ШАЛДЫҢ ҚЫЗЫ
(ТЫРНАҚАЛДЫ)
Гүлім НҰРЛАНҚЫЗЫ
Адам өмірдің ағысына қарай икемделе жүріп ғұмыр кешкенімен, есейген сайын жүрегінің түбіне жасырынған өзін іздейді екен. Ал өзіңді іздеу туған елден, сол жақта қалған бейкүнә балалығыңды сағынудан басталатындай. Сондай бір сағыныштың жетегімен кіндік кескен жерге барғанмын. Алыстан көз тартып, менмұндалап шақыратын кәрі Алатаудың басындағы ақ қары – атамның ақ қалпағын, ал оның етегін көмкере орналасқан көк қарағайы мен жотасы – әжемнің құрақ көрпесін еске салатындай. Ауылға жеткенше асықтым. Қаладан жадырап шыққан көңілім ауылдың шетіне кіргеннен-ақ жабырқап, жүдеу күйге түсті. Үлкендер кеткелі ауылға келуді сиреткен екенмін. Жеті-сегіз жылдың ішінде біз өскен әдемі мекеннің сиқы қашып, әбден тозығы шығыпты. Әр жерде бірен-саран үйлер көрінеді. Бейне бір өрт шалған орман секілді. Ауылдың кіреберісіндегі автобекеттің маңынан жүріп өттім. Тек орны ғана қалыпты. Ойыма әлденелер келіп, жүрегім шаншығандай болды. Соңғы рет әкеммен осы жерде қоштасқан едім.
Қайран автобекет десеңізші! Шіркін!.. Арман қуған талай жасты алып шаһарға аттандырып, сағынысқан жандарды табыстырған керемет орын еді ғой… Ол кезде жеңіл көліктер көп болмайтын. Жолаушылардың көбі автобуспен қатынайтындықтан автобекет маңы шығарып салушылардан құрғамайтын. Сол жерге барып, қаладан келетін әпке-ағаларымызды күткендегі сезімімізді, автобекеттен автобусты үздіге күтіп көрмеген кейінгілер бастарынан өткере алар ма? Тіпті, кейде соларға еліктеп, «қашан ержетіп қалаға кетер екенбіз», – деп те армандайтынбыз. Есейген шағымызда қаладан келсек, атам таяғына сүйеніп, сол маңда шемішке сататын Сәкен атамен әңгімелесе жүріп, бізді күтіп алатын. Ежелден түске сенетін халықпыз ғой, атамның да түсті тура жоритын қасиеті бар еді. Қаладағы балаларын түсінде көрсе, соның жағдайын іштей сезініп отырар еді. Ауыл адамдары әскерге кеткен балалары жолдан кешіксе де, малдары жоғалса да үйге келіп, атама құмалақ аштыратын. Кейде таңертеңгі шай үстінде әжеме: «Түнде түсімде ұлыңды көрдім. Алла бұйыртса, келіп қалар», – десе, ұзамай айтқаны келетін. Тіпті, мен оқуға түсерде: «Балам, мен сен жайлы жақсы түс көрдім. Оқуға ешбір қиналыссыз түсесің», – деген болатын. Көзді ашып-жұмғанша мен де мектеп бітіріп, жоғары оқу орнының студенті атандым. Таудың етегіндегі шағын ғана ауылдан келген маған үлкен қаланың ығы-жығы өміріне үйрену оңай болған жоқ. Күнделікті қарбалас тіршілік адамды жалықтырып та жіберетіндей. Ертелі-кеш жолаушыларға лық толы қоғамдық көлікпен арлы-берлі сабылудың өзі адамды жұмыстан бетер шаршатады. Бір-екі рет кітаптарымды салған қолсөмкемді көліктің ішінде пышақпен тіліп те кеткен кездері болды. Оны көрген соң, көңіліңе үрей ұялап, айналаңдағы барлық адамға күдіктене қарап жүретінің тағы бар. Бір қараңғы бір жарықта кеткеннен, кешке қарай сілелеп, үйге әрең жетесің. Баяғы атам мен әжемнің қасындағы шалқыған өмірім сағымға айналды. Бұл жерде сенің көңіліңе қарап, әуеніңе төңкеріліп отырған ешкім жоқ. Кейде әжемді ойлағанда, көңілім бұзылып, көзіме еріксіз жас келетін. Олар маған мейірім-шуағын аямай төкті. Атам бір көргенде өңі сұсты көрінгенімен, өте ақ көңіл, бала мінезді кісі еді. Мен тұңғыш немересі болғандықтан ба, тіпті туған ата-анамнан да қызғанатын. Олар да үлкендерді сыйлағандықтан мені ешқашан «қызым» деп бауырына тартқан емес. Кейде ешкім жоқта әкем қасыма келіп: «Шалдың қызы, келші маңдайыңнан иіскейін», – десе мен қаша жөнелетінмін. Неге екенін білмеймін, ата-анама жақындап көрмеппін. Сірә, үлкен кісілердің көңіліне қаяу түсірмейін дейтін болуым керек. Анда-санда мен ұйықтап жатқанда әкем ешкімге сездірмей, маңдайымнан иіскеп кететін. Ондайда ояу болсам да көзімді ашпастан, ұйықтаған кейіп танытып жата беретінмін. Әкем сыртта көп жүретін. Сапардан келгенде маған арнап сыйлық сатып алса, атам: «Менің қызыма оның түкке де керегі жоқ. Басқаларын жарылқа!» – деп ашуланып қалар еді. Мен де ұнап тұрса да оның маған алған сыйлықтарын жақтырмағандай болып, мұрнымды шүйіре қалатынмын. Әжем он құрсақ көтерген. Тұңғышы менің әкем Нұрлан. Әкемді көзі тірісінде «Аға» дейтінмін. Ағам ауыр мінезді кісі болғанымен сөздері мірдің оғындай еді. Мен ағамның маңайынан көп табылмауға тырысатынмын.
Оқуға түскен жылы күзде әжем менің соңымнан еріп қалаға келді. Анамның үйде болғаны маған ғана емес, әпкемдерге де жақсы болды. Біз келгенше ас даярлап, тағатсыздана күтіп отыратын. Кешкі астан соң теледидардан оның қызығып көретін сериалдарын көреміз. Мен әлгілердің сөзін қазақшаға аударып отырамын. Әжем киноны кәдімгі шын өмірдегідей қабылдайтын. Ондағы кейіпкерлер жыласа, қосылып жылайтын. Қуанса: «Бейшара-ай! Алла бақытын ашсын», – деп солардың да тілеуін тілеп отырар еді. Бірде фильмдердің ортасында көрсетілетін тіс пастасының жарнамасын көріп отырып, «Ой, күнім-ай! Мына адамның көзі көрмей ме? Бағана ғана басын соққан жерге қайта ұрғаны несі? Ойпырмай! Абайлап өтсе болмай ма? – деп бізді күлдіргені бар. Біраз күннен соң «Мал-жан не болып жатыр, шалдың күтімі қандай екенін кім білсін», – деп әжем үйге қайтты. Әжем кете салған күні қас қарая әпкем маған «Қолхат» жаздырып алды. Онда: «Егер сабақтан себепсіз қалсам, оқымасам, Зағира тәтеме бағынбасам, ешкімге қарсылық танытпастан ауылға өз еркіммен сауыншы болуға кетемін. Мен Сыдықова Гүлім Айтмұханбетқызы» делінген. Әпкем оны кітап сөресінің ішіне қойып қойды. Үй жинастырып жүргенде әлгі бір парақ қағазды көрген сайын бойымды бір үрей билейді. Бұрын мұндай заң көрмей, еркін өскен мен үшін бұл қиындау соқты. Тезірек сабағым бітіп, ауылға кетсем екен деп күн санап жүргем. Ақыры сағындырған күн де жетіп, қысқы сессия біте салысымен ауылға бардым. Әдеттегідей атам күтіп алды. Үйге келе салысымен баяғы жұмақ мекенге қайта енгендей масаттанып қалдым. Мектепте оқып жүргенде жыл сайын мақтау қағазын әкелгенде, атам әжеме: «Ертең рахатты менің қара қызымнан көресің», – деп менің бағамды асырып отырушы еді. Мен де өскенде қолымнан келгенше бар жақсылықты көрсетемін деп іштей армандайтынмын. Атамның сол тілегін орындамақ болып, шәкіртақымды жинап, атама қырым етіктің сыртынан киетін нөмірі 7-ші кәлөш (атам өзі солай айтатын) және бір-екі кітап, әжеме шай ішкенде жесін деп науат сатып алдым. Ол кісі науатты өте жақсы көретін. Олар төбелері көкке жеткендей мәз болды. Ағам да: «Шалдың қызы қалаға барып, кәдімгідей есейіп қалыпты», – деп менің келгеніме қуанғанын сөздің арасында білдіріп қойды. Мен келісімен-ақ үй телефонына маза болмады. Сыныптас қыздардың әпкелері қаладан менімен бірге келген. Солардан естіген болуы керек ауылдағы сыныптас достар хабарласып жатты. Атамның қуанышында шек жоқ.
– Әне, телефонның иесі келді. Оған жан бітті. Көптен бері үнсіз тұрғаны үшін пенсиямнан бекерге ақша төлеп жүр едім. Үйдің іші де базар боп қалды. Көрдің бе менің қызымның жүрген жері береке! – деп әжеме мақтанып та қойды. Ол кісі жаны рахаттанғанда төрдегі кереуетінде үнсіз жатады да қояды. Ештеңе демесе де, көзінен байқайтынмын. Әжем: «Бір күн де болса қолдың тамағын жасап берейін. Қуаттанып ал. Қаласы құрғыр өңіңді аппақ қудай сорып тастапты», – деп күніге ас әзірлеуден қолы босамайды. Атам болса не оқып үйренгенімді сұрап менімен үлкен кісіше шүйіркелеседі. Мен де өзімше білгішсініп, атама өзім жаңадан үйренген бірдеңелерді айтып түсіндірген боламын. Жайма-шуақ күндердің қалай сырғып өткенін де байқамай қалады екенсің. Демалысым бітіп, кетер уақыт таяғанда, әр нәрсені сылтау етіп, қипақтай бастадым. Сөйтіп таңертеңгі бір уақытта ғана жүретін автобустан қалып қойдым. Сол күні кеште ағам жаныма келіп: «Шалдың қызы, сен қипақтай бермей, қайт! Оқу саған ойыншық нәрсе емес, ол сенің өмірлік азығың. Не нәрсеге де жауапкершілікпен қарағаның жөн болар», – деді зілді дауыспен. Ол уақытта менің бойымда «қырсықтық» деген жаман әдет басым еді. Бұл сөзді естіген соң көзіме жас толып, булықтым да қалдым. Осыған дейін ағам маған ешқашан қатты мінез танытпаған екен. Өте ауыр тиді. Дереу жолға жиналдым. Әжем жол сөмкемді тыңқитып толтырып берді. Атам мені оңашаға шақырып, төс қалтасына салып жүретін ескі беторамалының ішіне түйілген ақшаның бәрін ұстатты. Көп ақшаның ішінен екі мың теңгені бөлек алып: «Мұны әзірге жұмсама, кейін қысылғанда қажетіңе жаратарсың. Бұл саған молшылық шақыратын ақша», – деді. Мен үшін атамның айтқан әрбір сөзі маңызды еді. Шынымен солай болатындай қуанып, ризашылықпен алдым. Атам бізді жолдан күтуін күткенімен, ешқашан шығарып салмайтын. Ертеңгісін автобекетке әжем және ағам үшеуміз бардық. Ағамның бетіне қарауға батылым бармады ма, әлде ренжідім бе, ол жағын ойлап жатпадым. Әйтеуір, көзіне қарамауға тырысып бақтым. Әжем болса мені жібергісі келмесе де, «Оқуыңды еш алаңсыз оқы балам, бәленшенің қызы осындай екен деген елдің жаман сөзіне қалдырма әкең екеумізді. Саған сенемін жарығым! Алла жар болсын, қарғам!», – деп ақылын айтып, тілеуімді тілеп шығарып салды. Көлік жүруге ыңғайланғанда, сыртта тұрған ағам келіп: «Ал Шалдың қызы кел, маңдайыңнан иіскейін», – деп еңкейе бергенінде бетімді бұрып әкеттім. Автобус орнынан ырғала қозғалғанда, ағам мен отырған терезені қағып, қолын көтеріп, менімен қоштасқандай ишарат білдірді. Мен тағы да жүзімді бұрып әкеттім. Ол сол күйі қол бұлғап қала берді. Іштей қимай тұрсам да, неге сондай қылық көрсеткеніме әлі күнге ақылым жетпейді. Ағамды өзімше жазалағаным ба, әлде еркелегенім бе, оны айыру қиын. Сол сәттегі осы бір қыңыр қылығым үшін өмір бойы өкінетінімді білген де жоқпын.
Наурыз айы болатын. Әдеттегідей ерте тұрып, кітаптарымды алып сабаққа дайындалып отырғанымда біреу бөлменің есігін қақты. Ашсам, жездем келіпті. Жүзіне қарап едім, түтігіп кеткендей көрінді. Бір жайсыз жағдай болғанын сездім. Ол маған дереу жиналып, ауылға кетуіміз керек екенін айтты.
