Өмір КӘРІПҰЛЫ

1. Бақытты балалық шақ

Біз де бала болдық, жас болдық. Қиян­­дағы қойлы ауылдың қоңырқай тір­шілігі менің қатарымды қиялдауға, армандауға бейімеді. Қаршадайымнан кісі үйінде, интернатта жатып оқыған, өзгені қайдам, мені сағыныш есейтті. Ес­ейт­кені сол – ішімді кеулеген мұң жү­регімді түрткенде жан дүнием иесіз үйдей азынап сала береді де, аңыраған үнмен алыстағы ауылымды, әкем мен шешемді – бес қанат қоңырқай үйімізді, қара қа­зан­ға сұғынатын шешемнің тұтқышы мен қырғышына дейін көз алдыма келіп, са­ғы­нышымды ұлғайтып жіберер еді.
Біздер, қойлы ауылдың балалары, әке-шешеміз бола тұра тірі жетім өстік. Әкесіз бала­лар қаншама. Жесір аналар мен жетім балалардың мұңы бізге қара­ғанда тым ауырлау келетін еді. Шешем аурушаң бо­лат­ын. Сонау ерте күзден қыс тоқсанын өт­керіп, көктемді аяқтай бере үй қарасын бірақ көретін менің тоғыз ай бойындағы іші-тысымды кеулеп шыдатпайтын сағы­ныш­тан да бұрын апам (шешем) өліп қал­маса екен деген уайым­ның жегісі кіп-кішкене жүрегімді езетін де жүретін. Оқу жылын аяқтап, туған үйіңе оралу тіл­­мен айтып жеткізбестей ең ба­қытты сә­­т еді-ау, шіркін! Менің келе жат­­қанымды бі­ліп алған шешем ақ жау­лығы ағараңдап алдымнан тосып тұрар еді. Аңыраған дау­сы құлағыма жеткен сәтте ұзақ айлар мен күндерді анамды зарыға сағынумен өткерген мені қапе­лімде бір шағынысты мұң еңсеріп басымнан өткерген қапалы жағ­дайды шешеме еңіреген егіліспен жет­­кізуге асығар едім. Анамның жып-жы­­лы құшағына көміліп оның өзіме ете­не саумалдай бұрқыраған исіне тұшынған сәттегі көңіл толқы­нысымды тілмен ай­тып жеткізе алмаймын. Енесімен зарығып табысқан аш­қарақ қозыдай қоймай-қой­май түртініп анамның болбырақ босаң емшегіне тұмсығымды жұғыстырғандағы тұшы­нысым сарылған айлар мен күн­дер­дегі сағыныш азабын сәтте ұмыттырып, бір момақан тыншу сәттің тербелісінде жан рахатын сезінер едім. Шешемнің қан­дай сезімде болғанын айтып бере ал­маймын. Неше қилы айналыс пен тол­ға­ныстың қайсыбірін ұстап қаларсың. Әке­ме деген сағынышым бөлекше болатын. Оны мен астындағы мінген аты, ал­дына салған отары, басына киген түлкі тымағы, қо­лындағы тобылғы сапты қам­шысы, со­ңына ерткен тазысымен бірлікте алып, толайым тұтас күйде сағынар едім. Бала­лық шағымның куәсі табиғаттың жанды бейнесі әкем сияқтанатын. Ар­қа­ның жатаған таулары мен шомбал жартас­тары, сұлу шоқылары менің көзіме әкем боп шалынатын. Содан да өлеңге ентелегенде: «Туған жер әр түп көдең қымбат маған, қайнарың қыз күлкілі жыр жат­та­ған, кең жайлау ғашықтардың сая бағы, жүрекке махаббатты құндақтаған», – деп бір өтіп, табиғат дарқандығын әкем мен шешеме ұқсатар едім. «Тауларың қазағым­ның қара шалы, жақтырмай қабақ түйген аласаны, кең дала берекелі мол дастархан, май сіңген анашымның алақаны». Жа­сыр­у­ға болмайды, балаға әкеден де шеше жа­қын тұрады. Шешем менің отыз жасымда озды өмірден. Анамды күні бүгін ұмыта алмаймын. Ауық-ауық оған жыр арнаймын. «Балаңның сипап айдарын, желбіреп желмен байламың, көз алдымнан кетпейді-ау, өреге құртты жайғаның. Кім аңсамас өткенін, кім сағынбас көк­те­мін, жарастықты еді-ау анашым, шүй­ке­леп шылбыр ескенің. Сықпаға сықап ұр­тымды, талмаушы едім құртыңды, зар бо­лып сынық малтаға, өзіңді жоқтап күр­сіндім». Шешем байғұс жылауық еді. Төр­­кін жұртымен жүздескенде дауыс қойып аңырап-аңырап алатын. Қайдағы-жайдағыны айтып ұзындата созғанда, шыдай алмай кетемін де көзіме ерік бере­мін. Кейін есейе келе шешемнің жы­ла­уық­­тығына сын айтқанда: «Балам-ау, біз не көрмедік. Бес балам мен күйеуім тау арасында аштан өлді. Сенің әкеңе қо­сы­лып қос ұл тапқан