бола алмаған жігіт қылығы үшін қояды. Сол себепті, бұның алғашқысы тірі пендеге тән табиғи осалдық болса, соңғысы – жігіттің кісілік деңгейін белгі­лейтін ауыр айыптау болып шыққан. Жазу­шының шеберлігі де осындай тосын шешімдерінен көрінсе керек-ті.

Бұл екі әңгімені махаббат тақырыбын қозғағаны үшін емес, жазушы қаламына тән басым сыпатты ашуға мүмкіндік бе­ре­тін психологиялық ұрымтал детальдары үшін ­ ғана алдық. Бұдан Шәрбану шығарма­шы­лығы тек осы тарапта көрінеді екен деген ой тумауға тиіс. Оның шығармаларын­да адалдық пен арамдық, зұлымдық пен мейірбандық, жақсылық пен жамандық секілді бітіспес категориялар төңірегінде кү­рес жүріп жатады. Оның бірі махаббат тақырыбы арқылы ашылса, бірі әлеуметтік жүк көтеріп тұрады. «Сезім патшалығын­дағы» Жәнібек, Гүлмира, Ризат арасындағы тартысқа байланысты туындайтын ушық­қан оқиғаларда бүгінгі күннің әлеуметтік-моральдық бейнесі тұр. «Буыршын мұзға тайған күн» хикаятында бұрын да болған, кәзір де бар бірнеше өзекті жәйт қат-қабат көрініс береді. Мейлінше дарынды, бірақ әлеуметтік жағынан жұтаң, сондықтан да дарынсыз бастыққа кіріптар жазушы Мақ­поз, жазу-сызуға мүлдем икемі жоқ, есесіне «жоғарыдағы»сүйеніші мықты, соның ар­қасында кіл қалам ұстағандарға өкімін жүр­гізіп отырған пысықай Сындыбала, оның әрі жұмыстағы көмекшісі, әрі үйінде­гі әйелге тән жұмысын да тындырып беріп жүретін жанторсығы, жарамсақ жігіт Нұржау, түр-түсі көрінбегенмен, телефон­дағы сөзімен, нақты әрекетімен «таныс» болатын билік басындағы әлдебір «мықты» – әрқайсысы белгілі дәрежеде бір-бір әлеуметтік-ахлақтық жүк көтеріп тұрған кейіпкерлер. Осындағы қоғамдық-әлеу­мет­тік  езгі  сыпаты  бар  кіріптарлықтың біздің тіршілігіміздегі қалыптасқан жүйеге ай­нал­ған зұлымдық екенін автор әдемі шт­рих­­пен көрсетеді. Сұлу көркі мен сыл­қым­­дығынан өзге ештемесі жоқ жайдақ әйелдің айтуымен (шынына көшсек, бұйрығы ғой) дарынсыз шығармаларға жақсы пікір жазып беріп, тіпті соның атынан мақала жа­зып жариялап қор болған Мақпоздың шы­дамы таусылып, жұмыстан шығуға бел байлайды да, арызын тастап кете береді. Бірақ заң бойынша, кісі арызын жазғаннан кейін де бір айдай жұмыста болуға тиіс екені белгілі. Осы уақыт ішінде Сындыба­ла әрі Мақпоздай тамаша «жұмыс күшінен» айы­рылып қалмауға тырысып, әрі «басасау­лы­ғын» көрсетпек болған Мақпоздың мы­сын басып жіберуді ойлас­тырып, әлгі «жо­ғарыдағы» мықтының көмегімен, босай қалған бір үлкен жұрнал­дың бас редак­тор­лығын сұрап алады да, Мақпоздың келі­сіміне «пысқыр­мастан», өзімен бірге орынбасарлыққа ала кетеді. Жоғарыдан түскен өкімге бағынуға мәжбүр болған Мақ­поз Сындыбаладан құтыла алмағанына қалай ыза болғанын намысы бар азамат қана түсіне алса керек.Тағы да авторлық то­сын шешім. Мұнда қоғамдық-әлеуметтік әде­мі тұспал жатыр. Ал тұспал­сыз ашық ай­тылатын проблема – Арал тағдырына қа­тыс­ты: ол да қат-қабат екені мен тергіш­темесем де елге жақсы мәлім.

