«Ненің қызығын көп іздесең, соның күйігін бір тартасың» деген Абай тұжырымы соңғы кездері ойымнан шықпай жүр. Біз бүгін қай қылығымыздың күйігін тартып жүр екенбіз? Алда қазақ әлі көрмеген қандай кеселдер күтіп тұр? Бүгінгі
қазақ – бұрынғы қазақтың жемісі. Алайда, бұрынғы кейпіміз бен бүгінгі қалыбымыздың арасында қандай алшақтық бар? Жалпы, бүгін біз қандай халықпыз?

Өз дәуірінде «Кей жұрт ақыл айтарлық кісіні іздеп таба алмайды. Қы­лы­­­ғының қылшығын танитұғын кісіден қашық жүретұғыны қалай? Тоқал қатын өр келетұғыны несі? Кеселді кісі ер келетұғыны несі? Кедей кісінің кер келетұғыны несі? Нәпсісін тыйып, бойын тоқтатқан кісінің жаман ата­нып, нәпсісі билеп, мақтанға еріп, пәле шығарған кісі мықты ата­на­тұғы­ны несі? Қазақтың шын сөзге нанбай, құлақ та қоймай, тыңдауға қо­лы да тимей, пәлелі сөзге, өтірікке сүттей ұйып, бар шаруасы судай ақса да, соны әбден естіп ұқпай тынбайтұғыны қалай?», – деп Абай ортаға тас­таған сауалдар бір қарағанда ескі көрінгенімен, үңіле мән берген кісіге әлі де маңызын жоймағандығы байқалады. Батысшылдыққа бет бұрған кейбіреулер бұл сөзімізді кертартпалыққа балары мүмкін. Бірақ Абай сөзінің құдіреттілігі сол өз дәуірінде айтылған ойлары дәл бүгінгі қазаққа арнал­ған­дай көрінеді. «Дөңгелек үстеліміздің» бүгінгі қонақтары педагогика ғы­лым­дарының  докторы, профессор, ҚазҚМПУ «Жалпы педагогика» ка­фед­расының меңгерушісі Гүлнар МҰРАТБАЕВА, психолог Ділда САҚТАҒАНОВА, әлеуметтанушы Айсұлу МОЛДАБЕКОВА ханымдарға біз де осы тақылеттес сауалдар қойып көрдік.

– Бұрынғы қазақ туралы айтқанда тек­тілігін, ұятты, арлылығын, даналығын, жа­нының ақынжанды нәзіктігін, т.б. қа­сиет­терін термелеп ала жөнелеміз. Ал қа­зіргі қазақ қандай деген сұраққа қалай жауап берер едіңіз? Шынында біздің бү­гінгі қалыбымыз қандай?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Ғылыми ортада жүргеннен кейін мен бүгінгі қазақты білімді, бойында күш-жігері бар, ұлттық құндылықтарды қастерлейтін халық ретінде көремін. Әри­не, заман өзгерді, заманмен бірге адам да өзгерді деген әңгімелер айтылып жатады. Алайда, мен жастарымыздың ішінде мықты, білімі асқан, мәдениеті жетік, тілі шешен, сөзге тоқтай білетін, тұлғалық қасиеті қалыптасқан жаңа буын өсіп келе жатыр деп айта аламын. Үнемі жаман жағымызға күйіне бермей, жақсы тұстарымызды да ескеріп, жақ­сылыққа ұмтылып отыруымыз керек деп ойлаймын. Бұл жолда бізге бабалардан қалған мол мұра бағдаршы болады. Мәселен, әл-Фарабидың бақытты қала тұрғындары қандай болуы тиіс, әкім халықты қалай басқаруы керек екенін түсіндіретін еңбектері бар. Иассауидің иманды адам қандай болатынын баяндайтын мұрасы бар. Жырауларымыздан қалған жақсы әйел, нағыз жігіт, жақсы ұрпақ қандай болатыны туралы тол­ғаулар бар. Осы өсиеттерді жадымызда ұстап, өмірімізге бағдаршам етіп алатын болсақ, үлкенге құрмет, кішіге ізет көр­сетіп, ар-ұятымызды бәрінен жоғары қой­сақ, бізден бақытты халық болмас еді деп ойлаймын. Әрине, осы күнге дейін туған тілін меңгере алмай жүрген қандастарымыз  аз емес. Біздің қоғамның ең осал тұсы да осы болып тұр. Олардың ішінде тілі орыс болғанымен,  өмір салты, жаны қазақтардың кездесетінін айтқым келеді.

 

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Бабаларымыздың өмірлік ұста­ным­­дары мен құндылықтары мазмұнды, те­рең болған еді. Ал қазіргі құн­дылық­тары­мыз қысқа мерзімді, үстіртін. Кей­бір кездерде құндылықтың мүлдем жоқ екен­дігі байқалады. Яғни халықтың мо­­­­ральдық ұстанымдары әлсіз деген сөз.

 

 

 

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Қазақтың «Заманына қарай адамы» деген бір мақалының өзінде терең әдіс­намалық мағына жатыр. Қоғамдық құры­лыстың даму сатыларына қарай адам­­дардың да мінез-құлықтық, сапа­лық жағынан өзгеріп отыруы заңды құбылыс. Ноосфера (ақыл-ой сферасы) ілімі бойынша да адам өзінің қоршаған ортасының жемісі екендігі белгілі. Ант­ропологиялық зерттеулер бойынша да тұлғаның қалыптасуына сол уақыт­тағы әлеуметтік-мәдени үдерістердің әсері мол. Яғни адамды оның өмір сү­р­ген уа­қыты мен қоршаған әлеуметтік ортасынан ажыратып қарастыруға болмайды. Осы тұрғыдан келгенде, бүгінгі қа­зақ келбеті капиталистік, нарықтық, ақпараттық қоғамның сұранысына қа­рай ортағасырлардағы қазаққа қарағанда анағұрлым өзгерген. Сол сияқты, Шекс­пир заманындағы және бүгінгі ағыл­шын­ның да бет-бейнесі екі бөлек. Құн­ды­лықтар жүйесі өзгергендіктен мі­нез-құлықта да өзгерістер бар. Абай айтқан «өсек, өтірік, мақтаншақ, ерін­шек, бекер мал шашпақ» бұрыннан бар болғанымен, осының ішінде, әсіресе, мақтаншақтық пен бекер мал шашу «бес асыл іс» қатарына еніп, бүгінде қалыпты құбылысқа айналып бара жатқандай. Бүгінгі тұлға пиарының-жарнамасының негізі адамның сапалық сипаттамалары немесе интеллектуалдық жетістіктері емес, «өзінде бармен көзге ұру» болып отыр. Сол сияқты, мансапқа ұмтылу да құн­дылықтар жүйесінде алғашқы орын­дарға көтерілген, яғни бүгінгі таң­да оқу-білімнің де түбі осы мансап қууға, атақ-абыройға жетуге ұмтылу сияқ­ты. Бұрынғыдай «қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім» дейтін бү­гінде ата-ана жоқ…

– Соңғы кездері адамдар арасында бір-бі­ріне деген сенім азайып бара жатқан секілді. Өтірік мақтау, өтірік ақталу, бір-бі­рін алдау қалыпты жағдайға айналғаны соншалық – шындық пен ақиқатқа ұм­тылмайтын да сияқтымыз. Туғанына жақ­­паса да турасын айтатын бабалар міне­зінен айрылып қалғаннан саумыз ба?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Меніңше, мұның барлығы адамның тәр­биесіне, ішкі мәдениетіне байланыс­ты. Біздің қатарымызда да ғалымдығы мықты, бірақ адамшылығы аздау кісілер жоқ емес. Жастарды тәрбиелеу былай тұ­сын, жанына барып жөн сұрауға үр­ке­тін ғалымдар баршылық. Оларды зиялы­лар қатарына қосамыз ба, қоспаймыз ба, білмеймін. Біз бүгін де бұрынғыдай ба­ба­ларымыз ұстанған салт-дәстүрді сақ­тау­ға тырысып келеміз, солар дәріптеген құн­дылықтарды қадір тұтамыз. Қал қ­а­діріміз жеткенше, осының барлығын жас­тардың  бойына сіңіруге бар күші­мізді ар­наймыз. Алайда, оны барлығы бірдей тү­сініп, сол жолмен жүріп кет­пей­ді. Қо­ғам болғаннан кейін, тұлпар­дың айналасында міндетті түрде жабылар жүреді. Мұның түп тамыры айналып келгенде от­басындағы тәрбиеге байланысты. Кей­де балаларға дер кезінде тәрбиелік мә­ні бар әңгімелер айтылмай қалып жа­тады. Әсіресе, бүгінгі күні тұрмыс би­леген саналарда, «нанымды қалай тауып жеймін» деген мәселе басты орынға шы­ғып тұр. Ал осы тұста ата-ана назарынан тыс, өзімен-өзі қалған бала – қоғам үшін қауіпті. Жастар арасындағы тұрақ­сыз­дық, тез ажырасу мәселелері неге кө­бейіп кетті? Біз осыны бірнеше сабақ ба­ры­сында зерттеп көрдік. Қарап отыр­сақ, балаларға отбасында эмоциясын тия білуге, нәпсімен күресе білуге, кешірім сұрауға және кешіре білуге, адамдарға сенім артуға, сенімді ақтай білуге және бір-біріне сүйіспеншілік, мейірім сыйлауға үйретпейтін отбасылар көп екен. Осының салдарынан туындаған әр түрлі келеңсіздіктерге куә болып келеміз. Кезінде бір отбасындағы балалар өзара ренжісіп, түсініспей жатсақ, әке-шешеміз әділ төрелігін айтып, тиісінше жазалап отыратын. Өтірік айтқаным үшін анамнан таяқ жегенім де есімде. Алайда, одан біз жаман болған жоқпыз.

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Шыншылдарды мүлдем жоққа шы­ғаруға болмас, дегенмен, айтқа­ныңыз­дың жаны бар. Себебі, бүгінде адамды қалыптастыру жолында кетіп жатқан қателіктер баршылық. Біз комформды тұлғалардың (кез келген өзіне тиімді жағдайларға тез бейімделетін адамдар) іс-әрекеті мен мінез-құлығын­дағы келеңсіздіктерді ақылға сыймайтын іс емес, қалыпты жағдай ретінде қа­былдауға бейімделіп барамыз. Тума-туыс­тық, жегжаттық қатынастар бұрын­ғы құндылығын жойып, оның орнына мансабына, дәулеті мен әсер ету қабіле­тіне қарай сыйласу етек жайса, қоғамдық қатынастарды реттеуші механизм болып табылатын көпшіліктің пікірі құн­сыз­данып барады. Ойы өте дұрыс бола тұра үндемей, біреудің сөзіне қалғаннан гөрі, ешкіммен араласпай тыныш өмір сүр­генді жөн санайтын адамдар бар. Осындай сенімсіздіктің, күмәнданудың сал­дарынан адам өз-өзімен тұйықталып қалады. Осыдан келіп  ішкі толымсыз­дық, жарымжандылық мінездері қалып­та­сады. Ал мұның түп негізінде жеңу мен жеңілуді дұрыс қабылдай алмау, қана­ғаттың жойылуы жатқан сияқты.

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Бүгінгі қоғамда индивидуализм мен эгоизмді шатастырып алғандаймыз. Жеке тұлға болып қалыптасудан гөрі өзім­шілдік басым. Ұжымдық сана ескі­лік­тей көрінеді. Әркім өзін, тағы да ай­тамын, эгоистік тұрғыдан ойлаған заман. Бұл, әрине, қауіпті. Ал негізі ин­ди­ви­дуализмнен аса қорқудың керегі жоқ. Бұл қоғамда адамдардың тұлғалық ерекшеліктерін сақтап қалуына мүм­кіндік береді. Ал эгоизм басым қо­ғам­да, әрине, адамдар да бір-біріне сенбейді: өсек те, өтірік те осыдан шығады. Соны­мен қатар, ашықтан-ашық шындық ай­туға қоғамдық деңгейде белгілі бір цензуралар бар, бір жағы шындық де­геннің өзі  абсолюттік ұғым емес, әр­кім­нің өз шындығы бар. Жеке адамдар ара­сында да ақты ақ, қараны қара деп айту­ға жібермейтін этикет бар. Бірақ бұл ақты қаралау, қараны ақтау деген сөз емес.

– Мақтау айтудан алдымызға жан сал­майтын болып барамыз. Әдеби шы­ғарма, жаңа қойылым, ғылыми жоба, әй­теуір, нені болса да жатып кеп мақтауға бейім тұрамыз. Осы құр мақтау халық тал­ғамына қалай әсер етеді деп ойлайсыз? Тал­ғамды дұрыс тәрбиелеу үшін не істеу керек?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Бала тәрбиелегенде олардың өз қо­­лынан жасаған дүниелері мен өз ең­бегімен жеткен жетістіктеріне мән бе­ріп, маңдайынан иіскеп, арқасынан қағып, ерекше бағалап, мақтап отыруымыз керек. Маңдай термен, адал еңбек­пен келген дүниенің қастерлі болатынын түсіндіріп отыру маңызды. Сонда олар еңбекті адал бағалауға бейімделіп өседі, шынайылық пен жасандылықтың ара жігін ажыратуға үйренеді. Меніңше, жаңағы сіз айтқан жалған мақтау орта буын өкілдерінде көп кездесетін секілді. Ал жастардың арасында өз ойын жас­қанбастан әділ айта алатын толқын қа­лыптасып келе жатыр.

Колледжден кейін университетке тап­сырарда баламмен бірге отырып, қа­зақ  тілі мен Қазақстан тарихы пәндері­нен бақылау тестіне дайындадым. Еңбек де­малысымның қырық бір күнінде ертеден кешке дейін тек қана баламның қасында болдым. Телефонымды өшіріп қойып, ешқандай қонаққа бармай, уақытымды балама арнадым. Екеуміз күніне алпыс сұрақтан талқылап отыр­дық. Нәтижесінде ұлым екі пәннен қы­рық екі балл жинады. Яғни ол өз ең­бегімен жеткен таза білім деңгейі. Кейін ұлым: «Өз біліміне сүйенген 3-4 бала ғанамыз. Қалғандарының бәріне сырттан көмек келді.Мама, бұлай қатты дайын­далмасақ та болады екен ғой», – деді. «Жоқ, балам, сен бәріне өз еңбегің­мен жетуің керек», – деп түсіндірдім.

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Талғамды дұрыс тәрбиелеу үшін адам­ның дүниетанымы мен көзқарасы дұ­рыс, адал екендігіне көз жеткізуіміз қа­жет.

Қазақта «балық басынан шіриді» де­ген сөз бар. Бүгінгі біздің қоғамдағы бар келеңсіздіктерді осы сөзбен сипа­­т­тау­ға болады.

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Талғамды дұрыс тәрбиелеу үшін не­ге болсын шынайы сын-пікірді (рецензия) қалыптастыруымыз керек. Ол үшін кез келген нәрсенің артықшылы­ғы­мен қатар, кемшілігін, әлсіз тұстарын көр­сетуге именбегеніміз абзал. Бұл кері­сінше, мінді түзеуге, жетілуге жол ашуы тиіс. Ал қандай да бір ғылыми еңбек жа­рық көрсе жабыла мақтау деген әдет қа­лыптасқан. Олқылықтарын айтатындар аз. Осындайда келеңсіздіктерге куә бо­лып жүрген ҚазҰУ-дегі бір ғалым ұста­зымыздың: «мен бүгінгі ғылыми жиын­дарға барғым келмейді», – дегені есімде. Себебі, шын сын айтатын болса, ғы­лыми жаңалықтың құны қалмай қа­ла­ды, ал өтірік көлгірсуге ол кісінің жа­ны қас…

– Адал еңбекпен мал табу, адал білім­мен оқуға түсу, тура жүріп қызметін жо­ғары­лату мүмкін емес деген түсінік бар. Мен адалмын деген кісіге сенімнен гөрі күді­гіміз басым тұрады. Сонда біздің қо­ғам үшін адалдықтың құны жоқ па?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Қазақта «жатырында оңбаған» де­ген сөз бар ғой. Адалдық та меніңше жа­ра­тылыстан келетін қасиет секілді. Адал бол деп тәрбиелегеннен гөрі, ба­ла­ның бойына ғибратты әңгімелер, жыр-толғаулар арқылы адамдық қасиетті сіңірген тиімдірек. Әкем дастархан басында үнемі төгілтіп жыр-термелерді ай­тып отыратын еді. «Жақсылық деген не? Жамандық деген не?» деген сөздер әлі күнге дейін құлағымда қалып қойған. Мен үшін адалдық деген – еңбек. Қан­дай жетістікке де маңдай терімді төгу арқылы қол жеткіздім. Бүгінгі таңда ауыр­дың астымен, жеңілдің үстімен жү­ріп ісін алға жылжытып жүрген адамдар көп. Десе де, еңбекпен жеген нан қашан да тәтті болады. Бірде Өзбекәлі Жәні­бе­ков­тің мерейлі тойына арналған жиын­ға қатыстым. Сонда  жиналған қауым­ның бәрі ол кісінің адал адам болғанын жарыса айтты. Дүниеден өтерінде өзі де: «Ме­нің жүрегім де адал, алақаным да адал», – деп айтып кеткен екен. Яғни адал­дықты көрмеу, бағаламау мүмкін емес. Өзің таза болсаң, өзгелер саған қа­ра күйе жағуға именіп тұрады. Осы күнгі жастар қиындықтан, жауапкер­ші­лік­тен қашады. Сол себепті өз ма­ман­дығымен жұмыс істегеннен гөрі, әйтеуір ба­сын ауыртпай бос отырып, бірақ жақ­сы айлық алатын жұмыс іздейді. Сол жол­да аға-көкелерін жағалайды.

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Қазірде  адалдық өзінің негізгі маз­мұнынан алшақтап, үстіртін, ыңғайлы мазмұндағы адалдыққа айналып барады. Теріс түсініктегі адамның өзі де, өзі­нің іс-әрекеті мен қылықтарын өте адал деп есептейді. Бұл жерде наным мен сенімді қалыптастыратын классикалық таптаурындар заманауи, қандай болса да өзін дәлелдейтін, терең болмаса да қанағаттандыратын болып отыр.

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Меніңше, «мүмкін емес» деген түсі­нік жоқ. Адал еңбекпен байып, оқуға да түсіп, қызметте де жоғарылап жатқан за­мандастарымыз жоқ емес, бар және мен оларға күдіктенбеймін де, басқалар да күдіктенбейді. Себебі, олар таза бі­лімнің арқасында осындай дәрежеге же­тіп, өзгелерді де мойындап отыр. Бү­гінде білім – бұл үлкен әлеуметтік капитал. «Алтын кездік қап түбінде жатпайды». Әсіресе, ғылымда, әдебиетте атың қалуы үшін шын талант болуың керек. Ал материалдық игілікте де адал еңбек­пен байығандар бар. Тек мәселе, солар­дың үлесінің аздығында болып отыр. Жалпы, табысқа жеткендерді 100 пайыз десек, олардың кем дегенде 20 пайызы­ның адал жолмен жеткеніне мен сенемін. Бұндай мысалдар көп-ақ. Сондықтан адамдар өздерінің интеллектуалдық капиталын шынайы бағаламай, «мен қан­шалықты жоғары жалақы алатын жұ­мыс істеуге лайықтымын, қандай та­лаптарға сай емеспін» деп өзіне үңілмей, «мүм­кін емес» деген жалған стереотипті ұстанып алып, жарты жолда қолды бір сілтеп жатады. Бұл дұрыс емес. Адам өзінің мүмкіндіктерін шынайы бағалап, өзін-өзі жетілдірумен айналысуы тиіс деп ойлаймын.

– Қоғамымызда жалғызбастылардың көбеюі қалыпты жағдайға айналып кетті. Жалғыздыққа еті үйрену, жалғыздықтан қорықпау, жалғыздығынан ұялмау бізге қаншалықты зиян?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Жалғыздардың көптігі ең алдымен біздің халық санының көбеюіне кедер­гісін тигізуде. Қазақта «жалғыздық Құ­дай­ға ғана жарасады» деген сөз бар ғой. Қазіргі күні жастар алдымен әлеуетімді жақсартып алайын деп материалдық құн­дылықтарға ұмтылады. Сөйтіп жү­ріп уақыттың қалай өтіп кеткенін бай­қа­май қалады. Бір мысал келтірейін, бір танымал ғалым кісі отбасын құрып, ұр­пақ жалғастырмаған ұлына ренжіп, үйі­­­нен қуып жіберіпті. Өзі ауырып, бақилық болар алдында қасына келген ұлына: «Сен мен үшін шіріген жұмырт­қасың, кете бер жөніңе, мені халық көмеді», – деген екен. Қазіргі отбасы ал­дында жауапкершілік арқалап, отбасы қамы үшін тер төккеннің орнына, жақсылығын қара басынан асыра алмай жүрген әрбір жігітті мен де шіріген жұ­мыртқаға балар едім. Жігіттеріміздің жі­герсіздігінен қазақ қыздары өзге ұлт өкілдерінің етегінен ұстап кетіп жатыр. Қан бұзылса, ұрпақ та бұзылады деген сөз.

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Одан зиян көп. «Салт басың, сабау қам­шың» білгеніңді қылып, шектеу се­зінбей, еркін өмір сүрудің негізгі себебі жауапкершіліктен жалтару. Кемелденуге ұмтылмай, мақсатқа мүдделі болмай жай әшейін күн өткеру. Дегенмен, ондай көзқарастағы адамдардың да өзін ақ­тайтын себеп-салдары мен негізде­ме­лері жетерлік. Яғни ондай адамдар – прин­цип­шілдік ұстанымда боламын деп өзі­нің ыңғайын ойлайтындар.

Жалғыздықтан ұялмау себебі, олар­дың қоғамнан қолдау табуларына байланысты. Яғни отбасылық өмірден гөрі өзі би, өзі қожа тірлікке еті үйреніп, өзін «жал­ған» бақытты сезініп жүре береді. Жал­ғыздықты қаншалықты жақсы десе де, нағыз байлық, бақыт тұтастықта. Оны өмір дәлелдеген. Біреуге қамқор болу, жаны ашу, өзара келісім адамға қуат беретін қайнар көз екенін олар қай­дан білсін?

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Индивидуализм мен эгоизмнің ара-жігін жаңа айтып өттім. Жалғыз­дық­­тың салдарына одан да тереңірек үңіл­сек, қазақта «көмусіз қалу» деген ұғым бар… Жалғыздықтың соңы не бо­ла­­тыны бүгінгі Жапония қоғамында кө­рініс тауып отыр. Дамыған, әлемнің ең бай мемлекеттерінің бірі болып саналатын бұл елде бүгінгі таңда жалғыздық өмір салтына айналып кеткен және оның салдары ретінде жалғызілікті өлім немесе жапонша «кокодуши» әлеуметтік проблемаға айналып отыр. Дүниежүзі бойынша ұзақ өмір сүретін жапондар болса, олардың көбі 65 жастан кейін өмірін жалғызбасты болып өткізеді. Бар өмірін жұмысқа сарп еткен жапондықтар отбасы құруға асықпайды да, кейіннен жалғыз қалып жатады. Бұл, әсіресе, ер азаматтардың арасында жиі кездеседі. Жылына 30 мыңнан астам қарт адамдар жалғызілікті болып дүниеден өтіп жатады. Тіпті, пәтерлерден 5 күннен 1-2 айға дейін байқаусыз тұрып қалған өлі денелер табылады. Оларды төленбеген комуналдық қызметтер арқылы немесе мүңкіген иіс арқылы тауып жатады екен. Қазір Жапонияда көптеген жеке компаниялар «кокодушиді» тазалау, қал­ған мүліктерін жинау, т.б. қызмет­терді ұсынады және оны пайдаланушылар да көбейіп отыр. Жалғызілікті өлім­нің себептерінің бірі – отбасы құрмау немесе кеш отбасы құру. Жапонияның Халық және әлеуметтік қамтамасыз ету ұлттық институтының зерттеуінше, егер 2010 жылы жалғыз тұратын адамдардың саны 32,4 пайызды құраса, бұл көрсеткіш 2035 жылы 37,2 пайызға артпақ. Сонымен қатар, 2010 жылғы санақ бойынша да 50 жастағы жапон ер азаматтарының 20,1 пайызы, әйелдердің 10,6 пайызы еш­қашан отбасы құрмағандығы анық­талған. Бұл көрсеткіш жыл сайын артып келеді. Міне, жалғыздықтың осындай өте қорқынышты салдары бар…

– Ұрпақ тәрбиесінде нені ұмыт қалды­рып жүрміз деп ойлайсыз? Жалпы, біздің қоғамда бала тәрбиесіне  қаншалықты көңіл бөлініп жатыр?

Гүлнар МҰРАТБАЕВА:
– Жуырда екі қызы екі елде білім алып жүрген бір кісіге: «Балаларыңызды қалай сағынбайсыз? Мен ұлымды бір күн көрмесем тұра алмайтын сияқты­мын», – дедім. Сонда ол кісі: «Сіз бір ап­та­да ұлыңызға қанша сағатыңызды бө­лесіз?» – деп сұрады. Есептей келе «төрт сағат» деп жауап бердім. «Ал мен екі қызыммен аптасына он сағат сұхбат­тасуға уақыт табамын», – деді. Мүмкін балама әлі де болса көбірек  уақыт бө­луім керек шығар деп ойланып қалдым. Әрине, біз балаға уақыт бөлгеннен гөрі үйде бір шаруамызды тындырып қой­ған­ды тиімді көреміз. Жақында қал­а­да­ғы бір орыс мектебінің оқушылары ара­сында сауалнама жүргіздік. Онда «Ата-анаңызбен қанша уақытыңызды бірге өткізесіз? Анаңызбен әңгімелесесіз бе? Ата-анаңыз сізге көңіл бөле ме?» деген секілді сұрақтар қамтылған. Нә­ти­жесін көргенде жағамызды ұста­дық. Жүз елуге жуық оқушы қатысқан сауал­на­мада қатысушылардың тек жиырма пайызы ғана ата-анасымен үнемі байланыста, жақсы қарым-қатынаста екенін айтқан. Қалған сексен пайызының жауабы: «Мен ешқашан да әке-шешеммен сұхбаттаспаймын, анамды кей күндері көрмей қалам. Әкем үнемі жұмыста бо­лады», – дегенге саяды. Міне, осылай өз мә­селесімен өзі қалған балалар өз-өзіне қол жұмсауға баруы әбден мүмкін. Сонда ата-ана үшін бала тәрбиесі бірінші орында тұратын заман өтіп кеткен бе? Отбасы алдындағы жауапкершілік тек қана материалдық құндылықтармен шектеліп қалғаны ма?

Ділда САҚТАҒАНОВА:
– Ұрпақты үлкен өмірге даярлап шы­ғаратын – отбасы. Алайда, жастардың ата-анасынан алған азығы мазмұнды тірлік кешу үшін жеткіліксіз болып жа­тыр. Яғни әке мен шешенің ұрпақ бойы­на дарытатын құндылықтары тектілікті сипаттайтындай емес болып тұр.

Бүгінгі күнгі әр ата-ананың тәрбие ісін­дегі қателігі – қалайда баламды жан-жақты, барлығынан артық етіп шы­ға­рамын деп ұмтылуында. Екі арада да­налық және данышпандық ұғымдары мүлдем жойылып кету алдында тұр. Қарқынды алға ұмтылыс мазмұндылық­тан гөрі процеске көп көңіл бөлуге итер­мелеуде.

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Бүгінде бала тәрбиесін бала-бақ­ша, мектеп, оқу орны деген сияқты әлеу­меттік институттарға артып қойғанбыз. Олардың негізгі функциясы баланы бі­ліммен қаруландыру екендігін ұмыт­паған жөн. Ал тәрбие ол – ең бірінші от­басында қалыптасуы керек. Себебі, «ұшқан ұяның» маңызы орасан. Адам­ның әлеуметтену үдерісі де бірінші рет­тік және екінші реттік болып бөлінеді. Бірін­шіге отбасы жатса, ал жаңағы жо­ға­рыда аталғандар екінші реттік дең­гей­ге жатады. Тұлға әлеуметтануы бойынша да адам өзінің әлеуметтік ортасының айнасы, яғни отбасыдағы тәрбиенің әсері көп. Сонымен қатар, бүгінде бала­ға сапалы білім беріп, тілдерді мең­герт­сек, оны материалдық қамтама­сыз етсек болды дейтін ата-аналар көп. Бұның бәрі дұрыс, бірақ ата-ана баланың ең бі­рінші рухани-психологиялық қа­жет­тіліктерін қанағаттандырмаса, есейе ке­ле бала өзін-өзі жоғалтып, деградация­ға ұшырауы бек мүмкін. Неге суицид көп дейміз, себебі, біз балаларымызға олар­дың қазақи түп негізін дарытатын тәр­бие беріп отырған жоқпыз. Қара­пайым қазақи ертегілерді оқып өскен ба­ла арманшыл болады. Балаларымыз не ойлайды, нені қалайды сырласпаймыз. Сондықтан балаға тек дүниелік ілім­­дерді емес, рухани ілімдердің негіз­де­рін, қазақы тәрбиені де бергеніміз дұ­рыс.

– Әңгімелеріңізге рахмет!

P.S.:

Балаларын елден артық киіндіріп, ішіндіретін бір көршіміз бар еді. Пенде болғаннан кейін, әрине, бәріміз қызыға қарайтынбыз. Үстілерінде соңғы үлгідегі киім, қолдарында соңғы үлгідегі ұялы телефон сол үйдің екі қызы үнемі ары-бері өтіп көшеде жүретін. Ата-анасы күндіз-түні базарда саудамен айналысатын. Бір күні үлкен ұлдары істі болыпты деп естідік. Кейін кіші қызы үйде отырып босанып қалды. Әшейінде жарқырап жүретін кісілер осыдан кейін шақырған жерлерге бармайтын болып кетті. Бір күні екі кештің арасында көрші әйел үйге жүгіріп кірді. Кенже ұлының мас болып келіп үлкен көлемде ақша сұрап, жанжал шығарып  жатқанын айтып,  мені көрмедік дей салыңдаршы деп түпкі бөлмеге өтіп кетті.

«Құдайға қай қылығым жақпағанын білмеймін, өмірімнің мәні осы балаларым деуші едім. Ештеңеден таршылық көрсетпей өсіріп едік, енді бізге не опа көрсетті? Әлде, Құдайдан бір тілеуім кем болды ма екен?» –  деп мұңын шақты. Осы біздің болған жайға біреуді кінәлауға дайын тұратын, кейде бәрін Құдайға жаба салатын мінезіміз-ай. Шындығында балаға жақсы киім мен тәтті тағамнан бұрын, ыстық мейірім мен дұрыс тәрбие қажет екенін қашан түсінер екенбіз? 

«Дөңгелек үстелді» жүргізген Айнара АШАН.