едім. Қолхоз жұ­мы­сынан көк иық боп жүргенімізде күтім­сіз­діктің салдарынан бірінен соң бірі шетінеп кетіп, содан зарықтырып сен тудың. Сенің тірлігіңді ойлаумен-ақ күн­діз күлкім сұйылып, түнде ұйқым бөлініп алпысқа жетпей бетімді әжім торлап нұс­қы­нымды кетіріп алғанымды көр­мей­місің?», – дегенде, не айтарымды білмей іштей қазылып жайым кететін. Әкемнің жылағанын көрген емеспін. Қой соңында жүргенде аздап «мырсылдап» алатыны бар. Себепсіз жыламайды. Атасу мен Ша­жағай өзенін кезек жайлайтынбыз. Атасу бойы толған тас қорым болатын. Болмашы тас үйіндісінен адам сүйегі ағараң­дай­тын еді. Шашылып жатқан сүйектерді балалық аңғалдықпен ұстап көретінмін. Тас орнына лақтырып қойдың алдын қайыратынмын. Әкем сол ағарған сүйек­терді топыраққа көмгіштеп жататын. Ша­шылып қалған адам сүйектері ши ара­сында бырдай болып жататын еді.Әкем кейде қойдан көзі қызарып оралатын. Шешем екеуі күңкілдесіп отырғанда, атамның көзі не себептен қызарғанын біліп қоятынмын. Ши арасында қалың сүйектерге кез болып, соны топыраққа жа­сырған екен. Біздің бала кезімізде «отыз екінің аштығы» айтылмайтын. Сон­­дай-сондай қызыл қырғын қырып сал за­ман­ның зобалаңын бастарынан өт­керген әке-шешелеріміздің қабағын­дағы көлеңке бала болсақ та бізге де ауысып еді.
Үлкендердің бейнетке мойымайтын жансебілдігіне таң қалатынбыз. Әке-шешелеріміздің ауырға иық тосқыш жан­се­білдігі біздің буынға жұғысты болды. Содан жамандық көрген жеріміз жоқ. Қабырғамыз қатаймай жатып шөп айыр­ладық. Қозы бағып, қой қырықтық. Қи ойдық. Соғыстан кейінгі бейбіт ке­зең­де де халықтың қабағы ашыла қойған жоқ. Екінің бірі жесір, екінің бірі жетім. Майдан даласынан қайтпай қалған жарын жоқтаған қаралы жесірлердің сұңқылы жү­ре­гімізді жеп тастайтын еді. Әкесіз же­тім өскен балалардың мұңайыңқы момын кейпіне көзіміз түскенде, оларды іштей аяп және жұқарар едік.
Бала күнгі көргендеріміз көңілге мұң үйіріп, көзге жас келтірер еді. Өзгені қайдам, өз басым күні бүгін мұңға бейім тұрамын. Замана мұңы санаға ертерек ор­нап ауыр жылдардың қасіретіне қа­нығып өскен шер көкірек біздер мейірімге шөлдегіш боп өстік. Әке-шешемнің қа­тарлары шетінен балажан келетін. Өз баласынан да бұрын кісі баласына төгетін мейірімін. Қарағым-шырағымдап тұра­тын. Әсіресе, аналардың жүрегі жұмсақ еді. Апа-жеңгелеріміз де бізді көргенде балажан тұсақтай мекіреніп тұратын. Осыдан кейін жүрек жұмсармағанда қайтеді. Біздің буынның шетінен ақын жанды келетіні содан да шығар-ау.

***

Советтер Одағы делінген мемлекеттің ақ пен қарасына баға беру менің міндетіме жатпайды. Маркс негіздеп, Ленин жүзеге асырған социалистік құрылыс көктен түскен жоқ. Социализмнің басты шарттары мен адам сүйгіш қағидалары қазақ халқының жүріп өткен жолдарында да сақталып келген. Ата-бабаларымыз «далалық социализмді» ұстанған болатын. Ұлан байтақ сахарада, табиғаты қатал өңірде мал малданып, жан жандану оңайға түспеген. Халықтың құрсағы кең. Сол кең құрсақтан шыққан ақылмандар мен данагөйлер далалық социализмнің шарттарын білгірлікпен жүйелеп заң­дас­тырған болатын. Бабаларымыз ұстанған далалық социализмнің негізгі шартта­ры­ның бірі – өле жегенше бөле же. Жесіріңді қаңғытпа, жетіміңді есірке. Қонақ келсе қол қусыр, төрге шығар. Қойыңды сойып, қонақасы бер. Соңына ерт­кен тазысын, қолына қондырған бүр­кітін де сыбағасыз тастама. Осы тәр­тіп­­ке бағынбағандар үлкендер тарапынан ат-шапан айыпқа бұйырылады. Қонақты қондырмай жібер­гендер билер талқысына түседі. Өлікті жө­нел­туге асық, қызды ұзатуға асық. Қос­ты тонама. Қы­рықтың бірі қыдыр. Көл­денең кезік­кен көк аттылыны сыбаға­дан құр тастама.
Үйін дауыл құлатып кеткен кедейге асар жасап қолғабыс көрсететін кім? Ас­тындағы атын жолдасына түсіп беретін мәрт жігіттерді қайда қоямыз? Қыз намысы – ел намысы деп білек сыбанған ағалар қайда жүр? Халық сараңдықты да тал­қыға салған. Шық бермес шығайбай атандырған. Соның жұқанасын біздің буын да көріп өсті.
Тоталитарлық режим ұлттық үрдісті халық санасынан біржолата өшіре алмады. Нәтижесін енді-енді көре бастадық. Көргеніміз осы боп тұр. Орыстық социализм ойыншық боп қалды. Қазаққа тән «далалық социализм» көрген түстей санадан өшіп тынды. Сонда біз қай қоғамда өмір сүріп, қандай кезеңді бастан кешіріп жатырмыз?
Мал бағуды өнерге балаған ата-баба тәлімін ұстанған әке-шешелеріміз қолхоз (ұжымдық шаруашылық) малын өз малым деп бақты. Біз де қаршадайымыздан малға жақын өстік. Қойдың қоңыр қозысы, құлдыраңдаған құлын, сүйкімді бота, ешкінің бөрте лағы – бәрі-бәрін жан тартып жар жағалай жүгіргіштеп ойын салған қозы-лақтың алаңсыз мо­ма­қан қылықтарына сүйсінер едік. Тай үйре­тіп, тайлаққа міну бізден қалды. Өгізбен жарысқанымызды көріп қалған ферма бастықтың каһарына ұшыраған күндер еске түскенде алыста қалған жылдарды ойлап, әлі күнге шейін шала бүлі­немін деп кімдерді сендіргендейсің? Қыс­таудан жайлауға түйемен көшкеніміз әлі күнге көз алдымда. Түйеге артқан жүк ауа берген соң арқанды келтекпен бұ­рау­лағанды да көрдік. Оны бұрау дейтінбіз. Келе-келе өгіз арбаға қол жетті. (Қорапты машинаға жүк артып көшкеніміз бер­тін­де). Жұрт жаңалағанда жүкті өгіз арбаға тиейтінбіз. Жаңа жұртқа кеп шаңырақ көтеріп үй тіккендегі қарбаласта ше­шем­нің жіті қимылына көз ілеспейтін еді.Мұн­шалықты шапшаң адамды әлі күнге кездестірген емеспін. Әкем шешемнен де жылдам болатын. Көкарай шалғынға тігілген үйдің алды алаулап ошақтан тү­тін шалқығанда, тіршілік базарына жан бітіп төңірек дүбірге толып кетер еді. Қой-қозының бейбіт маңырағаны ән әуеніндей құлағыма жағымды шалынған­да менің де балаң көңілімде елігу басталады. Ақ­бөкен­дер табыны іргелес жатады. Киік­терді көргенде көңілімді желік буады. Байтақ дала дүбірге толып табиғат ажары жібек кілемдей жайнап кетер еді, құлпырып түрленіп көз суырады.

2. Әдебиет – тәрбие құралы,
кітап – білім бұлағы

«Біз қала да салып жатырмыз. Даланы да малға толтырып болдық. Үй-жайымыз қандай. Астымызда иномарка. Шетел асып та кетеміз, еркін заман деген
осы, – дейді өзуреген өз қазағың. Тіліміз күрмелетін, бір ғана тілде сөйлейтін мыңқылдақ қазағыңыз біз емес. Үш тілді еркін меңгеретін боламыз. Сендер келіп үгіт айтасыңдар. Жабайы қоғамның ескілікті салты, дәстүрі дегендер ендігі жерде бізге қол емес. Ондай-ондай қол байлайтын әдет-дағдылар өмір сүруді тежейтін аяққа оралғы кедергілер. Махаббат деген де біздің басымызды ауырта қоймайды. Әке-шеше де аяққа оралғы. Кітапқа тесіліп не қыламыз. Миды шірітіп кітап жазу деген не? Ақылдым­-
сы­ған құрғақ үгіттерің өздеріңе».
