(ТЫРНАҚАЛДЫ)

Гүлім НҰРЛАНҚЫЗЫ

 

Адам өмірдің ағысына қарай икемделе жүріп ғұмыр кешкенімен, есейген сайын жү­­регінің тү­біне жасырынған өзін іздейді екен. Ал өзіңді із­деу туған елден, сол жақта қалған бейкүнә бала­лы­ғың­ды сағынудан басталатындай. Сондай бір са­ғы­ныш­тың жетегімен кіндік кескен жерге бар­ғанмын. Алыстан көз тартып, менмұндалап ша­қыра­тын кәрі Ала­таудың басындағы ақ қары – атам­ның ақ қалпа­ғын, ал оның етегін көм­ке­ре ор­налас­қан көк қара­ғайы мен жотасы – әжемнің құ­рақ көрпесін еске салатындай. Ауылға жет­кенше асық­тым. Қаладан жадырап шық­қан көңі­лі­м ауылдың шетіне кір­ген­­нен-ақ жабырқап, жүдеу күйге түсті. Үлкен­дер кет­келі ауылға келуді сиреткен екенмін. Жеті-се­гіз жылдың ішінде біз өскен әдемі ме­кен­нің сиқы қашып, әбден тозығы шы­ғыпты. Әр жерде бірен-саран үйлер көрінеді. Бейне бір өрт шалған орман секілді. Ауылдың кіребе­рісіндегі авто­бекеттің маңы­нан жүріп өттім. Тек орны ғана қалыпты. Ойы­ма әлде­не­лер келіп, жүрегім шаншығандай бол­ды. Соң­ғы рет әкеммен осы жерде қоштасқан едім.

Қайран автобекет десеңізші! Шіркін!.. Ар­ман қуған талай жасты алып шаһарға ат­тан­дырып, са­ғынысқан жандарды табыс­тырған керемет орын еді ғой… Ол кезде жеңіл көліктер көп болмайтын. Жолаушылардың көбі автобуспен қатынайтындық­тан автобекет маңы шығарып салушылардан құр­ға­майтын. Сол жерге барып, қаладан келетін әп­­ке-ағаларымызды күткендегі сезімімізді, автобекеттен автобусты үздіге күтіп көрмеген кейін­гі­лер бастарынан өткере алар ма? Тіпті, кейде со­ларға еліктеп, «қашан ержетіп қа­лаға кетер ек­­ен­­біз», – деп те армандайтынбыз. Есейген шағымызда қаладан келсек, атам таяғына сүйеніп, сол маңда шемішке сататын Сәкен атамен әңгі­ме­лесе жүріп, біз­ді күтіп алатын. Ежелден түске сене­тін халық­пыз ғой, атамның да түсті тура жори­тын қасиеті бар еді. Қаладағы балаларын тү­сін­де көрсе, соның жағдайын іштей сезініп отырар еді. Ауыл адамдары әскерге кеткен балалары жол­дан кешіксе де, малдары жо­ғал­са да үйге келіп, атама құмалақ аштыратын. Кейде таңертеңгі шай үстінде әжеме: «Түнде түсімде ұлыңды көрдім. Алла бұйыр­т­са, келіп қалар», – десе, ұзамай айтқа­ны ке­летін. Тіпті, мен оқуға түсерде: «Балам, мен сен жайлы жақсы түс көрдім. Оқуға ешбір қиналыс­сыз түсесің», – деген болатын. Көзді ашып-жұм­ған­ша мен де мектеп бітіріп, жо­ғары оқу орнының сту­денті атандым. Таудың етегіндегі шағын ға­на ­ауылдан келген маған үлкен қаланың ығы-жығы өміріне үйрену оңай болған жоқ. Күнделікті қар­ба­лас тір­ші­лік адамды жа­лықтырып та жібере­тін­дей. Ер­телі-кеш жолау­шыларға лық толы қоғам­дық көлікпен арлы-берлі сабылудың өзі адамды жұмыстан бетер шаршатады. Бір-екі рет кітапта­рым­ды салған қолсөмкемді кө­лік­тің ішінде пышақ­пен тіліп те кеткен кез­дері болды. Оны көрген соң, көңіліңе үрей ұялап, айналаңдағы бар­лық адамға күдіктене