Дәстүрлі дініміздің мүддесін қорғаумен елімізде ҚМДБ-ның айналысатыны белгілі. ҚМДБ – Қазақ­стандағы ең ірі діни ұйым, ол елдегі мешіт­тердің 98 пайызын және барлық исламдық оқу орындарын басқарады. Зайырлылық қағидасына сәйкес мемлекет, мемлекет­тік қызметкерлер дін саласына араласпаса, діни қызметкерлер де мемлекет саласына араласпауы қажет.

Діни синкретизм мен өзін-өзі тану

Нәсілдік ойлаудың өткен ғасыры, әлеумет­тік дарвинизм бізге мәдени мәселелерге қалай араласпау керегі туралы қатаң сабақ берді. Ал бүгінгі уақыт дін саласындағы төзімсіздіктің, абсолютизмнің жаңа сын-қатерлерін күн тәртібіне қойып отыр. Кейбір пәндер адамзат­тың өзгерістеріне бейімделуі керек, бірақ кейбірінің өзі өзгерістердің қозғалтқышы болып табылады. Бүгінде Қазақ­станда қат­тырақ естілген антисинкретикалық ұрандар аясында мәдениет немесе дін синтетикалық емес екенін түсіну үшін антропологияның көмегі қажет-ақ.
Діндер немесе оның тасымалдау­шылары арасындағы байланыс жолы синкретизмнің ықтималдығы мен сипат­тамаларын анықтайды. Исламның тазалығы туралы мәселе пайда болған кез­ден бастап барлық «викарилер» канондық исламнан бөліну ықтималдығын анықтауға көмектеседі.
Заманауи антропология мәдениет­терді қарабайыр және жоғары деп бөлмейді, керісінше мұнда плюрализм, релятивизм және теңдік принциптері басым. Бірақ синкретизмнің термин ретінде пайда болуын Рим жазушысы Плутархпен байланыстырады. Аталған ғұлама бұл процесті Крит тайпалары- ның қайшылықтарына қарамастан ортақ жауға қарсы біріккен кез­дегі тарихи оқиғалармен ұштастырып, алғаш рет син-кретисмос деп сипат­тады. Эразм Рот­тердамдық және Калихт Гельмштадт сияқты көрнекті авторлар синкретизм терминін теологиялық айырмашылықтарды, диалогты және төзімділікті білдіру үшін пайдаланды. Сонымен бірге бұл терминді «шынайы сенімнің» қорғау­шылары теріс мағынада «шындықтың бұлыңғырлануы және діни құлдыраудың белгісі» ретінде қолданды. ИШИМ ізбасарларының көне тұлғаларды немесе Ауғанстандағы талибанның көне ғибадатханаларды жоюын көріп, бүгінде синкретизммен немесе діннің тазалығы (ортодоксалдығы) үшін күрес жалғасып жатыр ма деген ой келеді.

Білек емес, білім

Еуропамен, Қытаймен, Таяу Шығыспен шектесетін, Ұлы Жібек жолы кесіп өтетін Қазақ­станның географиялық орналасуы тарихи өлшемде діндердің алуан түрлілігін қамтамасыз ет­ті. Гумилевтің айтуынша, ежелгі дәуірде ең кең тараған және осы аумақта пайда болған құбылыс – Тәңіршілдік. Этнограф Л.Н.Гумилев «Тәңірге – көк аспанға табыну» қыпшақтарға және «бүкіл Еуразия даласына» ортақ «алғашқы дін» екенін атап көрсетеді. Сондай-ақ, тәңіршілдер зороастризмнің ықпалына ұшырап, өз рәсімдеріне отқа табынуды да қосқан болатын. Тарихшы А.А.Қодардың мәліметінше, Түрік қағанаты тұсында тәңіршілдік монотеистік мемлекет­тік дінге айналып, биліктің киелі принципі бойынша қаған заңдылығының негізіне айналған. Аюпов бұл кезеңдегі тәңіршілдіктің «институционалдық емес», идеологиялық сипатын атап көрсетеді.