Оларды дауласып жеңе алмайсың. Капиталистік жүйенің құрсауындағы далалықтар (қазақ халқы) енді міне қала­ны шырғалайды. Қала – қатал тіршіліктің ордасы. Ол сені есіркей қоймайды. Әке – балаға қарайласа алмайтын, бала – әкеге көмек қолын созбайтын рахымсыз заманда адамды мұңға батыратын гөй-гөй сарынды бүгінгінің адамдары қайтеді. Бүгін – ертеңдік ғұмыры қалған өлмелі шалдың сарынына басқан жазғыштардың (жазушы деуге келмейді) сарыуайым гөй-гөйі ендігі жерде құлаққа енбейді. Бүгінгі сарын осы. Сонда халқымызбен бірге жаса­сып келе жатқан ұлттық өнерді Ба­тыстың байбаламдаған әулекі бай­байы­ның бодауына жіберіп қоямыз ба? Әде­биетімізді ше?
Әдебиетті жоғалтып алсақ, онымен тіліміз де бірге кетеді. Қазақ әдебиетінің мәнсізденуі – тілдің соры. Мен саясаткер емеспін. Ішімде кетпесін деп айтамын. Ауыл – қазақтың ажары болудан қалып барады. Қазақ әдебиеті – рухани кеңістік.Сол кеңістікті ерінбейтін, елгезек, есті жас қана игере алады. Білім нәріне жүр­дім-бардым қарайтын жеңілтектік әде­биет пәнінің мұғалімі болам деген студентке жараспайды. Болашақ әдебиет пәнінің мұғалімі бола тұра көркем әде­биетке құлықсыз боп шықсаңыз, кітап оқуды қиынсынсаңыз, онда сіз қазақ әдебиеті мен ана тіліміздің насихатшысы болып жарытасыз ба? Бүгінгі ата-ана­лар да туған тілінің уызына жарымағандар. Олардың дені көркем тілден, әдеби тілден махұрым. Бүгінгі таңда мектептерде қазақ тілі мен әдебиеттен сабақ беру саналы ұс­тазға «майданға түскенмен» бірдей еке­нін осы бастан сезініп, соған әр студент өзін дайындауға тиіс. Жоғары оқу оры­нының филология факультетінде кілең кітап құмар әдебиетті атасы мен анасынан да артық көретін шәкірттер оқып жатса, нұр үстіне нұр. Тіл-әдебиет пәнінің мұ­ғалімдерінің еңбекақысы жоғары болса ғой, шіркін. Оларға ерекше қамқорлық көрсетілсе деп және қиялдаймын.
Біз жатпай-тұрмай кітапқа бетбұрыс жасауымыз керек. Жер-жерлерде кітап-
құ­мар­лар қоғамы құрылып, кітап оқуды наси­хаттайтын орталық ашылғаны жөн.Бұл қалпында жүре берсек, кітап оқуды ұмытқан ұрпақ қазақ тіліне де салғырт қарай бастайды. Кітапханалар жүйесі қайта құрылуға тиіс. Кітапханашылардың қатары молықпайынша, олардың жұмы­сы алға баспайды. Олардың кәсіби білік­тілі­гіне талап қойылуы қажет. Бүгінде қа­лада да, ауылда да кітапхана залдарынан оқырманды сирек ұшыратасың. Көш­пелі көше кітапханаларын ұйымдас­тырған жөн. Әдеби сыйлық кітап авторына емес, кітапқа берілуге тиіс. «Жылдың үздік кі­тап­тары» әр облыстарда, қалаларда ма­дақ­талып жатуы керек. Дарынсыз жай­дақ жазарманды орынсыз қолпаштау әдеби шығармалардың сапасына кері әсерін тигізеді. Бүгінде әдебиет сыншысы жоқ дейміз.
Енді бір шындықты айтпасқа болмайды. Кітап оқылмай, көркем әдебиеттен бедел кете бастағанда, күріш арқасында күрмек су ішедінің керіне баққан «кітап жазғыштар» әр ауылдан өріп шықты. Бұл да әдебиет арбасына оңай жүк болып тұрған жоқ. Дарынсыз шимайкештердің құдайы жарылқады. Төпей береді, төпей береді. Осыдан кейін әдебиетте нендей құн қалады? Мұндай жағдайда әр адам өзінің талғам таразысына, ары мен ұяты­на жүгінсін. Кеудемсоқ мінезге басып әдебиетке тас лақтырмасын.