– Не болды? Тыныштық па? – деген сұрағыма еш жауап берместен бөлмеден шығып кетті. Ойым сан-саққа жүгірді. Тез киініп, жездемнің соңынан ердім. Екеуміз автобустан түсіп, әпкемнің үйіне жақындай бергенде есік алдында ағамның кішкене балалары әткеншекте ойнап отыр екен. Мені көре сала «Гукә тате! Біз ауылға барамыз. Нұрлан атам қайтыс болыпты», – деді. Одан әрі көзім қарауытып, дүние шыр көбелек айналып кеткендей болды… Жол бойы ағам көз алдымнан кетпей қойды. Әсіресе, автобустағы қылығым есіме түсіп, сондағы ағамның бейнесі елестегенде, өзімді қоярға жер таппадым. Ішімді өкініш өрті жалмап бара жатты. Осы мен не істеп жүрмін. Әкеме деген құрметім қайда кеткен? Әкемді жанымдай жақсы көре тұра екіжүзділік танытқаным қалай? Не деген бейбақ едім… Ішімді кернеген қайғы-қасіретті қанша ақтарсам да айтып, тауысу мүмкін емес еді. Сол сәтте: «Тіршілігімде қадіріме жетпесең, мен өлген соң, жылаған көзіңнің жасы құрысын!», – деп бір қарт ананың күйінгенде баласына айтқан сөзі есіме түсе берді. Өзімді-өзім кешіре алмадым. Үйдің маңы у-шу. жұрттың дауысынан сай-сүйегім сырқырайды. Әжем: «Құлыным-ау! Құлынымнан қалған қарашығым-ау!», – деп мені құшақтап егіле берді. Мен әжемнің бауырына тығыла түстім. Ештеңе естігім де, көргім де келмеді. Алыс-жақындағы туыстар жиналып болған соң, әкемді мәңгілік мекеніне алып бара жатқанда өзімді тоқтата алмай, соңынан жүгірген мені атам: «Тәйт! Онысы несі? Ол сенің кімің еді? Мен тірімін ғой, сен неге жылайсың? Мен өлгенде жылайсың. Доғар! Көз жасыңды», – деп мені тыйып тастады. Мен болсам іштей тұншығып қала бердім. Сол күні кешке қарай мені: «Оқуыңа бар. Мұнда қалма», – деп қалаға қайтарып жіберді. Қазір ойласам, тұңғышынан айырылып, қайғы кешіп тұрса да атам мені аяп, солай деген болуы керек. Мына әлемде жалғыз қалғандай мең-зең күй кештім. Не жылауға, не күлуге зауқым соқпай мәңгірдім де қалдым. Ағам біраз уақытқа дейін түсіме де кірмеді. Мен тіпті күндердің күнінде жақындарымның бірінен айырылып, осындай қарасұр күн кешемін деп ойламаған екенмін. Баяғы балалығымның бәрі артта қалып, бірден есейіп кеткендей болдым. Атам ешқашан бізге ауырғанын сездірмейтін жан еді. Ағам қайтқаннан кейін көп ұзамай ауруханаға түсті. Ол жерде біраз жатқан соң, дәрігерлер сырқатының асқынып кеткенін айтып, «Енді тек үйде күтіңіздер», – деп шығарып салды. Бірде атам мені жанына шақырып алып: «Балам, сен жаман-жақсыны айыратын жасқа жеттің. Бізгe алаңдама, тек өзіңнің адам болуыңды ойлағын. Мен жақында үйге кетемін. Ана шешең жалғызсырап жүрмесін. Оны білесің ғой, менімен күніге бір рет шәркемдесіп алмаса, басының сақинасы ұстап қалатынын», – деп жымиып қойды. Кетерінде маңдайымнан иіскеп, жүдеу қолдарымен басымнан сипағанда, жылап қоям ба деп үндемей қоштастым. Көктем шыға атам, одан көп ұзамай әжем де дүниеден қайтты. Жүрегім біржола жансызданып қалғандай еді. Уақыт шіркін емші ғой, бәрін де ұмыттырады. Тірі адам болған соң, тіршілігіңді жасайсың. Әйтсе де, кеудеде қалған өкініш сезімінен арылу оңайға соқпады. Кейде жақындарымды сағынғанда баяғы әдетімше ауылға барамын. Бірақ менің балалық шағымдағы үй де басқа, маған жақын адамдар да жоқ. Тек солардан қалған естеліктер ғана жанымды жылытқандай болады. Бізбен көрші болған үлкен кісілердің де қатары сиреп қалған. Олармен замандас болған кісілермен ұшыраса қалсаң, кәрі жүздерінен өткенге деген сағынышпен қоса мұңды көресің. «Е-е-е, кім мәңгілік дейсің қарағым! Бәріміз де кетеміз ғой сол жаққа», – деп ауыр күрсінгенде ішің елжірейді. Ештеңенің мәңгілік емес екенін біле тұра, пендешілікке бой алдыратынымызды ойлап сен де ары қарай өз жөніңмен кете бересің. Бұрындары әке-шешем жатқан зират басына үнемі үйдегі үлкендер ертіп баратын. Осы жолы әдейі жалғыз бардым. Әдеттегідей бірінші атам мен әжемнің басына соғып, одан соң іштей рұқсат сұрап, әкем жатқан жаққа беттедім. Әке бейітіне таяй бергеннен-ақ жүрегім дірілдеп, іштегі сағынышпен өкініш көзден жас болып ақты. Егіліп ұзақ отырдым. Өзін жанымдай жақсы көретінімді және өлердей сағынғанымды айтып қанша жыласам да, өкініп, кешірім сұрасам да әкем Шалдың қызына ешбір жауап қатпады…