Шын сұлуға қандай киім кисе де жараса кететіні сияқты, Шәрбану не туралы жаз­са да, қалай жазса да жарасып тұрады. Одан міндетті түрде Шәрбануға тән ерек­шелікті көреміз, қолтаңбасын танимыз. Осы орайда бір байқағанымды көрсете кет­песем болмас. Оның бірі – жоғарыда ай­тылған әйел психологиясына тән нәзік иірімдерді жеріне жеткізе тәптіштей алатын шеберлігі болса, екіншісі – «әйел қа­ла­мынан туған шығармамын» деп, «мен­мұн­далап» тұратын суреттемелері. Мә­­­се­лен, әйелдердің түр-сымбатына, киім киі­сіне қатысты жолдарға назар аударыңыз: «Екеуінің тыраштана киінгені сондай, бар мода үстерінде дерсің. Етегін шілтерлеп тоқыған кең қиықша юбка мен ақ шифон, жаға-жеңі желбіршекті кофта киген… Өкшесі биік, қылдырықтай тұмсығы баш­пай­ға ілінер-ілінбес қана, шашалықтан жі­лін­шікке шейін шандып таңылған жіңіш­­ке қайысбаулы, жылтырақ сәнді туф­лилері бірдей» (бұл «Киік отындағы» Бә­­тиманың тыстағы киімі). «Тобыққа шейін шұбатылған шұбар ала, өңірі кәдім­гідей ашық, қос санының тұсы етегіне шейін қиылған креп-жоржет көйлек» (бұл Бәтиманың үйдегі кигені). Немесе: «Өте-мөте мойны әппақ, сонысын елге аша көрсеткісі келгендей, ылғи ашық жаға, кең қиық көйлек немесе үлпілдеген ақ кеудеше мен белін қынап, бөксесін бұлтита тар бел­демше киіп жүреді. Ол юбка-белдем­шенің артқы етегі қиықты, сандары жарқ-жарқ ете, биік тақалы қара туфлиі мен қара сөмкесін мойнына аса былқ-сылқ баса «Вол­гасынан» түсіп жатқанда барша жігіт­тер қирай терезеге таласатын» (бұл «Буыршын мұзға тайған күндегі» Сындыбаланың кейпі). Бүйтіп модасымен қоса матасының атына дейін тәптіштеп беру еркек жазушы­ның қолынан келеріне сенімім аз. Енді жайылған дастарқанды суреттеген мына тұсты алайық: «Үш кісіге жайылған дастар­қан­нан гөрі көпке лайық көлдей столға түрлі салат, қуырылған қаз, тауық етін, сирақты қайнатып тоңазытқан, астына балықтың сүп еті мен қара бұрыш, әшкөк, лавр жапырағын бұқтырған ас, тағы басқаларын… Сәндеп туралған, үстін хош иісті шөптермен күлтеленте әсемдеген помидор, қияр, қызылша, сәбіз салаттарына ішпей-жемей тойғандайсың. «Шәй жаб­дығы» деп шағын сервант үстін чак-чак, санза, торт, пирог, пәрәміш салған тарел­калар­мен сықап қойған». Дастарқан мәзірін осылайша тәптіштеу тек дастарқан ұстап, қонақ күтіп жүрген әйел қолынан ғана ке­летіні анық. Әйелінен сұрап отырып жаз­баса, ер адамның бұның бәрін білуі мүмкін емес.

Әйелдер арасындағы қарым-қатынасқа, үй тұрмысына, қазан-ошақ, дастарқан басына қатысты жәйттерді әйел адамның ер­лерден гөрі артығырақ білетіні дау туғыз­бас. Мәселе соны білуде емес, орнын тауып сәтті пайдалануда жатса керек-ті. Ал енді бұл – шеберліктің еншісіндегі шаруа. Ол жа­ғы­нан Шәрбану қамшы салдырмайтын жүй­ріктің өзі.