Қазақ әдебиетінен, оның ұлттық кейіп­керінен көз жазу ұлтсызданудың салдары демеске амалымыз жоқ. Әдебиет – қартаң адам тәрізді, оның көргені мен көңілге түйгені орасан. Оны шетқақпай ету – дана қартты жетімсіретумен бірдей. Әдебиет – ұлттың жады, ақыл-ойы, арманы мен мұңы, сағынышы мен қиялы, өмірге деген құштарлығы. Әдебиеттің мәнсізденуі – ұлттық жадының жойылуына әкеп соғады. Жады өшкен ұлт ұсақ­тайды.
Әлем халықтары алты мың тілде сөй­лейді. Сол тілдердің дені жойылып барады. Қазақ тілі ондай қатерден ада. Мен сіздерге басқа бір қатерді жеткізгелі тұр­мын. Ғұмыр бойы ауылда, қазақ ішінде тұрып келе жатқан мені тіл білмейді дегенге кім иланады? Тілді жақсы білу үшін тілдік орта керек. Мен сол ортадан шық­тым. Ана тілінде сөйлеймін, ана тілінде шығармалар жазамын. Мүтін жан дүнием қазақы қасиетке толы. Қырық жылдан бері шығармашылықпен айналысамын. Онда да қара сөздің мәйекті саласы – көркем прозамен шұғылданамын. Өлеңді де өкпелетпеймін. Көсемсөзге де ұрына­мын. Сөйте тұра, қаламым жиі сүрінеді. Ол неден? Бүгінгі ауыл адамдарының сөй­леу мәнері бір сарынды, қарадүрсін. Кешегі өткен ескі көз қарияларға зар болдық. Олар оралымды да орнықты сөйлейтін еді. Ойды өрбітудің, сөзді жет­кізудің неше қилы әдіс-тәсілдерін білетін. Қазақы әңгімені жақсы айтушы еді. Бү­гін­гі қазақтар, ауыл қазақтарының сөзін­де түйір жоқ, сұйылып кеткен. Солардың сарынынан мен де шыға алмаймын. Түсін­дірме сөздікке жиі жүгінетінді шы­ғар­дым. Сонымен, тоқ етерін айтқан­да, қазақ сөзінің құнары кеміп барады. Тіл біледі деген менің жағдайым осы бол­ған­да, үш тұғырлы тілге ауысқан бү­гінгі қазақ­тың үлкені де, кішісі де ана тілін жетістіріп жатқаны шамалы. Бей­нелі, сұлу тілді сонда кім жетік білуге тиіс­ті? Ана тілінде шешен сөйлеу жазушы мен ақын, жорналшы, мемлекет қайрат­кер­леріне, әдебиетшілерге ғана міндет бол­ғаны ма? Кеңсегерлердің де ана тіліндегі сауаты сын көтермейді. Жоғарғы шенділер мен заңгерлер, түрлі мамандық иелері, халыққа қызмет көрсететін сала­ның мамандары да қазақ тіліне шорқақ.Мешіт имамдары халыққа шариғатты өз тілінде емін-еркін жеткізе алмайды.
Шешендік өнер насихатталмаған соң, әркім өз білгенін қарадүрсін жайдақ сөз­бен немкетті жеткізетінді шығарды. Осы­дан барып, ауызекі сөйлеу тілінің бағасы түсіп, сөзден қасиет қаша бастады. Ғаламтор желісінде ауыз өзімдікі дейтін­дер не болса соны сөз қылып, бос лағатын­ды шығарды. Қазақ жастарының сөзі дөрекіленіп барады.
Сөйлеу мәдениетіне мән берілмейтін болды. Сөз – адам мінезінің айнасы, адамгершілік сүзгісі. Сөзі бұзықтың – іші кірлі келеді. Сөздік қорымыздан шы­ғып қалған, шығуға бет алған, көнере бастаған сөздердің тізбесін жасауға ешкімнің де қолы бара қоймас. Менің де олай етуге жүрегім дауаламайды. Бір ғана төрт тү­лікке байланысты атаулар қанша­ма. Мал­дан безген қазақ баласы қойдың қо­ңыр қозысын бөжекей көреді. Сұм­дық­тың көкесі демей не дерсің, қалада тұра­тын өзіміздің бүлдіршіндер (оқу жа­сы­н­да­ғы қыз бала) иттің күшігін көшеде же­тек­те­генді көріп, жағамды ұс­тадым. Бала­бақ­ша­лардан төрт түліктің төлі мүсін­делген бірде-бір қуыршақ көрмейсің. Төрт түлікке байланысты жүздеген атаулар сөздік қоры­мыздан шығып қалуға жақын. Киіз үйдің бау-шуы, уық-керегесі, төсе­ніші, ыдыс-аяғы, ескілікті мүлкі қан­шама. Жаппай темір көлікке ентелеген бүгінгілер ер-тұрман әбзелдерін ұмыта бастады. Қалада өскен қазақ баласы дала бедері – тау-тас, бел-белес, төбе-төбешік, қырат-қырқа, жыра, жылға, суағар, бөгесін-бөгетке бас ауыртып қайтеді.

***

Сұлулыққа әркім-ақ құштар. Әсем­дік­ке жаны жақын адамдар қартаймайды. Сөз сұлулығын меңгерген адамдарға баға жетпейді. Адамның адамшылық қасиеті сөйлеу мәдениетінен көрініс табады. «Сөз түзелді, тыңдаушым сен де түзел» деп Абай осыдан айтқан ғой. «Аузынан сөзі түскен, қойнынан бөзі түскен» сөз біл­мейтін мыңқылдақты үлкендер жартпа­ған. Мен сіздерге шеттеріңнен шешен бол, сөзге жүйрік бол деп жаппай талап қоймаймын. Өлеңді көп жаттау керек. Сонда сіздің санаңызға сәуле түседі. Өмірге деген құштарлығыңыз артады. Көркем әдебиет үлгілерінен (роман, повесть, әңгімелерді) үзінділер жаттап алу керек. Өзіңнің бір жақсы көретін ақының, жазушың болуға тиісті.
Мектептерде оқушыларға мазмұн­дама, шығарма жаздыру былай қалып, реферат жаздыру деген шықты. Бір сөй­лемді тақтаға өз ойынан шығарып жаза алмайтын шіп-шикі оқушы ғылыми негізге жататын рефератты қалай жазады? Ауыл мектебінде он сегіз жыл ұстаз болдым. Тіл-әдебиет пәнінен сабақ бердім. Қазақ тілі оқулығындағы дап-дайын жаттығуларды оқушыларға кө­шірте салмай, мазмұндама жаздыруға, ойдан әңгіме құрап келуге тапсырма бе­ретін едім. Сабақта балаларға түрлі тақы­рыпта суреттеме жаздырып қоятын­мын. Мектептерде мұғалімдер тест сұрақ­тары­нан алып, төменгі сыныптың оқушы­ларына шамасы жетпейтін тапсырмалар беріп қоятынын көріп жүрміз. Реферат жаздырудан баланың білімі молықпайды, бар болғаны, дайынға жүгіріп көшірмеші боп шығады.
Біз ұрпақ үшін жан қиятын халық­пыз. Қазақтан өткен балажан халық, сірә, жоқ шығар-ау. Қазақ халқының елдігі ұрпа­ғы­мен нығаяды. Ұрпақ сабақтастығын үзіп алмау үшін әр саналы жас өзін осы бастан отау иесі болуға дайындауы керек. Қыз арын сақтасын, ұл бұрыс жолға қия баспасын. Осы күні «отырған қыздар» көбейіп барады. Қосылып алып, ажырасып жататындар қаншама. Махаббат пен достыққа жеңіл-желпі қарайтын ұшқалақ жастардың бой көрсете бастағанын не­сіне жасырамыз. Бүгінде әр адам ғасыр сыр­қауы – «жалғыздық» дертіне шалдық­қан. Адамдар бір-бірін жақсы танып-білуді ұмыта бастаған. Күйбең тіршіліктің ырқында жүріп, сырласып, мұңдасуға да уақыттары жетпейді. Отбасы – адамдарды жалғыздықтан құтқарады. Үй-күйі, бала-шағасы бар адам нағыз бақытты. Өмір­де әділетсіздік бола береді. Өзге бі­реуді жоғалтқаныңмен, өзіңді жоғалтып алма.
Тұрмыс қиыншылығына бола бала өсіру­ге салғырт қарайтын ата-ана әр елде де жетіп-артылады. Жер шарында адам өсімінің тоқырауы ғасыр дертіне айналды. Еуропаның дамыған елдерінде әйел­дер бала табуды тоқтата бастады. Жапон халқы қартайып барады.
Кәрісі қадірсіз елдің жастары арсыз келеді. Қазақ халқы көбеюі керек. Қазақ жері бос қалмауы тиіс. «Бос жер – жау ша­қырады…».

3. Ұлт рухының тұғыры – атамекен

Қазақы қасиетіміздің бір негізі – атамекенге құштарлық, ауылға деген сағы­ныш, далаға ынтызарлық. Қазіргі дала аңы­рап тұр. Тауында арқар қалмаса, са­ғымды белдер мен селеулі белеңді дү­бір­леткен ақ бөкендер құрып кетудің алдында тұрса, қоғалы көлдер мен қорысты көлшіктер құс базары болудан қалса, тышқан аулаған түлкі, ін сағалаған қар­саққа да зауал келіп, бейкүнә қояндардың да көзі жоғалып бітуге тақалса, даланы «індікеш қалаға» толтырған ептейсіз момын борсықтар да көзден тасаланып жоқтыққа жұтылып кетсе, дала адамы біздерде (қазақтарда) қайбір көңіл күй болсын. Шөптің де түр-түрі бірте-бірте жойылудың алдында тұр. Жердің соры енді қайнады. Табиғат тепе-теңдігін сақтай білетін ата-бабаларымыз қыс қыс­тау, көктемгі көктеу, жазғы жайлау, күз күзеудің маусымдық тәртібін бұл­жыт­пай сақтайтын. Кешегі келмеске кеткен кеңестік кезеңде де жерді пайдаланудың маусымдық заңдылығы үзілмеп еді. Бүгінгінің фермерлері қысы-жазы қыстақтан ірге аудармайды. Бір орыннан тапжылмайды. Соның салдарынан қыстау төңірегі тері сүйреткендей ақ шаңдаққа айналған. Жер тозып барады. Шаруа қожалықтарының жерге жаны ашымайды. Олардың күйбеңі бір күндік қана. Үкіметтің қаржылық көмегін (субсидия) жеке бастарының пайдасына жұм­сап, қымбат жеңіл машина сатып алады. Дүбірлетіп той жасайды. Қыдырып сер­уен­дейді. Сөйткен шаруагердің қойы бағылмай, қорасының қиы ойылмай жатады. Жұрт жаңалауды қиынсынады. Далаға, табиғатқа деген қазақы жана­шыр­лық әкесінде болмаған соң, аз ғана байлыққа мастанған баласы да далаға бөгденің көзімен қарайтынды шығарған. Қасқыр аулап жүрміз деп сылтауратқан «жас фермерлер» қар үстімен жорғалай­тын «қара тажалдарын» арқардың соңына салып қойып «біз дегендер қырып сал аңшымыз» деп бөсетінін қайтерсің. Аз киіктер де солардың жемі. Мен бұл де­рек­ті көзім көрген соң айтып тұрмын. Сон­да далаға кім ие? Далаға деген, таби­ғатқа деген жанашырлықты, қамқор­лық­ты кімдерден күтеміз?
Қазақтық қасиетіміздің бір артық­шы­лы­ғы – төрт түлік малға деген аялы ала­қан еді. Әр қазақ баласын қалай мә­пелесе, малдың жас төлін де сондайлық жып-жылы алақанмен аялаған. Қазіргі кезде жастар малдан қашады. Малға жақын­дағанды ар көретінді шығарды. «Мал соңында жүру бүгінгінің дамыған жастарына жараспайды» деген психология онсыз да ұлттық дәстүр-салтқа жүр­дім-бардым қарай бастаған жаңа заман­ның қазақтарының үйреншікті дағысына ай­налды.
Халқымыздың экологиялық мә­де­ниеті жоғары болған. Төрт түлікті өсір­ген­де де дала табиғатына орайластырған. Жайылымды тегін әрі тиімді пайдалану­дың оңтайын келтіріп, жылқы ұстаған. Өз аяғымен жайылып тебіндейтін төре түлікті қораға қамап ұстау – қиянат. Жылқының қолы кең жайылысты дала. Әрі жылқы жарықтық даланың сәні. Мал өсіру – күнкөріс көзі болумен қатар, қазақ баласының ішкі дүниесін реттейтін, көңіл күйін орнықтыратын, керек десең, мінезін де оңтайлы қалыпқа түсіретін тартымы бар кәсіп. «Темір-терсектің» басқа шыққан өктемдігіне тосқауыл мал өсіру боп табылады. Мал бағу арқылы сен ішіңді үңгіп жеп жатқан жегі хабар-ошар тасқынынан бір сәт аулақтап, өзіңді екінші анаң – табиғатпен қауыштырасың. Бақташы мен малшы беделі кешегі кеңес­тік кезеңде қатты көтерілді. Менің әкем қолхоздың, кеңшардың қойын бақты. Аудан басшылары әкеме кеп сәлем бере­тін. Совхоз директоры біздің үйге қона жатып, менің қойшы әкеммен ұзақ-ұзақ әңгімелесер еді. Шаруагерлер бүгінде қойды «ішкіштерге» бақтырады. Сонда төрт түлікте нендей құн қалады?! Төрт түліктен құн кеткен соң, қазаққа тән бақ­та­шылықта да мән қалмай барады. Қазақ өз малын өзі баққанды ар көрмеген. Құдай-ау, бұл неткен салғырттық деп пұшайман боласың?! Мен білетін бір фермердің бала-шағасы жүзге жуық­тайды. Бәрі жабылып бір отар қойды жөндеп баға алмайды. Бұл нені көрсетеді? Ата кәсіп – малшылықты тәркі етудің салдары ұрпақты бойкүйез жалқаулыққа, жатыпішер арамтамақтыққа душар ететін жағдай. Бұның түп себебі – үкімет­тің ауыл шаруашылығын кешенді түрде дамытудың ұлттық бағдарының нысаналы болмауының салдары. Еліміздегі аграрлық саясаттың кешенді жоспарын жоққа шағарудан аулақпын. Қазақ жерінің дені жартылай шөлейтті аймақ. Шөлейтті өңірлерді игерудің кешенді жоспары ұлттық мақсатқа негізделуге тиіс. Қазақ мал өсірумен қатар, баланы да көбейтсін.