VІІІ ғасырдың аяғында Түркі қағанаты әлсіреп, Соғдиана мемлекеті (қазіргі Өзбекстан мен Тәжікстан) исламданды. Сол аралықта бүгінгі Қазақ­стан аумағында қытай (Тан империясы) мен арабтардың мүдделері тоғысты. 751 жылы Шаш қаласының маңындағы Атлахта халиф Әбу Муслим мен генерал Гао Сянцзи әскерлері арасындағы шайқаста арабтар жағына бұрын арабтармен соғысқан Соғды сарбаздары мен түркі тайпаларының жасақтары қосылады. Бұл «жақын жауыңды жеңу үшін алыс жауыңмен одақтас» деген стратегеманың елеулі көрінісі емес пе?! Күтпеген жерден шайқастың нәтижесін қытайларға қарсы тұрған қарлұқтар шешті. Осылайша, қытайдың Шығысқа экспансиясы, арабтардың Орталық Азияға экспансиясымен тоқтатылды. Қарахан хандығының негізін қалаушының немересі Мұса ОрталықАзияда бірінші болып исламды мемлекет­тік дін деп жариялады. Боғда мемлекетінің негізін қалаушы ретінде ол – қарлұқтардың соңғы қағанының ұлы. Осылайша, арабтар мәдениетін қазақ жеріне күшпен емес, миссионерлік – идеологиялық қызмет арқылы таратқан.
Тарихшы Ш.Құсайыновтың пікірінше, Өзбек хандығы мен Қазақ хандығы арасындағы екі ғасырлық соғыс біріншілердің «таза» исламды тарату ниетінен туындауы мүмкін.
Ал Араб тарихшысы Әбіл-Фарадж бен Харунның айтуынша, Керей ханы 1007 жылы Мерв қаласындағы несто­риан митро­политіне оны халықпен бірге христиан дініне қабылдауды сұраған. Шомылдыру рәсімінен өткенде хан Марғұз есімін алды (Мергус, Мархус, Маркус, Марк). Барлығы 200 мыңға жуық адам шомылдыру рәсімінен өт­ті. Балалар мен қарт­тарды қоса алғанда, ХІ ғасырдың басындағы керейіт­тердің саны шамамен 400 мыңға жетеді. Керейлермен қатар христиан дінін наймандар да қабылдаған. Кейбір деректерге сәйкес 1305-ші жылы «Моңғолиядағы несториандықтардың орасан күшке ие болғаны сонша, басқа әдет-ғұрыптағы христиандарға тіпті кішігірім ғибадатхана салуға рұқсат етілмеген. Рубрук сапарынан жүз жыл өткен соң Түркістанда несториандар екі францискандықты өлтірді» деген дерек тарихи жазбаларда кез­деседі. Демек қазақтың этногенезі жүрген аумақтарда, қазақтың құрамына кірген тайпалық конфедерацияларда несториан діні кеңінен тараған.
Орыс саяхатшысы А.Левшин былай деп жазады: «..олардың барлығында әлемді жаратқан ең жоғары жаратылыс ұғымы бар, бірақ кейбіреулер оған Құран заңдары бойынша ғибадат етеді, басқалары исламдық ілімді ежелгі пұтқа табынушылықтың қалдықтарымен араластырады және басқалары зұлымдықтың қайнар көзі зұлым рух немесе шайтан бар деп ойлайды. Оның үстіне қырғыздар (қазақтар) басқа да көптеген рухтардың бар екенін мойындайды, сиқыршыларға, көріпкелдерге сенеді».
Орыстың көрнекті саяси қайраткері Сібір генерал-губернаторы М.Сперанский ислам дінін нашар ұстанатындықтан қазақтарды шоқындыру оңай деп есептеген. Оның пікірінше, «қазақтар сүннит қанатының ілімін ұстанады, бірақ олар белгілеген ережелерді өте әлсіз және түсініксіз түрде ұстанады, олар өздерінің тұйық пікірлеріне сәйкес келетін және ұнағанын қабылдайтын үзінділерді таңдап, онымен ескі рәсімдерді байланыстырады». «Батыс-Сібір департаментінің жазбаларында» «Қырғыздар» мақаласында: «оларда шынайы діни сенім сезілмейді, қазақтар Мұхаммедтік конфессия болып саналғанымен, оларда Мұхамед діні әртүрлі пұтқа табынушылық ғұрыптармен араласып кеткен» делінген. Америкалық географ Шулер «Түркістан» (1876) ат­ты кітабында «Қазақтар мұсылман болып саналғанымен, олардың ішінде діни қағидалар орныққандары аз… Олар сирек намаз оқиды және олардың сенімі пұтқа табынушылық пен шамандықтан туындайтын көптеген ислам табиғатынан тыс нанымдармен араласады» деп атап көрсет­ті. ХІХ ғасырдағы Ресей империясының ғалымдары, ведомстволары, публицистикалық басылымдары қазақ діні туралы көптеген баяндамалар мен зерт­теулер қалдырды және олардың барлығы қазақтардың өздерін сүннит­тік мұсылман деп санайтынын, бірақ діннен онша хабардар емесін атап өтеді.
Қырғыз-қайсақ мәселесі бойынша этнограф, Ресей Империясының Бұхара хандығына жіберген дипломаты ма, тыңшысы ма Я.П. Гавердовский дегеннің 1803 жылы жазған аналитикалық хат­тарын шолсақ, қазақтардың ислам догмаларын – көп әйел алу мен шошқа етін жемеу деп түсінетіні, Құдайға табыну мен жуынуға енжар қарайтыны, кейде судың орнына шаң мен құмды қолданылатыны жазылған. Оның пікірінше, қырғыз-қайсақтарда мұсылман дінін ұстанатын өзге халықтардағы сияқты пікірталас, дау немесе құлшыныстың жоқтығы пайымдалады. Осыған ұқсас аналитикалық хат­тардың негізінде отарландыру саясаты дайын­далған. Мысалы, 1825 жылдың 25 сәуірінде Батыс-Сібір генерал-губернаторының нұсқауы бойынша татар молдалары сыртқы аудандарда хатшылар мен аудармашылардың лауазымдық жалақысын бекітіп берген. Осы ғасырдың 60-жылдары әрбір уездегі қазақ сұлтандары мен болыстардың маңында кей-кез­де генерал-губернаторға басшыларының үстінен қызмет­тен кетіретіндей етіп арыз жазатын молдалар отарлық әкімшіліктің қызметкерлері ретінде белгілі бір функция атқарған болатын. Бұның түп тамыры 1788 жылы құрылған Ресей мұсылмандары басқармасының жұмысында жатыр. Себебі отаршыл әкімшілік ислам дінінің культ­тік нысанын таратуды өзінің өркениет­тік миссиясы ретінде қабылдаған. Кем дегенде ресми жазбаларда осындай түсініктеме беріледі.
Ке­йін Қазан төңкерісі болып, Қазақ­стан Кеңестік республика мәртебесінде КСРО құрамына енді. Бұл кезеңде бірде күшейіп, бірде әлсіреген дінге қарсы іс-шаралар жүргізілді. Дінге демографиялық факторлар да әсер ет­ті. Мысалы, КСРО кезінде қазақ халқының байырғы мекеніндегі үлесі 1989 жылы ғана орыс халқымен теңесіп 40,1 пайызға жет­ті. 1980 жылдардың аяғында қазақ мектептері жабылып, қуғын-сүргін саясаты қазақтың ұлт­тық болмысын жойып жібере жаздады. 1968 жылы Үкімет Қазақ КСР-де Меккеге қажылыққа бару туралы соңғы өтінішті қабылдады.