Бұл ғана ма, қарапайым баяндаула­ры­ның өзінде де жай ғана іліп кетіп отырып-ақ, адам табиғатына, мінезге, қарым-қа­ты­насқа қатысты әр түрлі жәйттерді емек­сіте кететіні, ишаралай кететіні бар. Біреулер әдейілеп тұрып тұтас абзац арнап түсіндіру­ге тырысатын нәрсені сөйлем ішіндегі бір ауыз сөзбен атүсті атап өтіп қана, түсінсең – түсіндің, түсінбесең өзің біл дегендей, си­пай қамшылап өте шығады. Ол астары бар сөз бе, әлде сол күйі тура қабылдау керек пе, ол оқырманның ой өресінің деңгейі­не байланысты. Шәкең реті келген жерде бұл әдісін қолданбай қалмайды.

Шәрбану – сөзсіз, қуатты талант. Оны жазған кітәптерінің саны ғана емес, бүгінгі ісі де дәлелдейді. Жасым ұлғайды деп, ерін­шек тартып, сарқылып қалған жоқ. Қа­ла­мын әсте қолынан түсірген емес. Қысқа әңгі­мелер, әдеби мақалалар жазып тұраты­ны өз алдына, жасы сексенге таяғанда, жас­қанбай роман жанрына жүген салған ғой. «Ғасыр нұры» деп аталады ол романы.

Роман көлемі онша үлкен болмаға­ны­мен, қамтыған мерзімі жағынан үш тарихи кезеңнің суреттері бар. Сюжет желісінен байқалатыны – әуелгі оқиғалар жиырмасыншы ғасырдың басындағы немістер мен орыстардың арасындағы – қалыптасқан ұғым бойынша айтсақ – Бірінші дүние­жүзі­лік соғыс қарсаңында өтеді де, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдеріндегі зұлматтар көрі­ніс беріп барып, ақыры ғасыр соңын­дағы қазақ жастарының Желтоқсан көтері­лі­сі нәтижесінде жеткен тәуелсіздікке ұш­та­сады. Демек, «Ғасыр нұры» – тәуел­сіз­дік нұры болып шығады.

Сюжет желісінің дамуына белгілі бір дә­ре­жеде қатысы бар эпизодтық кейіпкер­лерді есептемегенде, роман оқиғасы не­гізінен бір-бірімен шым-шытырық байланысы бар үш әулеттің айналасында өрбиді: оның әуелгісі – Елшібек бай мен оның екінші тоқалы Сұлуқас айналасындағы оқи­­ғалар; келесісі – Сұлуқастың әкесі Нысанбай мен баласы Нұрқасым төңірегі­нен өрбитін оқиғалар; үшіншісі – кезінде қалмақтан қолға түскен, қазақ әйелі баулып өсірген, кейіннен Бала батыр атанған Ай­солтанның ғасыр соңындағы үрім-бұта­ғына байланысты оқиғалар. Романның басты кейіпкерлері Шынаргүл мен Мінуәр осы үш әулеттің ортасынан өрбіген ортақ ұрпақ, бір-біріне үш-төрт атадан қосылатын бөле болып келеді.