Қазаққа керегі жер, қазаққа керегі мал. Осы екеуінің аясында қазақ ұлты өркен жаяды деп білемін. Қалаға орнаған бауырларға тілектеспіз. Қала тіршілігін жөнге келтіріп жатқан үкіметке мың алғыс. Өркениеттік жетістіктен теріс ай­налуға болмайды.
Мен ауыл тіршілігін насихаттайтын қаламгермін. Қалаға тән өркениеттік үрдістерге сын көзіммен қараймын. Қала тіршілігі ауылда өскен қазақтардың табиғи жаратылысын бұзып, даланың аңқылдақ желіндей ақкөңіл мінезін ірітіп жібереді деп есептеймін. Табиғаттың өзіндей тап-таза ұлт қалаға орнап болған соң, ығы-жығы қала тіршілігіне еріксіз бейімделіп, күн көріс қамына кіріседі. Жа­сыратын не бар, сауданың небір түрлері қаланың іші-тысында жүріп жа­тады. Айтуға ауыз бармайтын тән саудасы да қалада, небір сұмдықтар да қаладан табылады. Соған қарамастан, қала – білім орталығы, мәдениет орталығы. Әлемдік өркениет те қаладан бастау алады. Осындай бастауларды көрмеушілік көрсоқырлыққа жатады. Жарайды, жасасын қала қазақтары деп, бөрікті аспанға атайық. Сол «қалалық бауырларымыз» бүгінде жаһандану үрдісін сыйлы қона­ғын­дай төріне шығарғанын көріп отырмыз. Төршіл «қонақтың» өз есебі болады.Ұлыңды нашақорлыққа, қызыңды жеңіл жүріске бейімдейді.
Қазақтың кіндігін даладан әсте айыру­ға болмайды. Даласында малы мен жаны болсын. Қазақ ауылда тұрақтаса, малы мен жаны көбейер еді. Жан көбейме­ген соң, даладан дүбір кетеді. Құт мекендер иесіз қалады.
Рух қайтсе күшейеді? Ол әр қазаққа туған даласының саф ауасынан, сағымды белінен, айдынды көлінен, құз-қиялы тау­ларынан, қияда қанат қомдаған қыран құстың шүйілісінен келеді. Ата-бабала­ры­мыз мәңгілікке дамылдаған кесенелерден, балбал тастардан, қараорын қыс­таулар­дан ауысады. Рух өміршең болу үшін халықтың ұлттық жады қылаусыз таза болуға тиіс. Ұрпақ санасы жалған ақпардан аулақ болғаны жөн. Тарихты қолдан жасап, рушылдықты қоздыратын даурықпалық, атаққұмардың көпірме сөзі жеке басты дәріптейтін даңғазалық, бақ пен мансап жолындағы текетірес ұрпақ тәрбиесіне кері әсер етеді.
Жеке адамның рухы күшті болса, ұлт­тың рухы да биіктей түседі. Даурықпа, жадағай ұрандардан халықтың еңсесі көтеріле қоймайды. Ұлттық рух әлсіресе, өсер ұрпақ жасып кетеді. Жасқаншақ бозымдар жау түсіріп жарытпайды. Қызға да уыт керек. Болбыр-босаңдыққа бой алдырған жастар сырт елдердің наси­хатына (терроризм, жат діндерге бой ұру, бөтен ұлттардың әдет-дағдысына) еліккіш келеді.
Рухтың күш алатын бір тұсы – ұлт саулығы. Дені таза жас ұрпақ шынығып, шымырлануы керек. Ата-бабаларымыз шылым шегіп, арақ ішпек түгілі, бір қайнауы кем етті аузына алмаған. Арам өлген малды аш отырса да жемеген. Ше­ті­нен дегдар болған. Содан да қазақ жас­тары шымыр да ширақ боп жетілген. Ата-баба аруағына сыйынудың қазақ үшін оғаштығы жоқ. Аруақты қастер
тұту – ұлт­тық дәстүрге жатады. Бір есте болатын жағдай – ата-баба аруағын Алладан жоғары қоймау керек.

Қарағанды қаласы.