қарап жүретінің тағы бар. Бір қа­раңғы бір жарықта кеткеннен, кешке қарай сілелеп, үйге әрең жетесің. Бая­ғы атам мен әжемнің қасындағы шал­қы­ған өмірім са­ғым­ға айналды. Бұл жерде се­нің көңіліңе қа­рап, әуеніңе төңкеріліп отырған ешкім жоқ. Кейде әжемді ойлағанда, көңілім бұзылып, көзіме еріксіз жас келетін. Олар ма­ған мейірім-шуағын аямай төкті. Атам бір көр­генде өңі сұсты көрінгенімен, өте ақ кө­ңіл, бала мінезді кісі еді. Мен тұңғыш неме­ресі болғандықтан ба, тіпті туған ата-ана­м­нан да қызғанатын. Олар да үлкендерді сый­лағандықтан мені ешқашан «қы­зым» деп бауырына тартқан емес. Кейде ешкім жоқта әкем қасыма келіп: «Шалдың қызы, келші маңдайыңнан иіскейін», – десе мен қаша жөнеле­тінмін. Неге екенін білмеймін, ата-ана­ма жақындап көрмеппін. Сірә, үлкен кісі­лердің көңіліне қаяу түсір­мейін дейтін болуым керек. Анда-санда мен ұйықтап жат­қанда әкем ешкімге сездірмей, маң­дайым­нан иіскеп кететін. Ондайда ояу болсам да көзім­ді ашпастан, ұйықтаған кейіп танытып жата бере­тінмін. Әкем сыртта көп жүретін. Сапардан кел­генде маған арнап сыйлық сатып алса, атам: «Менің қызыма оның түк­ке де ке­регі жоқ. Бас­қа­ларын жарылқа!» – деп ашу­ланып қалар еді. Мен де ұнап тұрса да оның маған алған сыйлықтарын жақтыр­ма­ған­дай болып, мұрнымды шүйіре қала­тын­мын. Әжем он құрсақ көтерген. Тұңғышы ме­нің әкем Нұрлан. Әкемді көзі тірісінде «Аға» дейтінмін. Ағам ауыр мінезді кісі бол­ға­нымен сөздері мірдің оғындай еді. Мен ағам­­ның маңайынан көп табыл­мауға тыры­са­тынмын.

Оқуға түскен жылы күзде әжем менің соңым­­­­нан еріп қалаға келді. Анамның үйде бол­­ғаны ма­ған ғана емес, әпкемдерге де жақ­сы болды. Біз кел­генше ас даярлап, тағат­сыздана күтіп отыратын. Кешкі астан соң те­ле­дидардан оның қызығып көретін сер­иал­­дарын көреміз. Мен әлгілердің сөзін қа­­зақ­шаға аударып отырамын. Әжем киноны кәдімгі шын өмірдегідей қабылдайтын. Ондағы кейіпкерлер жыласа, қосылып жылайтын. Қуанса: «Бейшара-ай! Алла бақытын ашсын», – деп солар­дың да тілеуін тілеп оты­рар еді. Бірде фильмдердің ортасында көр­­се­тілетін тіс пастасының жарнамасын көріп отырып, «Ой, күнім-ай! Мына адам­ның көзі көрмей ме? Бағана ғана басын соқ­қан жерге қайта ұрғаны несі? Ойпырмай! Абайлап өтсе болмай ма? – деп бізді күл­діргені бар. Біраз күн­нен соң «Мал-жан не болып жатыр, шал­дың күтімі қандай екенін кім білсін», – деп әж­ем үйге қайтты. Әжем кете салған күні қас қарая әпкем маған «Қол­хат» жаздырып алды. Онда: «Егер са­бақтан себепсіз қалсам, оқы­масам, Зағира тәтеме бағынбасам, ешкімге қар­сылық танытпастан ауылға өз еркіммен сауын­шы болуға кетемін. Мен Сыдықова Гүлім Айт­мұханбетқызы» делін­ген. Әпкем оны кітап сөре­сінің ішіне қойып қойды. Үй  жинастырып жүргенде әлгі бір парақ қағазды көрген сайын бойымды бір үрей билейді. Бұрын мұндай заң көрмей, еркін өскен мен үшін бұл қиындау