Бірақ Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде мұсылмандарға қарсы қуғын-сүргін уақытша тоқтатылып, билікке бағынышты КСРО мұсылмандар діни басқармасы құрылып, 1942 жылы осы ұйым төңірегінде герман фашист­теріне жиһад жарияланады. Ұйым мүшелері соғысқа қажет­ті қаражат жинап, мұсылмандардың фашист­терге қарсы соғысына идеологиялық қолдау көрсетеді. Соғыс біткен соң мұсылмандарға қарсы саясат қайта үдей түседі. 2009 жылы алғаш рет ұлт­тық сауалнама нәтижесінде халықтың 97%-ы діндар, олардың 70,2%-ы мұсылмандар, қазақтардың 98%-ы ислам дінін ұстанатыны анықталған.

Таза немесе таза емес Ислам

Әлдеқашан қалыптасқан дін өзінің дәстүрлі аумақтық шекарасынан алшақтап, әртүрлі мәдени негіздер бойынша құрылған аймақтар арқылы ілгерілеу кезінде синкретизм орын алатынын Э. Марони жазып кеткен. Осман империясынан бастау алып, ке­йіннен Балқан, Үндістан, Пәкістан, Индонезия елдеріне тараған гибридтік исламды тудырған сопылық ілім мысалында тұтас бір діни ағымның синтезі мен діни ілімнің бөлінуіне куә болып отырмыз. Мысалы, Қазақ­станда да ислам ілімінің негізі сопылық болып табылады. Қожа Ахмет Яссауи – сопылық ілімнің негізін салушылардың бірі және исламды Орталық Азияға таратушы тұлға.
Әрбір жеке аймақта жергілікті этноконфессиялық ерекшеліктер мен дәстүрлер сопылық ұйымдардың идеологиясында із қалдырды. Сопылықтың көптеген ережелері бұрын жергілікті халық арасында болған пұтқа табынушылық нанымдарымен араласқан. Бұл нанымдардың ішінде ата-баба культін, анимизмді, сиқыршылықты және т.б. атап өтуге болады. Сунни теологтары сопылықпен ұзақ уақыт күресті, бірақ ақырында оның ықпалын мойындады. Ол сенім философиясын жетілдіру және тереңдету мақсатында саяси жағдайлардың талаптары бойынша исламның діни ілімдеріне жаңалықтар енгізудің арнайы құралына айналды.
Хельмер синкретизм жағдайында байланыстың екі жолы бар екенін дәлелдейді: біріншісі – жеңген мен жеңілгеннің арасындағы қатынас; екіншісі – миссионерлік қатынас. Миссионерлік мелиорация көзқарасына сәйкес, «біздің көзқарасымыз негізінен бірдей, бірақ біздің білім сіздікіден жақсырақ және тереңірек» деген тұжырымдамамен сипат­талады. Оның айтуынша: «Мұсылман елдерінің көпшілігінде исламға де­йінгі идеялар мен әдет-ғұрыптар сақталады: ескі жергілікті храмдар әулиелердің бейіт­теріне айналады, оларда ғибадат бұрынғыдай жалғасады, әдет-ғұрып, әдет-қағидасымен қасиет­ті етілген ескі әдет-ғұрыптар сақталады».
Діни жаулап алулар кезінде, әдет­те бағындырылған елде бұрынғы наным-сенімдерге тыйым салынып, ол наным-сенімнің жолындағылар жазаланып жатады.
Қазақтар бұрыннан бір Құдайға сенетін монотеист болған (тәңіршілік – монотеистік дін). Бұл ислам идеяларының осы формаға енуіне үлкен септігін тигізуі керек еді. Ел арасында күні бүгінге де­йін Жаратушы Хақты «Тәңір» деп атаудың өзі ойландыратын құбылыс емес пе? Көбінесе өздерін мұсылманбыз деп санайтын қазақтар сопылық ұстанымдар бойынша мінез-құлқын рет­теп отырады. Қазақ мұсылмандары намаз оқымайды және олар, «ең бастысы – жүректегі иман, істегі ізгілік» деген сөзді жиі айтады. Ресми мешіт имамдары мен барлық діни өсиет­терді ұстанатындар көбіне бұл сенімдермен келіспей, ондай адамдардың исламға қатысы бар екеніне дауласып, бидғатшыларға теңейді.
