Әдеби кеңесші болғаннан кейін тек талант­тарды іздеп, табылып жатқанның өзінде тек солармен ғана жұмыс істемейсің ғой. Ең алдымен, жұртқа әдебиет­ті насихат­тауың керек. Баспадан шығып жатқан, ел арасында елеулі әңгіме арқауына айналған шығармаларды жергілікті радио, телевидениеден, газет­тен насихат­тап отыру да – тікелей міндетің. Кейде Алматыдан екі-үш жазушы келіп, солармен бірге ел аралап, жұртпен кездесіп әлгіндей насихат жұмыстарын жүргізесің.

Бір күні сондай іс-сапармен Жазу­шы­лар Одағының әдеби үгіт-насихат бюросынан бастығы Қалмұқан Исабаев ағамызбен бірге Маңғыстаудың төл перзенті Маршал Әбдіхалықов ағамыз келді. Оларды келген күні үйге шақырдым. Қалмұқан ағам қуақы мінезді, көңілді адам екен. Пәкене бойлы. Басы – шыбын тайғанап құлардай жып-жылтыр. Сол отырыста етектей үлкен ора­мал­мен еңбегінің үстін сүрте берді. Ең­бегін соғыста оқ жалап өткен екен де, самолетке мінсе, осылай сыр беретін көрінеді. Оны жанамалап қана айт­ты да: «жалпы кейінгі кезде су тақырыбын көп жазып жүр едім, миым да су боп кеткен ғой», – деді. Біз күліп жатырмыз. Ертеңіне жолға шықтық. Қастарына мені ертіп алды. Біз де сол сапарда Маңғыстау­дың талай жерін – Шетпені, Бейнеуді, Форт-Шевченко аудандарын араладық. Мұнайлы аймақтарға бардық.
Менің әдеби кеңесші болып жүргенімде алғашқылардың бірі боп келген жазушылар болғаннан кейін бе, әлде тосын сәт­тер, тосын әңгімелер естігеннен кейін бе, олардың сол сапары ойымда көбірек қалыпты.
Бір күні шалғайда жатқан «Ақшы­мы­рау» ауылына бардық. Әдет­те шалғайда жатқан ауылға қонақ дегеніңіз сағын­дырып, тіпті зарықтырып барып ке­леді ғой. Бұлар да сол жер мойыны­ның қашықтығынан, келмей кеткен наға­шы­ларын күтіп алғандай, құрақ ұшып қыз­мет­терін көрсет­ті. Аста-төк тағам түрлері, арақ-шарап, Маңғыстаудың өз тілімен айтқанда епіршігі бір қарыс шұбат, мелдектетіп ішіп, кеңірдектетіп жеп жатырмыз. Обалы не керек, Қалмұқан ағамыз бар жерде де арақ-шарапқа ер­нін тигізер-тигізбей дәм татып қана тоқта­тып қойып жүр. Әдет­те жұрт­тың жерлеске деген ықыласы асып-төгіліп кетеді ғой. Маршал ағамызға да солай болды. Ауылда төбесі ашық клуб бар екен. Кездесуге соған бардық. Маршал ағам әбден қызара-бөртіп алыпты. Ел адамдары да, біз де сөйлеп жатырмыз. Сөз кезегі Мәкеңе келді. Ол кісі албаты артық сөзге жаны қас, сондай бір таза әулиедей адам еді. Ақкөңіл еді. Жұрт­тың ықыласын қимай көбірек асап қойған болу керек, мінбеде тілі тұтұғыңқырап сөйлеп тұрды да, жақсы тілек, жақсы сөзін айта кеп: «Ал айналайын жерлестерім, сол үшін алып қояйық», – дегені. Ішкен адамда не ес болады, кейде қайда тұрғанын, не айтқанын білмей қалады ғой. Солай болды. Жұрт деген қыран-топан күлкіге бат­ты. Бірақ ешкім де ол кісіні кінәлап, күстаналаған жоқ. Кейбіреулер айта жүретін әңгіме болды-ау деп мәз болысты.
Біз ол ауылға бір қонып жолға шық­тық. Жетібайға келген бетімізде Маршал ағамыз, ағайындарымен кездесіп, сол жерде қалып қойды. Біз Форт-Шевченкоға өтіп кет­тік. Сол Форт­тан шығып Ақтаудың дәл іргесіндегі Ақшұқыр ауылына келіп, сапарымызды аяқтамақ­пыз. Қалмұқан ағамыздың қыр-сыры да, қызығы да сол ауылда басталды…
Бір аптадай сапар үстінде бірге бол­ған­нан кейін, бір-бірімізді кәдімгідей жа­қын тұтып қалғанбыз. Әңгімеге, әсі­ресе іліп-қақпаға ұста Қалекең Маңғыстаудағы ең соңғы ауылы болғаннан кейін бе, әлде «сапар да аяқталып қалды ғой өзім де енді бір демалайыншы» деді ме елу грамдатып сілтеп-сілтеп жіберді. Содан кейін-ақ сөздің тиегі ағытылып, – жүре берді дейсің.
– Маған сонау алыстағы неміс же­рін­де комендант болып істеп жүргеннен гөрі, еліме кеп жұмыс істеу әлде қай­да қиын болды. Елден мүлде шығып қалып­пын. Көп нәрседен кенжелеп, көп нәрседен мақұрым қалғанымды білдім. Көп нәрсенің мәнісін білмеймін. «Білмеген у ішеді» деген тап рас. Біраз жүріңкіреп барып «Социалистік Қазақ­стан» газетіне қатардағы тілші боп орналастым. Әдебиет бөліміндемін. Бөлім басшысы –Серік Қирабаев. Газетке хат деген толассыз келеді де жатады. Әрине, оның бәрін жариялай бер­мейсің. Сұрыптауың, іріктеуің керек. Не болғанда да, келген хат, елеусіз, ес­керусіз қалмауы керек. Жариялауға жара­маса, оған ізін суытпай жауап жазу – тікелей міндетің. Бір күнде ондаған хат келеді. Әдебиет бөлімі болғаннан кейін өлең де, әңгіме де, тіпті кішігірім по­вес­тер де болады. Солардың бәрін де оқып шығуың керек. Бір күні Кенен Әзірбаев деген біреуден хат келді. Ол кісі ол кезде мен үшін – біреу, яғни көптің бірі. Өлеңдерін оқысам әлі шикі сияқты. Сырт­та жүргеннің, елден жырақ қалғанның бәлесі ғой. Ол кісінің есімін естуден аманмын. «Өлеңдеріңіздің бір қайнауы ішінде екен. Әлі де қарай түсіңіз. Көбірек ізденген дұрыс. Хамит Ерғалиев, Қалижан Бекқожин, Сырбай Мәуленов, Жұбан Молдағалиевтың шығармаларын қайта-қайта оқыңыз», – деп жауап жазып жіберейін. Жазған ба­сым ол кісінің атақты адам, халық ақы­ны екенін қайдан білейін. Ол кісі хат­ты алып, біреулерге оқытады да: «Әй, мына біреу не от­тап отыр?» – деп, бірден Орталық комитетке телефон соқпай ма?! «Осындай да, осындай, Қалмұқан Исабаев деген біреу мені мазақ қылғандай әңгіме айтып, өлеңімді жарамсыз етіп, газетке жарияламай қойыпты», – деп менің жер-жебіріме жетіп шағымданбай ма. Не керек, мені көп ұзамай жұмыстан шығарып жіберді, – деп бір сөзін аяқтап тастады.
Тағы да бірер рюмка жұтылып кет­ті. Сөз тиегі де ағытылып, едәуір екпін кіре бастады. Тіл шешілгеннен кейін-ақ, тағы да ол тілдің тікенегі болса, кім болса да тиісіп, түрткілеп кететін әдеті ғой. Қалекең де ананы бір, мынаны бір түрткілеп, қамтып орап бара жат­ты. Қонақ қой деп, жігіт­тер де үндемейді, мен де үндемеймін. Үндемегеннен кейін ол кісі тиісуін үдете түсіп, бізді көзімен бір шолып, тіпті шағын денесін жарықтық ақаңның күшін-ай, қозғап, жан-жағына көтеріліңкірей қарап: «Шет­теріңнен қуыршақтай боп отырыстарыңа болайын, біздің Баянауылдың жігіт­тері шет­терінен сұңғақ бойлы, қақпақ жауырынды, бұйра шашты болып келеді», – дегені. Сәл-пәл дағдарып қалдық. Сонан кейін мен Қалекеңнің бір тұтам тұрқын көзбен шолып: «Сізге қарап сенеміз», – дедім. Ешкімге дес бермей сайрап отырған Қалакең үзілген жіптей боп кілт тосылып қалды да, менің бетіме қарап алып, қолын шапалақтап ал кеп мәз боп күлсін. Қалған жұрт та мәз. Әсіресе олар сөзден ұсталып қалған Қалекеңнің, шамданбай, қайта өзі бірінші болып, өзін-өзі әжуалап күлгеніне риза болып еді. Қалекең жарықтық нағыз демократ еді-ау.
Түскі шай ішіліп бол­ған соң жігіт­тер бізді ауылдан оқшауырақ теңіздің жа­ға­сына алып бар­ды. Аппақ шағыл құм. Су­сып тұр. Тап-таза. Аяғыңа тіпті шаң тү­гілі тозаң қонбайды. Шағын дастарқан жайылды. Қалекең жігіт­тердің қау-қаулаған ниетіне риза болды ма, жоқ әлде елу граммдатқанның екпіні ме, тіпті екеуінің желі қосылып кет­ті ме, әйтеуір сөздің тізгінін ешкімге берер емес. Бір кезде ақшағыл құмды қолымен көсіп алып, әлдене еске түскендей
– Жігіт­тер, мен сендерге бір әңгіме айтайын, – деді. Біз құлағымызды түре қалдық.
– Баяғыда неміс жерінде комендант болып жүргенімде мені Мәскеуге шақырып алды. Кел деген жерге барсам, отыз шақты қазақ жігіті келіпті. Кілең офицерлер. Әр қайсымыз әр салада қызмет атқарыппыз. Бәріміздің де атқар­ған қызметімізге Отан риза екенін, енді бізге жаңа, өте жауапты қызмет­тер жүктелетінін айт­ты.
Не керек, біз Қытай елінің қазақтар қоныстанған жеріне диверсант болып баруымыз керек екен. Міндетіміз – қазақ ауылдарын аралап жүріп, оларды елге қайтуға үгіт­теуіміз керек. Әрине, тыныш жатқан елдің қопарыла көтеріліп көше қоюы қиын. Сондықтан олардың бойына үрей кіргізу керек, яғни әр ауылға барғанда жақында мұнда
гоминьдандықтар келіп сендердің барлықтарыңды қырып тастайды, сондықтан тезірек Қазақ­станға өтіп алғандарың жөн дейтін сөздермен оларды қорқыту керек. Түпкі мақсат – ел ішінде іріткі туғызу. Оларды осы сөздерге қалай да иландыру керек. Әрине, өте жұпыны киінген жөн, өздеріңді азап көрген жан етіп көрсетіңдер. Туған ауылымның бір адамын қалдырмай қырып тастады, ал мен олардың қолдарына түспей, әупіріммен сытылып кеткен бейбақпын деулерің керек. Қолға ешқандай қару алуға болмайды.
Ол кезде партия айт­ты, Отан солай деді. Біт­ті. Қолыңды шекеңе қойып, кілт бұрылып орындауға ат­танасың. Біз де сөйт­тік. Әрқайсымыз бөлек-бөлек кет­тік. Содан кейін олардың біреуін де көрген емеспін.
Қытайға өтіп, міндетіме кірісіп кет­тім. Әр ауылға барып жасырынып, бұқпантайлап жүріп адамдармен кез­десем. Гоминьдан жағынан да аңдушы адамдар бар екенін білдім. Тамақ сұраймын. Киім сұраймын. Өйткені үстімдегі жұпыны киімдерім әбден тозып, жұлым-жұлым бола бастаған. Нағыз қайыршының кейпіне кіргем. Әсіресе биті шыдатпайды. Айдалаға шығып, осындай ақшағыл құмды тесіп ағып жатқан тұма-бұлақтардың басында шешініп от жағып, дамбал-көйлегімді қақтап алам. Бит деген – не деген сірі. Сонда да құрымайды. Құрымайтыны былай тұрсын бұрынғысынан бетер талайды. Әсіресе ұйқы бермейді-ау, ұйқы бермейді. Азаптың азабы. Қашып-пысып, қаңғып жүрген адамға тіпті қиын. Әбден итім шықты. Содан кейін бір күні, көйлек-дамбалымды ішіне құм толтырып олай-бұлай шайқадым кеп шайқадым кеп. Сонан кейін киініп алдым. Ой, тоба-ай, моншадан шығып таза киім кигендей болдым да қалдым. Ақшағыл құм бит­ті сіркесімен қоса алып түсіпті. Мына ақшағыл құмды көріп, сол бір қиын күндерім есіме түскені ғой – деп сөзін аяқтады.
Мен сонда осы бір қалақтай ғана адам­ның басынан қаншама азапты күндер, күндер емес-ау, жылдар өткеніне, соның бәріне оның қалай төзгеніне таңғалған едім, осы күндерді таңдана еске алам. Төрт жыл соғыс, сонан кейін жат елде комендант, іле-шала Қытай жерінде диверсант болу оңай болып па? Соның бәріне шүйкедей басымен төтеп берген. Рухы неткен күшті жан.
Әлгі отырыстан кейін үйге қайт­тық. Қалекең ертең Атырауға ұшпақ. Үйге келе жатып ол кісінің соғыстан алған тағы бір тәшпішті зардабын көрдім. Басынан контузия алған ғой. Содан ба, ішіп алған кезінде, жүрсе болды, не олай, не былай бұрылу дегенді білмейді екен. Тіке тарта береді. Алдындағы кесе көлденең үйдің қабырғасына тіреліп қалса, жүріп келе жатқандай екі аяғын кезек-кезек басып, біреу жетектеп алып кет­песе, сол жерде тұра береді екен. Бұл да бір соғыстың қалдырып кеткен бәлесі ғой.
Үйге келдік. Дастарқан дайын екен, бірақ Қалмұқан ағамыздың оған мұршасы болмады. Бірден Шолпанға залдан төсек салдыртып, шешінуіне көмектесіп жатқыздым да, алаңсыз демалсын деп, есікті жауып, шығып кет­тім.
Бір кезде, сәлден кейін, Қалекең жатқан бөлмеден салдыр-гүлдір етіп, гүрс-гүрс төңкерілген, аударылған зат­тардың дауысы басталды да кет­ті. Ол бөлмеде төбелес болып жатқандай. Шамалы тыңдап тұрдық. Басылатын емес. «Ойбай-ай, жақында ғана алған хрусталім құрыды-ау», – деп Шолпанның жаны шығып барады. «Құрыса-құрысын, мен енді ол кісімен барып жағаласа алмаймын. Тоқтатпақ болсам одан сайын өршіп кетуі мүмкін. Не болғанда да ертеңді күтейік, қашанғы алысар дейсің, шамалыдан кейін басылар», – дедім. Шынында да шамалыдан кейін басылды. Содан кейін біз де демалуға кет­тік.
Таңертең тұрып, самолет­тің ұшатын уақыты тақап қалған соң, Қалекеңді оятпақ боп есік ашсам, бөлме іші астан-кестең. Үстел де, орындықтар да, ша­ғын диван да, кітаптар да әр жер-әр жерде шашылып, дөңкиіп-дөңкиіп жатыр. Қалекең көзін ашып, жалтыр басын бір сипап, жан-жағына қарады да:
– Түу, тағы да Қонаевпен, Әшімовпен төбелескем екем ғой – дегені.