Романның композициялық тұтастығын ұстап тұрған осы үш әулеттің қиыннан қиыс­қан туыстық байланысы. Егер ол бол­маса, романды жеке-жеке үш хикаятқа бөліп тастауға да болатындай көрінеді. Әрине, бұл – ретіне қарай айтыла салған сөз ғой. Өйтсек, бір ғасырлық қоғамдық-әлеуметтік өмір сыйып тұрған үлкен полот­ноның тұтастығы бұзылып, авторлық идея­ның тіні жоғалар еді. Автор өзі белгі­леген мақсатына жету үшін, қазақ қауы­мының бір ғасырда жүріп өткен жолын­дағы саяси-әлеуметтік формациялардың сыпаты мен адам тағдырының өзара тәуелділігін жақсы көрсете алған. Тоқал үстіне тоқал алып отырған заманда Сұлу­қастай тамаша арудың екі әйелдің үстіне тоқал болып баруы үйреншікті жәйт бол­ғанмен, сол Сұлуқасты өз шешесі қолдап, сүйген адамына, тіпті тоқал үстіне баратынына қарамастан, қашырып жіберуі – жаңа заманға лайық соны лептің белгісі секілді. Осының артынан іле-шала жеткен саяси-әлеуметтік төңкеріс үш әйелдің ортасында алшаңдаған Елшібек байдың түбіне жетіп қана қоймай, оның Айнұрдай ару қызының Айсолтандай түбі шикі, қылмыскер жал­шыға тұрмысқа шығуына мәжбүр қылуы – заман бағыты қайда бұрылғанының тағы бір көрсеткіші еді. Ал сол Айсолтанның немересі Досымбеков Жүністің Социа­лис­тік Еңбек Ері атануы да шығармадағы сим­волдық мәні бар деталь. Енді осынау аса құрметті еңбеккердің, Димекеңнің (Қо­наев­тың) алдында да кәдірі бар қарияның баласы – әртіс Мінуәрдің Желтоқсан дүр­бе­леңінде таяқ жеп, «үш әріптің» түрмесінде қорлық көруі – тағы бір жаңа өзгеріс тол­қыны жеткенін сипаттаған көріністер.

Осынау саяси-әлеуметтік алмасулар еш­қандай ремаркасыз кейіпкерлер тағдыры арқылы суреттеледі. Автор эмоциясы тек Желтоқсан көтерілісіне ғана қатысты белгі береді. Өз көзімен көрген, бүкіл зардабын өз басынан кешіргендей сезініп, бар қасі­ретіне куә болған адам ғой, өзін бейтарап суреткер ретінде ұстамай, ашына жазады.

Роман сюжетіне арқау болған кезең су­реттеріне байланысты мұндағы кейіп­кер­лер характерлері де өз дәуіріне сай көрініс тап­қан. Жиырмасыншы ғасырдың басын­дағы Бижігіт, Салиха, Сұлуқас, Ұмсындық, Биғаным, Айнұрлардың мінезінен, сөзінен, іс-әрекетінен осы ғасырдың ортасы мен соңын­дағы қыз-қырқындар – Шынаргүл, Үкітай, Сындыбала, Бәтималардың жүріс-тұрысының, тіршілігінің көп айырмасы бар. Психологияларында үлкен «төңкеріс» жүріп өткен. Тұтас бір ғасырға жуық уа­қытта қазақ даласынан есіп өткен замана желі сахараның келбетін қалай өзгертсе, тұрғындарының тұрмыс-тірішілігін де, сырт келбеті мен ішкі дүниесін де солай өз­герткенін шымыр суреттеулерімен жақ­сы ашқан. Қаламының мұқалмағанын, әлі де тас қашар қауқары барын көрсете алған.

Шәкең сексенге үлкен жүк арқалап же­тіпті. «Сезім патшалығы» деп аталатын Әлем­­дегі сонау «Бағираш» пен «Қыз сырынан» басталған ұлы жолдың бойына әр ке­зеңдегі оқырманы ат басын әдейілеп бұ­рып, аялдап өтер бекеттей ғып, үне­мі­ жар­қырай алдынан тосып алатын, ескірмейтін, тозбайтын тамаша ғимараттар салып тас­таған екен: «Терезелер», «Қос шынар», «Сәуір­дің ақ таңы», «Қазбауыр бұлттар», «Әйел шырағы», «Құлжа жолы», «Сезім пат­шалығы», т.б. секілді салтанатты сарай­ларының қатарына «Ғасыр нұры» деп аталатын әдемі, зәулім сарайын тағы тұрғы­зып­ты.Мақаламның алдында қойған сауал­дарыма жауап іздегендей осынау мол дү­ниенің ішін қызықтай біраз шолдым. Көңі­лім толды. Шәкең әйел атаулының қо­лынан келе бермейтін мол дәулет жиыпты. Сексеніне айтулы тұлға  ретінде жетіпті. Ар­тында жосылып жатқан терең ізге қы­зық­тым, риза болдым, қуандым. Жасай бер, жаза бер, аяулы қаламдас дос!

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір