Дәнеш Рақышевтің жақсы қасиетінің бірі – өзінің жеке басын мақтап, мадақтауды, көтермелеуді ұнатпайтын. Ондай қошемет пен қолпаш бола қалса: «Әсіре қызыл тез оңар» деп отыратын. Ән құмар, өнер сүйгіш халықтың Дәкеңнің өнеріне тәнті болып, таңдай қағып, тыңдауы 1960 жылдан басталды ғой деп ойлаймын. Себебі, 1960 жылы астанамыз Алматыда Ұлттық Ғылым академиясының үлкен залында республикалық ақындар айтысы өтті. Мен сол жылы КазМПУ-дің физика-математика факультетінің бірінші курсында оқитынмын. Республикалық ақындар айтысына Жаркент өңірінен Дәнеш, Асылақын, Тоқбай, Сағындық ағалар келген.

Мен айтысты көріп, тамашалауға бар­ғанда осы өнер иелерімен сәлемдесіп, мәре-сәре боп қалдық. Айтысқа академик-жазушылар Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұ­қа­нов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұс­та­фин­дермен бірге әйгілі халық ақындары Қалқа Жапсарбаев, Кенен Әзірбаев, Темірғали Рүстембековтер қатысты. Айтыстың ара-ара­сында Дәкеңе ән салдырды. Дәкең
ә де­генде, «Аңшының әнін» асқақтата шыр­қа­ғанда, зал іші сілтідей тынып қал­ды. Ака­­демияның үлкен залына қазақ дала­сы­ның сері-салдарының әруақтары тіріліп келіп, ән шырқап тұрғандай сезілді, онан кейін Ақан сері мен Әсеттің «Мақпа­лын», Әсеттің «Қысметін», қырғыздың халық әні «Бұлбұлды» орындағанда, ака­демик-жазу­шылар мен халық ақындары, бүкіл дүйім халық ерекше серпіліс жасап, көңіл көк жиек­тері көтеріліп, Дәкеңе деген сүйіс­пеншіліктерін сатырлаған шапалақ ұрумен жеткізді. Дәкең әндерді ерекше шабытпен, жігерлі айтты.

«Пәлі, ой, мына жігіттің үні Әміренің үні­нен кем емес қой, нағыз сал-серілер са­­ла­тын әндерді іріктеп алуын-ай, ә!», – деп Мұхаң Сәбеңе бұрылды. Ұлы жазу­шы­ның осы сөзінің өзі Дәкеңнің әншілік өне­ріне тәнті болып, үлкен ризашылық біл­діргені еді.

Айтыс аяқталды. Дәкеңе шапан жабылып, домбыра, кітап сыйланды. Асылақын, Тоқ­бай ағалар жүлделі орындарға ие болып, сол жылы жарық көрген Сәкеннің, Ілиястың, Бейімбеттің таңдамалы томдарымен марапатталды.

Айтыс аяқталғаннан кейін айтысқа қа­тысқан ұлы ақын-жазушылармен бірге суретке түстік. Сол мезетте Мұхаң (Мұхтар Әуезов) Дәкеңді жеке шақырып алып: «Ас­қақ әндерді жақсы айтады екенсің, оныңа рах­мет, өзің уақыт тауып маған келіп, жо­лықшы», – деді. Мен Дәкеңнің қасынан қал­май жүріп, ұлы адамнан осындай ұла­ғатты сөздерді естіген едім.

Дәнеш аға дегенде 1980 жылдар мен 1985 жылдар арасында Белжайлаудың Үй­гентас белінде, Басатқарағайда, Суықтың сайында бірге дем алып, сайран құрған кез­деріміз еріксіз еске түседі.

Дәкең дархан көңілді, кең пейілді, жі­бек мінезді, ағынан жарылып, әңгіме айтып, ақтарыла асқақ ән шырқайтын, ақ­тар­лан әнші еді. 1982 жылдың жазында өзім­нің отбасым, бала-шағаммен Үйгентас жай­лауына шыққам. Жақсы көретін бауыр ағамыз Қақаңа (Қалмақбай) бие байлатып, марқамызды сірне жасап, сары қы­мыз­ды сапырып ішіп жатқан кез еді. Дәкең жайлауға шығыпты, Суықтың сайында демалып жатыр екен деген хабарды естіп, Қақаңа Айбын мен Думанды, Ақ­бе­ренді ертіп алып, Дәкеңе сәлем беруге кел­дік. Дәкең Суық өзенінің бойында Жал­ғызқарағай деген жерге орналасқан екен. Қоныс тепкен жерінің табиғаты өте әсем, екі жағы қырат, беткейі толған қара­ғай, ортасында Суық өзені ерекше екпін­мен құлай ағады. Ол кісімен бірге белгілі жазушы Қойшығара Салғарин да отбасымен демалып жатыр екен. Амандық-сау­лық­тан кейін таныстық, Қойшығара екеу­міздің жас айырмашылығымыз алшақ бол­май шықты. Құрдас ретінде етене таныс боп кеттік. Сол күні Дәкеңді, Қойшы-
ғ­араны отбастарымен Суықтың басында отыр­ған шопандар тойға шақырған екен. Дә­кең бізді де ерте жүруді жөн көрді. Той бо­латын үйге жақындағанымызда, той ие­лері арнайы жігіттер жіберіп өнер иесін үлкен құрметпен қарсы алды. Аттарды кер­меге байлап, тойханаға беттегенімізде, өзен жағасынан сылқылдаған қыз-келін­шектердің күлкісі естіліп еді. Дәкең Қой­шы­ғара екеумізге қарап: «Күлкі көңіл­дестіктің қалың малы, сендерден бұрын, қыз-келіншектер  қалың мал төлеп қойды», – деп бізді күлдірді. Бұл сөзді Қойшығара қойын дәптеріне жазып қойды.

Той иелері шын ықыластарымен күтіп, Дә­кеңнің келгеніне төбелері көкке жеткен­дей көтеріліп, шаттанып қалды. Дас­тархан аяқталғаннан кейін Дәкең өзінің сол жолы шығарған «Белжайлау сазы», «Туған ел», т.б. әндерін шырқап, мұз жастанған Суық­тың басын, әннің ыстық лебімен жылытып, малшы қауымды бір сергітіп тастады. Әншінің жасынан атпоз, ұлттық ойындарды жан-тәнімен сүйетіндігі, көкпар шық­қан кезде анық байқалды. Астындағы Қа­ра­гердің көбігін шығарып бірнеше рет та­қымға түсіп, топ жарып көкпар алып қаш­ты. Дәкеңнің мұндай шеберлігіне ел де, қонаққа келген Қойшығара да таң-та­маша боп таңдай қақты. Дәкеңдердің дем алып жатқан үйіне бірнеше рет көкпар әкеп тастап, жеңгемізден жол алдық.

Біз көкпарды алып қашып, қарағайға кі­ріп, адастырып кеттік. Бізді қайта орала­ды деген жұрт Дәкеңнің үйінің төңірегінен кетпей, торумен болыпты. Біз көкпарды қарағайдың бұтағына ілдік те көкпардан адасып қалған адамдардай Дәкеңдікіне кел­сек, көкпаршылар әлі кетпеген екен. Жиналған жұрт босқа тұра ма, көрші ауылдан барып екінші көкпар алды. Біз сол көкпарды тарта-тарта Аяқсазға түсіп кет­тік. Қас қарайып, ымырт жабылғаннан кейін Айбын екеуміз қарағайға жасырған көкпарымызды алып  Дәкеңдікіне барайық деп ойлап, көкпар тыққан жерімізге келсек, көкпар жоқ болып шықты. «Ұрыны қарақшы ұрыпты» дегендей, көкпарды бас­қа біреулер алып кеткен екен деп, ренжи-рен­жи ағайдікіне келдік.

Дәкең бізге қарады да: «Ой, сендердің қа­бақтарың сәл ғой, не жоғалтып кел­дің­дер, жоғалғандарың табылар, қымыз ішіп, шөлдеріңді басып, дем алыңдар», – деп жайдары ғана күліп қойды. Жеңгеміз жы­мың-жымың етіп Дәкеңе қарап қояды.

Гүлнәр қарындасымыз ішек-сілесі қат­қанша күледі, сөйтсек, біз көкпарды тық­қан қарағайды қарсы бетте дүрбі сап көріп отырған Гүлнәр біз басқа көкпар алып, ауыл­дан ұзап кеткен соң үйге алып келген екен. Жеңгеміз оны қазанға сап пісіріп, дайындап қойыпты. Көкпардың еті пісіп, та­баққа түсіп, ас алдымызға келгенше Дәкең бірнеше әнді үлкен шабытпен орындап, біздің жанымызды жадыратып тастады. Әсіресе, халық әні «Сарбидай» мен «Аң­шының әні» асқақтаған кезде қарсы беткейдегі сықап өскен қарағайдың арасынан ән өріп бара жатқандай сезіндік. Дәкеңнің қасында отырған Қойшығара әншіге үлкен ризашылықпен қарады да: «Жәнібек (Кәрменов) құйқылжытып ән салады, Ақселеу ойға батып тамсанады» дегендей, сіздің әніңізге тамсанып, таңыр­­­қағанымыз сондай, сілекей безі­мізден сөл бөлініп кетті ғой, – деп шыны аралас әзіл айтты.

Атақты өнер қайраткері Асқар Тоқ­панов ағамыздың кезінде айтқан бір жақсы сөзі есіме түсіп кетті де: «Әнші шабыттанса, не сыр туады, не жыр туады, бозбала ша­быттанса, не ұл туады, не қыз туады», – деп Асқар ағамыздың сөзін қайталап едім, Дәкең бүкіл денесімен қозғала рахаттанып, ұзақ күлді де: «Сендер де шабыттан кенде көрінбейсіңдер, келіндер алыста емес, жандарыңда ғой, Асекеңнің айтқаны келсін, дәл айтылған сөз екен», – деп қоңыр үнді күлкісін жалғастырды. Тау жуа­сы қосылып, жер ошақта қайнап піс­кен көк­пар етін  де буы бұрқырап алдымыз­ға келді. Асқа қол сала отырып, Дәкең көк­­парды алып қашу, тақымнан жұлып алу, жерден іліп алу кез келген жігіттің қолы­нан келмейді. Көкпар етін де дүйім халықтың көңіл-күйінің жылуы бар білектің күші мен тақымның қызуы бар. Жүйріктің ақ көбік тері мен көкпаршының қайрат-жігерінің таты қалған, сондықтан көкпар етін ырым ғып та жейді, – деді де, Қойшы­ғара екеуміз бен келіндеріне қарап тәтті әзілін айтты. Өнер адамының жаны жат­тыққа ағынан жарылып айтуға құмар екені кездейсоқтық емес, ол – табиғи құбылыс.

Дәкең не айтса да, дәл басып тағылым бере айтатын. Елудің бақшасын аралап кетсе де бойынан жастық жігері, өмірлік махаббаты қайрат-күші тасып тұратын, әсіресе, жастықты, махаббатты жыр етіп, сыр етіп, ән етіп асқақтатуға жаны құмар еді.

Мен сонау қырық  алтыншы жылдары ағаларымыздың ауызекі айтқанынан жаттап алған «Ең қызық жастық» деген ұзақ өлеңді білуші едім. Бұл өлең бастан-аяқ боз­бала бақтың өзіне тән ыстық махаббат ше­жіресін тарқатуға, жастыққа, албырт­тық­қа, құмарлыққа, сүйген жарын аң­сау­мен оған қол жеткізудің қиын-қыстау жол­дарын жырлауға құрылған, басы былай басталады да:

«Ең қызық жастық,

Көңілде мастық.

Бай, кедейің білінбей,

Қыз десе күліп,

Тұрағын біліп,

Көп шаруаңның біріндей,

Еркін қоймас жастығың,

Ішпей-жемей мас күнің», –

деп басталады да:

Таң келер жуық,

Бой кетер суып.

Жатқаныңда жайланып.

«Қош бол», – деп жарға,

Айтарың бар ма,

Қайтуға үйге айналып.

Кетейін десең, жар қиын,

Кетпейін десең, таң қиын.

Тіліңнен емсе,

Тілекті берсе,

Ақ тамақтан шөп етіп.

Қолыңнан тартса,

Білекті артса,

Сүлдерің қалар ес кетіп.

Ой-хой, дүние-ай, дүние-ай,

Ақылға сонда кім ие-ай», –

деп аяқталатын.Мен осы өлеңді Дәкеңе жат­қа айтып беріп едім, ол кісі шапалақ ұрып, шаттанып алды да: «Ой, мынау жас­тық­тың машақатын жеріне жеткізе жыр­ла­ған екен. Абайдың өлеңі емес пе?» – де­ді.

Мен әншіге өлеңнің көшірмесін 1960 жыл­ы, студент кезімде, Қазақтың Ұлттық Ғылым академиясының әдебиет зерттеу инс­титутындағы зерттеуші ғалымдарына апа­рып көрсеткенімде, олар кімдікі екенін дәл басып айта алмады. Абай қорында мұн­дай өлеңнің жоқ екенін айтқанын қай­таладым.

Дәкең: «Кімдікі болса да ән болып төгі­ліп тұрған шумақтар екен, мен бұған ән жазам», – деп менен көшірмесін алды. Қой­шығ­ара да бір данасын көшіріп,  жазып алды.

Айтқанындай-ақ, Дәкең ертесінде «Ең қы­зық жастық» деген асқақ ән шығарыпты. Мен Дәкең мен Қойшығараны бала-ша­ғаларымен, ат жіберіп Үйгентас белінде қоныс тепкен өзімнің отбасыма қонаққа ша­­қырдым. Бұл жолы Жаркенттен, Үша­ралдан Дәкеңе арнайы сәлем бере келген за­мандас бауырлары Тұрлығазы (Жапар­құлов), Ыбырайым (Әшітаев) ағайлар мен Ақан деген подполковник інісі бірге болды. Тумысында қонақ келмесе қораш тар­тып, алағызып тұратын Рысжан мен (ме­нің жұбайым) Қалмақбай аға екеуі қай­наға, туыстарының келгеніне ақ ниет­те­рімен қошемет көрсетіп, қарсы алды. Марқа сойылды, қымыз құйыл­ды. Дастарханды ақ шөпке де, көк шөп­ке де толтырып тастады. Марқаның бал­быраған етіне қосылып асылған сүр­ленген қазы мен жаялар дастархан төрінен орын алды.

Ас ішіліп болғаннан кейін Дәкең үкілі дом­бырасын қолына алып, қағып-қағып жі­берді де:

«Келем бе туған жерім Бел болмаса,

Ақ ниет, дархан көңіл ел болмаса.

Өмірде жараспайды терезесі,

Әннің де, әншінің де тең болмаса», –

деп аруақтанып, арқаланып алды да: «Мына Әдепханның бала кезінде жанында жатталып қалған «Ең қызық жастық» де­ген сөзіне жазылған әнімді айтайын. Жаз­ғаныма екінші күн», – деді де шырқай жөнелді.

Ән асқақтап Белден асып, Орбұлақты орап алып, Баркөрнеудің басына өрлеп ба­ра жатқандай сезілді. Дәкең де құша­ғын­да бірге кетіп барады.

Ән тыңдап отырған дастархан басын­да­ғылардың, әсіресе, Түкең мен Ыбыкең­нің, Қа­қаңның делебелері қозып, дегбірі түгеп, тағат­тары таусылып, қозғалақтай бастады. Ән аяқталғаннан кейін тыңдау­шылар шат­тық күлкінің, махаббат күлкі­сінің кө­рі­нісіне оранған әншіге, әнге, ән сөзіне дән риза болды. Дәкең ағамен жайлау үстінде бірге өткізген күндеріміз біздің туыс­тық жақындығымыздан гөрі, шығар­ма­шылық ағысымызды бір арнаға қос­қан­дай. Дәкең сол жолы менің «Сағынышым ұла­рым» деген сөздеріме аз күндік демалыс сапарында, 6-7 ән шығарып, ел-жұр­тының ыстық ықыласына бөленіп, олжалы, бай қайтты. Құдайым оңдағанда араға он бір ай салмай біздің үйде жақсы қуаныш болды. Ол былай еді. Дәкеңдер Жаркент өңіріне концерттік сапармен келген екен. Көк­талдың мәдениет үйінде концерт көр­сетіп болғаннан кейін Дәкеңді ұжым мү­ше­лерімен қонаққа шақырдым. Олар шын ықыласымен үйге келіп, табақ тартылып болған кезде, Рысжан толғатып, оны пер­зентханаға жібердік. Сол сәтті пайдаланып мен: «Дәке аға, бұл жақсылық был­тыр­ғы жаздағы «Белжайлау» үстіндегі де­малыс кезіміздегі көптің қолы тиген көк­пардың етін жегенде, жақсы шабыттанып едім, сондағы айтқан Асқар Тоқпанов сөзінің жемісі болғай», – деп қалжың­да­дым. Дәкең қарқылдап күліп: «О, құдайым-ай, сен оны әлі ұмытпаған екенсің ғой, Алла жақсылыққа жеткізсін», – деді. Көп ұзамай өмірге қыз келді, атын Дәкең Елерке деп қойып, сүйіншісіне «Бөпем» әнін орындап берді.

Дәкеңнің өзін, мейірлі көзін, бірге бол­ған кезін еске алу үлкен қуанышқа бө­леу­мен қатар, қайғылы сәттерді де еске түсі­ре­ді. Қайран Дәкең, ақтарлан әнші, қам­­қоршы аға еді ғой.

Әдепхан ТӨРЕХАНҰЛЫ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
Алматы облысының Құрметті азаматы.