соқты. Тезірек саба­ғым бітіп, ауылға кетсем екен деп күн санап жүр­гем. Ақыры сағындырған күн де жетіп, қыс­қы сес­сия біте салысымен ауылға бардым. Әдет­тегідей атам күтіп алды. Үйге келе салы­сы­мен баяғы жұ­мақ мекенге қайта енгендей масаттанып қалдым. Мек­теп­те оқып жүр­генде жыл сайын мақтау қаға­­зын әкелгенде, атам әжеме: «Ертең рахатты менің қара қы­зымнан көресің», – деп менің бағамды асырып отырушы еді. Мен де өскенде қолымнан келгенше бар жақсы­лықты көрсетемін деп іштей армандайтынмын. Атамның сол тілегін орындамақ болып, шәкіртақым­ды ­жи­нап, атама қырым етіктің сыртынан кие­тін нөмірі 7-ші кәлөш (атам өзі солай айтатын) және бір-екі кітап, әжеме шай ішкенде жесін деп науат сатып алдым. Ол кісі науатты өте жақсы көретін. Олар төбелері көкке жеткендей мәз болды. Ағам да: «Шалдың қызы қалаға барып, кәдімгідей есейіп қа­лып­ты», – деп менің келге­німе қуанғанын сөз­дің ара­сында біл­діріп қойды. Мен келісімен-ақ үй телефонына маза болмады. Сыныптас қыз­дар­дың әпкелері қаладан ме­німен бірге кел­ген. Солардан естіген болуы керек ауыл­дағы сыныптас достар хабарласып жатты. Атам­ның қуанышында шек жоқ.

– Әне, телефонның иесі келді. Оған жан біт­ті. Көптен бері үнсіз тұрғаны үшін пен­сиям­нан бекерге ақша төлеп жүр едім. Үйдің іші де базар боп қал­ды. Көрдің бе менің қы­зымның жүрген жері береке! – деп әжеме мақ­танып та қойды. Ол кісі жаны рахаттан­ған­да төрдегі кереуетінде үнсіз жатады да қояды. Ештеңе демесе де, көзінен бай­қай­тын­мын. Әжем: «Бір күн де болса қолдың та­ма­ғын жасап берейін. Қуаттанып ал. Қа­ласы құрғыр өңіңді аппақ қудай сорып тас­тап­ты», – деп күніге ас әзірлеуден қолы бо­са­майды. Атам болса не оқып үйренгенімді сұрап менімен үлкен кісіше шүйіркелеседі. Мен де өзімше білгішсініп, атама өзім жаңа­дан үйренген бірдеңелерді айтып түсін­дірген боламын. Жайма-шуақ күндердің қа­лай сыр­ғып өткенін де байқамай қалады екен­сің. Демалысым бітіп, кетер уақыт тая­ғанда, әр нәрсені сылтау етіп, қипақтай бас­тадым. Сөйтіп таңертеңгі бір уақытта ғана жүретін автобустан қалып қой­дым. Сол күні кеш­те ағам жаныма келіп: «Шалдың қызы, сен қи­пақ­тай бермей, қайт! Оқу саған ойыншық нәрсе емес, ол сенің өмірлік азығың. Не нәрсеге де жауапкершілікпен қарағаның жөн болар», – деді зілді дауыспен. Ол уақытта менің бойымда «қыр­сық­тық» деген жаман әдет басым еді. Бұл сөзді естіген соң кө­зі­ме жас толып, булықтым да қалдым. Осыған дейін ағам маған ешқашан қатты мінез та­нытпаған екен. Өте ауыр тиді. Дереу жолға жиналдым. Әжем жол сөмкемді тыңқитып толтырып берді. Атам мені оңашаға шақырып, төс қалтасына салып жүретін ескі беторамалы­ның ішіне түйілген ақшаның бәрін ұстатты. Көп ақшаның ішінен екі мың теңгені бөлек алып: «Мұны әзірге жұмсама, кейін қысыл­ған­да қажетіңе жаратарсың. Бұл саған мол­шылық шақы­ра­тын ақша», – деді. Мен үшін атамның айтқан әрбір сөзі маңызды еді. Шынымен со­лай болатындай қуанып, ризашылықпен алдым. Атам бізді жолдан күтуін күткенімен, еш­қа­шан шығарып салмайтын. Ертеңгісін автобекетке әжем және ағам үшеуміз бардық. Ағам­ның бетіне қа­рау­ға батылым бармады ма, әлде ренжідім бе, ол жағын ойлап жатпадым. Әйтеуір, кө­зіне қарамауға тырысып бақтым. Әжем болса мені жібергісі келмесе де, «Оқуыңды еш алаңсыз оқы балам, бәлен­шенің қызы осындай екен деген елдің жаман сөзіне қал­дырма әкең екеумізді. Саған сене­мін жа­рығым! Алла жар болсын, қарғам!», – деп ақы­лын айтып, тілеуімді тілеп шыға­рып сал­ды. Көлік жүруге ыңғай­лан­ғанда, сыртта тұрған ағам келіп: «Ал Шалдың қызы кел, маң­дайыңнан иіскейін», – деп еңкейе берге­нінде бетімді бұрып әкеттім. Автобус орнынан ырғала қозғалғанда, ағам мен отыр­ған терезені қағып, қолын көтеріп, ме­німен қоштасқандай ишарат білдірді. Мен тағы да жүзім­ді бұрып әкеттім. Ол сол күйі қол бұлғап қала бер­ді. Іштей қи­май тұрсам да, неге сондай қылық көр­сеткеніме әлі күн­ге ақылым жетпейді. Ағам­ды өзімше жаза­ла­ғаным ба, әлде еркелегенім бе, оны айыру қиын. Сол сәттегі осы бір қыңыр қылығым үшін өмір бойы өкінетінімді білген де жоқ­пын.

Наурыз айы болатын. Әдеттегідей ерте тұ­рып, кітаптарымды алып сабаққа дайындалып отыр­ға­нымда біреу бөлменің есігін қақ­ты. Ашсам, жез­дем келіпті. Жүзіне қарап едім, түтігіп кеткендей кө­рінді. Бір жайсыз жағ­дай болғанын сездім. Ол маған дереу жи­на­лып, ауылға кетуіміз керек екенін айтты.

– Не болды? Тыныштық па? – деген сұ­ра­ғыма еш жауап берместен бөлмеден шы­ғып кетті. Ойым сан-саққа жүгірді. Тез киі­ніп, жездемнің соңынан ердім. Екеуміз автобустан түсіп, әпкемнің үйіне жақындай бергенде есік алдында ағамның кішкене бала­лары әткеншекте ойнап отыр екен. Мені көре сала «Гукә тате! Біз ауылға барамыз. Нұрлан атам қайтыс болыпты», – деді. Одан әрі көзім қа­рауы­тып, дүние шыр көбелек айналып кеткендей болды… Жол бойы ағам көз алдымнан кетпей қойды. Әсіресе, автобустағы қылығым есіме түсіп, сондағы ағамның бейнесі елестегенде, өзімді қоярға жер таппадым. Ішімді өкініш өрті жалмап бара жатты. Осы мен не істеп жүрмін. Әкеме деген құрметім қайда кет­кен? Әкемді жанымдай жақсы көре тұра екіжүзділік та­ныт­қаным қалай? Не деген бейбақ едім… Ішімді кернеген қайғы-қасі­ретті қанша ақтарсам да айтып, тауысу мүмкін емес еді. Сол сәт­те: «Тіршілігімде қа­ді­рі­ме жетпесең, мен өлген соң, жылаған кө­зіңнің жасы құрысын!», – деп бір қарт ана­ның күйінгенде баласына айтқан сөзі есіме түсе берді. Өзімді-өзім кешіре алмадым. Үй­дің маңы у-шу. жұрт­тың дауысынан сай-сүйегім сырқырайды. Әжем: «Құлыным-ау! Құлынымнан қалған қарашығым-ау!», – деп мені құшақтап егіле бер­ді. Мен әжемнің бауырына тығыла түстім. Ештеңе естігім де, көргім де келмеді. Алыс-жа­қындағы туыстар жиналып болған соң, әкем­ді мәңгілік ме­ке­ніне