Бағзыда жады мығым халқымыз өзінің тарихи шежіресін ауыздан-ауызға тараған аңыз әңгіме арқылы, тасқа қашалған таңба арқылы ұрпағына жеткізіп отырғаны аян. Бертінде жазба әдебиетке сүйенген ел өткені туралы мәліметті қағазға басылған қаріптерден табатын болды. Бүгінде әлем елдері ата-баба тарихын кейінгі толқынға экран арқылы бейнелік тұрғыда танытуға көшті. Біздің бұл үрдістен едәуір кеш қалып қойғанымыз жасырын емес. Соның салдарынан қалың халық өз тарихымыздан гөрі орыс, кәріс, қытай, түрік, моңғол елдерінің хандық шежіресін жақсы біледі. Осы олқылықтың орнын толтыруға ниеттенген «Қазақфильм» киностудиясы былтыр «Қазақ елі» сериалын түсіруді қолға алған еді. Сериалдың режиссері Рүстем ӘБДІРАШПЕН өткен әңгіме «Қазақ елі» жобасының төңірегінде ғана емес, қазақ киносының бүгінгі ахуалы мен жай-күйі туралы өрбіді.

– Қазақ кино тарихында тарихи та­қы­рып­та көп сериалы фильм түсіру алғаш қол­ға алынып отыр десек қателеспейміз. Ре­жиссер ретінде сіз үшін мұның қиындығы неде?
– Қазақ киносында еліміздің төл тарихы туралы мұндай ауқымды жоба ал­ғаш қолға алынғаны рас. Бұған дейін тарихи тақырыпта фильмдер түсірілді және олар ел тарихының әр түрлі кезеңін қам­тыды. Нақты Қазақ хандығының құрылу кезеңін назарға алып және көп сериалы деп жоспарлап отырғанымыз осы. Тәуел­сіздік алған жылдардан бері әр түрлі телесериалдар түсіріліп келеді, бірақ көркем­дік, тақырыптық тұрғыдан алғанда бұл сер­иалдың орны бөлек. Осындай үлкен жо­баға кіріскен соң ең алдымен, ел-жұрт­тың алдында масқара болып қалмасам екен деп ойлайсың. Тіпті, қалың халық қана емес, өмірден өтіп кеткен әруақ­тар­дың алдында да үлкен жауапкершілікті сезінесің. «Қазақ елі» жобасы басталмай тұрғанда түсімде алтын-күміс жалатыл­ған қобыз көріппін. Ішінде де алтын-күміс секілді асыл тастар бар. Сағат механизмімен жұмыс істейді екен деймін, қытыр-қытыр етіп кері айнала бастады. Бұл неғылған түс болды деп ой­лап ем. Уақыт өте келе жауапты жобаның алдын­да­ғы аян секілді қабылдадым. Өнер адамы болған соң мұндай тылсым дүниеге белгілі бір дәрежеде сенеміз. Қанша жерден мұсылман болсақ та, ата-баба­ла­­ры­­мыз мұсылман дінін қабылдамай, көктегі Тәңірге табынып жүрген уақытта да әруағын сыйлаған. Әлі де сыйлай бе­реді деп ойлаймын, себебі, әруақты сыйлау біздің мәдениетімізге, қанымызға сіңген қасиет, мұны жоғалтуға болмайды. Меніңше, сақ заманынан бергі қорғанда­ры­мыздың өзі осы әруақты сыйлау дәстүрін аңғартатындай.
– Жаппай кино түсіру үрдісі белең ала бастады. Ол бір жағынан дұрыс шығар. Алайда, біздегі киномамандар, режиссерлер, сценаристер қазақы таным-түсініктен алыс екені жасырын емес. Осының салдарынан біз бүгінгі өмірдің шындығын дәл бере алмай отырған болармыз. Егер осылай жалғаса берсе қалай болады?
– Мен киносыншы емеспін, киносын өнердің үлкен бір саласы. Дегенмен, осы саланың ішінде жүрген соң кейбір жайттарды айтпай өтуге болмай тұр. Қа­зір кино түсіру тым оңай деген түсінік қа­лыптасты. Содан болар, кино түсіруге әуестенгендер көп. Кеңес кезіндегідей кино саласындағы азаматтарды іріктеп, дең­гейіне сай бағасын беріп, дамуына жүйелі түрде ықпал етіп жатқан ресми орган жоқ. Жалпақ тілмен айтқанда, өнердің әр саласы өз бетінше жылжып кетті. «Сабина келін» дегенді түсірген адам­ды да режиссер деп ұғынып жүрміз, ол да режиссермін деп кеуде қағады. Түсіргені не кино емес, не телевизиялық жоба емес күлдібадам бірдеңе. Кинодағы мәдениетіміз осы деңгейге түсіп бара жат­қаны жасырын емес. Бұл қазақты ма­зақтаудың ашық түрі. Бұрындары «Тамаша» ойын-сауық отауында қазақтың кемшілігі сатира тілімен айтылатын, бі­рақ олардың барлығы айналып келгенде, ұлтты тәрбиелейтін, намысын оятатын, менталитетіне сай қойылымдар еді. Бір қызығы, біздің елде «Сабина келін» сияқ­ты деңгейі төмен дүниелерге ақша да табылады, эфир де беріледі, бірден елі ішіне тарап кетеді. Ал ұлттың намысын оятатын, тілдің мәртебесін көтеретін, тарихын танытатын жобаларға қаржы да аз, эфирге де мүмкіндік жоқ, салмақты, сали­қалы сұхбат та өтпейді. Тек, «Қаржы қайда? Неге түсіріліп бітпеді?» деп, тер­геу­дің астына алып, тіпті аузына келгенін айтып балағаттап, біздің ісімізді жоққа шығаратындар табылады. Не себепті бұ­лай екенін шынымды айтсам түсін­бе­дім?
– Мүмкін талғам мәселесіне келіп тірелетін шығар?
– Қазір қай салада да талғам тым тө­мен. Мәдениетіміздің де деңгейі мәз емес. Оның нақты мысалын тоқсан күн бойы далада кино түсіріп жүргенде көзімізбен көрдік. Іленің жағасындағы қамыстың арасы бос шишаға, пластмасса бөтелкеге, целофан дорбаға толып, аймандай боп жатыр. Мәдениетсіздіктің шегіне жеткен екенбіз. Осынша қоқысты шетелдіктер келіп тастаған жоқ қой, өз еліміздің тұр­ғын­дарының ісі. Ондағы шөлмектерді тонналап жинауға болады. Масқара! Бір күндік түсірілім жасау үшін біздің су­ретшілер әлгі қоқысты трактормен бір апта жинады.
Өзенде бес аққу жүзіп жүр. Өзен жа­ға­сындағы декорацияны он шақты жылдан бері қарауылдап жүрген адамның айтуынша, ана жылдары 16 аққу болған көрінеді. Көз алдында аңшылар мыл­тық­пен атып алып кетіпті. Обал-сауапты білмейтініміз сонша, аққуды да ататын деңгейге жетіппіз. