Адамның өмір жолы – ұдайы өзін-өзі дамытып, өз қабілет­терін шыңдап, өзін кемелдендірудің жолы екенін адамзат әлдеқашан түсінген. Рухани, әлеумет­тік, психикалық, кәсіби жағынан өзін жетілдіруде өзгенің тәжірибесіне сүйеніп, олардың басынан өткерген оқиғалары арқылы өз өміріңді бағамдап үйренуге болатынын соңғы кез­де психологтар мен коучтар көп уағыздап жүр. Бұл рет­те көркем әдебиет бала бойында адамгершілік, мораль­дық, этикалық принциптерді қалыптастыруға, оң мен солын тануға, жақсы мен жаманды айырып, құндылықтарды қалыптастыруға зор қызмет етеді.

  Соңғы жиырма жылда он бес шақты кітап шығарып үлгерген жазушы Сәуле Досжан шығармашылығының елеулі бөлігі балалар әдебиетіне арналған. «Ауылдан шыққан миллионер» ат­ты хикаяты 2020 жылы жеке кітап болып жарияланды. Хикаят­тың көркемдік уақыты кеңестік кезеңнің соңғы жылдарынан бастап Қазақ­стан тәуелсіздік алған алғашқы жылдарға де­йінгі кезді қамтиды. Бас кейіпкері Жомарт­тың дүниеге келгенінде әке-шешесінің ырымдап ат қоюы, баланың әкесінен айырылуы, басынан кешкен қиындықтары ертегідей баяндалады. 1990 жылдар басындағы алғашқы нарықтық қатынас, сол кезеңдегі ауылға келген алғашқы коммерциялық әрекет­тер, баланың осы өмірге бейімделуі, есеюі, дүниетанымының өзгеруі нанымды бейнеленген. Себебі жазушы ылғи да оның қандай да бір шешім қабылдауына түрткі болатын себептерді елеусіз детальдар арқылы уәжді етіп көрсетіп отырады. Баланың адал еңбектеніп, шөп тасып, дүкенде көмекшілік қызмет атқарып жүріп алғаш тапқан табыстарынан бастап оқып білім алуы, өз кәсібін ашуы қызықты етіп баяндалған. Образдар характерін сомдау үшін жазушы түрлі тәсілдерді қолданады.
«Ауылдан шыққан миллионер» хикаятының тағы бір артықшылығы – балалар үшін аса қажет этнографиялық, танымдық мәлімет­тер мәтінге шебер енгізілгені. Көбіне автор оны елеусіз етіп, кейіпкерлер диалогі арқылы берген.
Шығарма бастауындағы ой, Жомарт деп қойылған есім авторлық интенцияны ақтап, шығарма соңындағы эпилогта: «Алматы мен Елордадағы «Жомарт» азық-түлік дүкендер желісінің құрылтайшысы Жомарт Жолдыбайұлының жүріп өткен жолы қазағымның әр баласына үлгі болсын, кеуделерінде жаны барда ұлтқа қызмет етсін, мақсатына жетсін деген ұлы арманмен осы хикаят­ты жазып шықтым», – деп аяқталады, яғни авторлық ойтүрткі толығымен жүзеге асқан.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасында сонау Б.Соқпақпаевтан келе жатқан көркемдік дәстүр өз жалғасын тап­қанын көреміз. Бұл жерде, ең алдымен, жазушының өз өмірбаянына қатысты деректерді енгізе отырып, кейіпкердің басынан кешкен хикаят­тарды, балалық шақтың қызығы мен ауыртпашылығын алма-кезек ауыстыру арқылы оқырманын ұдайы эстетикалық серпінде ұстап отырып, әсерлі мөлтек сыр ретінде баяндау тәсілі туралы айтып отырмыз. Бұл шығарманың шынайылығын арт­тырып, оқырманға өзіне таныс дәуір сурет­терін көруіне мүмкіндік береді. Танымал журналист Есей Жеңісұлының «Мынау ғазиз дүние» хикаяты 1990 жылдардың басындағы қиын-қыстау кезеңдегі қазақтың әлеумет­тік, рухани өмірін жасөспірім баланың көзімен айнытпай бере алуымен ерекшеленеді. Хикаят­та Тынысбек ат­ты баланың үй ішімен бірге қоныс аударғаны, әкесінен айырылуы, мектептегі сабағы, шығармашылыққа қадам басуы, бауырларымен ойыны, лагерьге ат­тануы, ақыры армандаған оқуына түсуі әсерлі баяндалады. Асқар таудай әкесінен айырылғанымен анасының арқасында жетімдіктің зарын тартпауы, қазақы тәрбие, ойын десе ішкен асын жерге қоятын аңғал бала көңілі шынайы көрініс тапқан. «Апам да қызық. Біз сабақтан сүйретіліп үйге қайтып келе жатқанда, Жайнагүл екеуі қарсы алдымыздан жолығады. Дереу оңашалап алып, күнде істейтін шаруаны қайта тапсырады. Сы­ныптас қыздардан осынысы үшін әжептеуір ұяламыз, бірақ апам біле тұра, бізді ұялсын деп әдейі істейтін болса керек.
Бәрі де қат заман. Бірақ апам бізді ешқашан тамақтан тарық­тыр­ған емес. Қағаз қапты мака­роннан бірнешеу, бір қап күріш, бір қап шекер үзілмейді. Жа­қында тамаққа сындырып қоса­тын спагет­тиден бір қап әкеліп қойды. Әт­тең, тосаптарын түпкі үйге тығып, есікті құлыптап ке­тетіні жаман. Бірақ бізден айла артылсын ба, түпкі үйдегі тере­зенің көзін алып тастап, апам­ның тәт­ті патшалығына бірнеше рет тұтқиылдан шабуылдаған­быз. Дегенмен бұл тәсілді жиі қолдана беруге болмайды, апам біліп қал­мауы керек. Сондықтан да күнде түсте ет турамай, май мен пиязды аз ғана қосып, біресе спа­гет­ти, біресе макарон қуы­ра­мыз. Қарын тоқ. Далада мөңіреп бұзау, маңырап қозы ол тұр. Есіктің алды сыпырылмай ол жа­тыр. Сонда кімге сенеміз десеңші!..». Бұл жерде автор балалық шақтағы оқиғаларға бүгінгі күн биігінен көз жүгіртіп, бір қарауға мүмкіндік беретін қайырыла тіл қату тәсілін ұтымды қолданады.
Хикаят­тың басынан аяғына де­йін үздіксіз дамитын оптимистік линия – баланың білімге деген ынтызарлығы. Оның түрлі олимпиадаларға қатысуы, дайындығы, соның арқасында Одақ көлеміне танымал болған лагерьге баруы, ке­йін өзі қалаған оқуына түсуі образ характеріндегі сымдай тартылған мығым өзектің бар екенін көрсетеді. Ол өзек «ұят«, «ар», «жауапкершілік» деген ұғымдармен сипат­талады. Қой жайып, жүре алмай қалған бір қойды атына өңгеріп, өзі жаяу жүріп түннің бір уақытында оралған кезінде де анасы құрақ ұшып, алдынан шыққанда айтатыны: «Таста, таста, жаныңнан артық емес. Азар болса, бір қой төлерміз», яғни анасына баласының басының амандығы керек. Ал баласы болса, көршілерінің аманатын орындап: «Кәрі қой бір-екі ат­таса-ақ әлсіреп қалады. Тастап кетуге болмайды, ертең ит-құсқа жем болса, Қалиша ападан ұят», – дейді, яғни «ұят болмасын» деген қағидамен әрекет етеді. Шығармада көрініс тапқан адамгершілік қасиет­тер тұтас туындының рухани аксиологиялық әлемін құрайды.
«Көлеңкелер күмбірі», «Ғарыш», «Шексіздік сыртындағы шам» ат­ты жыр жинақтарымен танылған Ақберен Елгезектің «Болмаған балалық шақ» ат­ты повесінде де осыған ұқсас көркемдік тәсіл қолданылып, жартылай жетім баланың тағдыры баяндалған. Бұл повесть те автобиографиялық деректерімен, өмірбаяндық негізімен ерекшеленеді. Шығармада өгей әкесінің тепкісін көріп өскен бала көңілдің трагедиясы, ауыл баласының көшеден көріп үйренген төбелестері, солайша өмірге бейімделуі, өзін-өзі қорғау үшін үйренген машықтары шынайы баяндалған. «Баласын сағынбайтын ана болғанмен, анасын сағынбайтын бала болмайды. Өйткені пендесінің кеудесіне Тәңір өмірдің ұлы демін анасының жатырында үрлеп, тірілтеді. Тіршіліктің ләззаты мен қиыншылығын сіз алғаш рет асыл анаңыздың алтын құрсағында сезе бастайсыз. Сіз дүниеге келесіз. Алғашқы азығыңызды да анаңыздың бойынан тататыз. Құрсақта басталған ана мен баланың байланысы мәңгі үзілмейді», – деп, әкесінің бауырлары баланы өз тәрбиесіне алып кеткен кезіндегі баланың анасына деген алапат сағынышы, оны іздеп келмегеніне өкпесі әсерлі жеткізілген. Сондықтан да бала қиялы шарықтап, табиғатпен етене араласып, оған сырын ақтара жүріп ақындыққа жол салғанын үлкен мотивациялық бастау деп қарастыруға болады.
«Рауғаш ерте гүлдейді», «Бейкүнә күнәһарлар», «Қара ағаш», «Естелік», т.б. әңгімелерінде қазақы тірлікті, түрліше тарамдалған өмірді, бала образдарын шынайы әрі сүйкімді етіп, өзіндік жеңіл әзілмен, кейде тәт­ті естелік ретінде ұсынып жүрген Бейбіт Сарыбайдың «Қараторғай» кітабына «Қараторғай», «Ақтабан» ат­ты хикаят­тары мен он шақты әңгімесі енген екен. Хикаят­тардың барлығы дерлік әдеби бәйгелерден жүлде алған.
«Қараторғай» хикаяты жағдайы нашар отбасынан шыққан Темір есімді жасөспірім баланың өз түсінігіндегі әділдікті орнатпақ болып жасаған өмір жолындағы қателігін сипаттайды. Әкенің өз балаларын тастап кететін безбүйректігі, туған атасының қаталдық танытып, нәпақасыз қалдырған немқұрайдылығы, анасының таңнан қара кешке де­йін мұны және қарындасын бағамын деп аян­бай еңбек етуі бүгінгі күн реалилерімен қабысып, шынайы бейнеленген. Жасөспірім баланың өз түсінігіндегі әділдікті орнатпақ болып әрекет­тенуі, ұдайы жоқшылық, оның мал ұрлап, балалар колониясына түсуіне себепкер болады. Ештеңеге қарамастан, ол ыза мен өшпенділікті қумай, адамдық қағидаларды биік қояды. Өз ісін парықтай алатынымен ерекшеленеді. Баланың құстарға деген жанашырлығы – шығармаға сәт­ті үйлестірілген мотив. Абақтыда жүрсе де құстарды сүюі, оларға қамқор болуы, өзіне тиесілі нан үлесін жемей, сол торғайларға беріп асырауы, оларға арнап өлең жазуы оның жүрегінің нәзік романтика мен мейірімге толы екенін байқатады.
Алайда колонияда да қатігез, арам балалар табылады. Олар мұның торғайларға өз нанын беріп жүргенін көріп қойып, құстарды бездіріп жібереді. Бұл туралы шығармада: «Бастапқыда таспен атып үркіткен көрінеді. Оған кете қоймаған қараторғайлардың бірін ұстап алып өлтіріп, терекке салбыратып іліп қойыпты. Оны көрген қараторғайғар безбегенде қайтсін-ай», – деп келтірген. Осы бір сурет­теуге сұранып тұрған жайт­ты автор тек хабарлай салып, оқырман көңіліндегі нағыз эмоционалдық ширығудың шыңға өрлеу сәтін жіберіп алғандай. Сұрқия оқиғаны көріп қалған кез­дегі кейіпкердің эмоционалды халі, түрлі сезімдер мен жан бұлқынысы сурет­телгенде туынды одан әрі оқырманның эстетикалық реакциясына әсер ететін мықты күшке ие болып, көркемдігі арта түсер еді.
Қазіргі балалар әдебиетінде, жоғарыдағы мысалдардан көретініміздей, ең жиі қозғалатын тақырыптардың бірі – қандай да бір салада жетістікке жетіп, армандарының орындалу жолындағы жас баланың басынан кешкен хикаялары, тартқан тауқымет­тері. Бір жағынан, өмірбаяндық, бір жағынан, мотивациялық сипаты бар бұл шығармалар әдет­те хэппи- эндпен аяқталады. Аталған шығармалар өзіндік типтік кейіпкерлерін де тудырды. Әрине, жартылай жетім, жетім кейіпкерлердің әлем әдебиетінде Диккенстің Оливер Твистінен бастап, Роу­лингтің Һәрри Пот­теріне де­йін, қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің «Жетімінен», С.Мұратбековтің Аянына де­йін түрлі типтері жасалды. ХХ ғасыр басындағы және ғасыр ортасындағы жетімдердің оқиғасы көбіне трагедиялық хәлмен аяқталса, ал біз сипат­тап отырған кезеңдегі жартылай жетім қаһармандар көбіне жетімдіктің ауыртпалығын көрген, алайда жаны нәзік, айналасына жауығып, қатігезденіп кетпеген, бойында ізгіліктің нұры бар, өте еңбекқор, намысшыл, бауырына қамқор бола алатын кейіпкер ретінде ашылған.
Балалық шақтың кейде – тәт­ті, кейде – ащы, кейде – қиын да күрделі естеліктеріне қазақ хикаят­тары толы. Жетімдік, жартылай жетімдік, кедейлік, қиыншылық тақырыбы соғыстан ке­йінгі әдебиет­те кез­десуі заңды секілді, ал тәуелсіз, бейбіт елдің тарихында бұл тақырыптың жиі қозғалуы көңілге кірбің ұялатады, дегенмен өмір шындығын жазушылар бүркемелеп қалмайтынын да білеміз.
Осылайша, қандай қиындықтар кез­дессе де, өзінің төзімділігінің, мейірімінің, табандылығының арқасында белгілі бір салада жетістікке жетіп, айтулы спортшы, мықты балуан, жүлдегер күрескер, танымал ақын, жомарт кәсіпкер, шебер журналист болып шыққан қайсар, еңбекқор балалардың типтік образы сомдалды. Мұның астарынан халықтың арман-аңсарынан туындаған эстетикалық сұранысты аңғаруға болады.
Тәуелсіз мемлекет енді құрылған кезеңде, бастысы, ақын-жазушыларымыз түрлі тақырыптарды еркін игеріп, өз кезеңінің талабынан шығып, жеткіншектерді рухани тәрбиелеуге аянбай еңбек етіп жүр. Әлемдік балалар әдебиетінің бестселлеріне айналатын туындылар әлі жазылатынына сеніміміз зор.

Еркінгүл СОЛТАНАЕВА,
ф.ғ.к., әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ оқытушысы