Қазақтардың бақсылықтан бастау алған ежелгі сенімі мен соған сәйкес адамдар біздің әлемді ата-баба рухтары мекендеген деп есептеген. Ата-баба аруа­ғы сенім бойынша халықты бақылап, қажет болса, тірілерге көмектескен. Бірақ адам өлтіруші, ұры, зорлаушы ретінде жаман адамдарға жататын зұлым рухтар да болды. Ислам да адам жанының бар екенін мойындайды және оның келуімен жаман рухтар жын (шайтан) болып саналды. Бірақ қазіргі кез­де «ұстаздық – исламның қорғаушысы» деп аталатын ағымды ұстанушылар марқұмдардың зиратында құран оқылатын дәстүрмен күресуде. Олардың пікірінше, Құран мадақ сияқты тек Аллаға ғана бағышталуы мүмкін.
Қазақтардың көпшілігі өздерін мұсылман санайды, бірақ «аруақ
қолдасын» немесе «аруақ мені жазалады» деген сөздерді де жиі айтады. Ислам діні Алладан басқа біреудің немесе кез келген нәрсенің адамның тағдырына әсер ету мүмкіндігін жоққа шығарады, ал басқаша айту – күнә. Ислам заңы бойынша Құранға қайшы келетін адатқа тыйым салу керек. Бірақ бұл сенім Исламмен бірге өмір сүріп қана қоймай, араласып кеткенін байқаймыз.
Халифат Орталық Азияны жаулап ала алмағандықтан, олар исламды бейбіт, миссионерлік жолмен таратуға мәжбүр болды, бұл синкретизм жоғары деңге­йіне әсер ет­ті. Исламды зорлық-зомбылықсыз қабылдау үшін миссионерлер исламды Тәңіршілдіктің бұрыннан бар монотеистік нанымдарының шеңберіне енгізді. Демек, ислам іліміне қайшы келетін сол діни әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қазақ арасында әлі де бар.
Гректердің этникалық, ұлт­тық түпнұсқалығын сақтауға және жаңғыртуға ұмтылысы православиелік шіркеу мен грек-эллиндік діннің синкретизмін тудырғанындай, постколониалдық кезеңде қазақтар ұлт­тық бірегейлік нышандарын жаңғыртуға және нығайтуға тырысуда. Постколониялық синдром теориясына сәйкес, отарлаушы күш жойылған кез­де отарлау кезінде енгізілген жаңалықтар ке­йіндеп қала бастайды. КСРО кезіндегі қазақ қоғамының атеизмі мәдениет­тің бір бөлігі болып қабылданған феноменге айналып үлгермеді. Бұл тәртіп қуғын-сүргінге ұшыраған ішкі күштің есебінен сақталды, бірақ шын мәнінде халықтар өздерінің мәдениеті мен тілінің және дінінің аясында топтасты. Соның жарқын мысалы – Мәскеудің екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі ұлт­тық сананы топтастыру және жұмылдыру мақсатында ислам дінін және Орталық Азия халықтарының тілдерін насихат­тауды көздеген саясаты. Дәл осындай саясат­ты қазіргі Қазақ­стан билігі де ұстанып, исламды қазақ этносының атрибуты және ұлтшылдық бағыт ретінде «тамырға оралу» деген ұранмен байланыстырды.
Ал енді ғасырлар бойы қазақтың әдеті мен ислам доктринасының араласуынан пайда болған қазақи синкретикалық исламды ортодоксалді исламның ықпалынан қорғауға бола ма, қорғау керек пе деген сұрақ бәрімізді мазалап жүргені рас!

Сырым ӘБІЛ,
Астана