алып бара жатқанда өзімді тоқтата алмай, соңынан жүгірген мені атам: «Тәйт! Онысы несі? Ол сенің кімің еді? Мен тірімін ғой, сен неге жылайсың? Мен өл­ген­де жы­лай­сың. Доғар! Көз жасыңды», – деп мені тыйып тастады. Мен болсам іштей тұн­­шы­ғып қала бердім. Сол күні кешке қарай мені: «Оқуыңа бар. Мұнда қалма», – деп қа­лаға қайтарып жіберді. Қазір ойласам, тұң­ғы­шы­нан айырылып, қайғы кешіп тұрса да атам мені аяп, солай деген болуы керек. Мы­на әл­ем­де  жалғыз қалғандай мең-зең күй кеш­тім. Не жылауға, не күлуге зауқым соқ­пай мәң­гірдім де қалдым. Ағам біраз уақытқа дейін түсіме де кір­меді. Мен тіпті күндердің күнінде жақындарымның бі­рі­нен айырылып, осындай қарасұр күн кешемін деп ойламаған екенмін. Баяғы ба­ла­лығымның бәрі арт­та қалып, бірден есейіп кеткендей болдым. Атам ешқашан бізге ауырғанын сездірмейтін жан еді. Ағам қайт­қаннан кейін көп ұзамай ауруханаға түсті. Ол жерде біраз жатқан соң, дәрігерлер сыр­қа­тының асқынып кеткенін айтып, «Енді тек үйде күтіңіздер», – деп шығарып салды. Бір­де атам мені жанына шақырып алып: «Балам, сен жаман-жақсыны айыратын жас­қа жеттің. Бізгe алаңдама, тек өзіңнің адам болуыңды ойлағын. Мен жақында үйге кете­мін. Ана шешең жалғыз­сырап жүрмесін. Оны білесің ғой, менімен күніге бір рет шәркем­десіп алмаса, басының сақинасы ұстап қа­латынын», – деп жымиып қойды. Кетерінде маң­дайымнан иіскеп, жүдеу қолдарымен ба­сымнан сипағанда, жылап қоям ба деп үндемей қош­тастым. Көктем шыға атам, одан көп ұзамай әжем де дүниеден қайтты. Жүрегім біржола жансызданып қалғандай еді. Уақыт шіркін емші ғой, бәрін де ұмыттырады. Тірі адам болған соң, тір­ші­лігіңді жасайсың. Әйт­се де, кеудеде қалған өкініш сезімінен арылу оңайға соқпады. Кейде жақын­дарым­ды сағынғанда баяғы әдетімше ауылға барамын. Бірақ менің ба­лалық шағымдағы үй де басқа, маған жақын адамдар да жоқ. Тек солардан қалған есте­ліктер ғана жанымды жы­лыт­қандай болады. Бізбен көрші болған үлкен кісілердің де қатары сиреп қалған. Олармен замандас болған кісілермен ұшы­раса қалсаң, кәрі жүздері­нен өткенге деген сағынышпен қоса мұңды көре­сің. «Е-е-е, кім мәңгілік дейсің қарағым! Бәріміз де ке­теміз ғой сол жаққа», – деп ауыр күрсін­ген­де ішің елжірейді. Еш­теңенің мәңгілік емес екенін біле тұра, пен­дешілікке бой алдыратынымызды ойлап сен де ары қарай өз жөніңмен кете бересің. Бұрындары әке-ше­шем жатқан зират басына үнемі үйдегі үл­кен­дер ертіп баратын. Осы жолы әдейі жал­ғыз бар­дым. Әдеттегідей бірінші атам мен әжем­нің басына соғып, одан соң іштей рұқ­сат сұрап, әкем жатқан жаққа беттедім. Әке бейітіне таяй  бергеннен-ақ жүрегім дірілдеп, іштегі сағы­нышпен өкініш көзден жас болып ақты. Егіліп ұзақ отырдым. Өзін жаным­дай жақсы көретінімді және өлердей сағын­ға­нымды айтып қанша жыласам да, өкініп, кешірім сұрасам да әкем Шалдың қызына ешбір жауап қатпады…