Мен онша түсініңкіремей қалдым да, уақыт жақындап қалғанын айтып, тезірек шай ішіп алайық – деп жатырмын.
Шай үстінде жаңағы сөздің жайын сұрадым. Сөйтсем, төрт жыл соғысқа қатысып, бораған оқтың астынан өтіп, содан кейін комендант болып түйілген қабақ, түнерген жүздермен күнде кез­десіп, зәрезәп болған, Қытай жеріне барып қауіп пен қатердің «қылкөпірінен» өтіп, өлдім-талдым дегенде еліне оралған Қалмұқан Исабаев әлі күнге дейін қуықтай бір бөлмеде тұрады екен де, анда-санда осындай ішкен кезінде төбелес шығарады екен. Төбелескенде анау-мынаумен емес, тура Қонаевпен, Әшімовтармен төбелеседі екен. Соншама қиындықтарды басынан өткеріп келіп, өз елінен дұрыс пәтер ала алмағанына күйінеді ғой. Күйінген соң, ішіп алғанда контузия болған адамның тұлабойын ыза кернеп, осындай бүлік шығармай қайтсін?!
Мұның бәрін тәптіштеп айтып отыр­ғаным, елдің бар қиындығын жұртпен бірге, орыстармен де, басқа халық өкіл­дерімен де бірге көтеріскен қазақ баласы өз жерінде неге өгейлік көріп, шетқақпай болады? Одан басқа да қаншама ағаларымыз осындай теңсіздік көрген. Соған сен де ызаланасың, сен де күйінесің. Бірақ күйінгеннен не пайда?
Осы замандағы қазақтар да қатарға қосыла алмай келеді. Қалада қаңғып жүргендердің бәрі – қазақтар. Ауыл болса қаңырап қалды. Тәуелсіздіктің қызығын ат­төбеліндей адамдар ғана көріп отыр. Байлыққа да, молшылыққа да белуарынан малшынып отырған – солар. Оларға «қой» дейтін – қожа,«әй» дейтін – ажа болмай отыр. Қайран Қазақ­станды ханталапай етіп, талан-таражға салып тұралатып, төс табанын жерге тигізді. Тиым болар емес. Ел басқара алмау деген осы ғой. Елді білімді, қанағатшыл, өзі мен ағайын-туысының, бала-шағасының мүддесінен елдің мүддесін биік қоя алатын адам басқарса ғой, мұндай сорақылық болмас еді-ау. Азған заман ғой бұл.
…Азған заманда
Шындық дегенің
Үзіліп кетердей
Жіптей жіңішкеріп,
Өтірік дегенің
Қорсылдаған
Доңыздай семіреді.
Қыраның қырын ұшып,
Итің кері үреді.
(Үргенде де,
Темірді темірге соққандай
Шақылдап!
Миыңды кеміреді.)

Қулық дегенің
Жезөкшеден бетер
Қырық құбылып
Жылмаң қағады.
Сұмдық дегенің
Сұр жыланнан бетер
Сумаң қағады.

Түсінер, ұғар деп
Іс айтқан адамың
Тоғыз күн шіреніп,
Он күн керіледі…
Әділдікке
Тозақтың есігіндей –
Түрменің
Есігі ашылып,
Қылмыскер қарақшыға
Салтанат­ты залдарда
Орден беріледі…
Қазақ әдебиетінің қарапайым ғана қатардағы жауынгері болған, «мен мынаны істедім», «ананы атқардым», – деп мақтанбаған, бітірген ісін тізіп немесе өткен жолдарын алға тартып ешқашан бұлданбаған, өз орнын, өз шамасын жақсы білген, бірақ адал еңбек еткен Қалмұқан Исабаевты есіме ала отырып, осындай түрлі-түрлі ойға қаламын.
Кейіннен Алматыға бір келгенімде үйінде болдым. Жап-жақсы пәтер алыпты. Өзімен бірге мен де қуандым.

 

Темірхан МЕДЕТБЕК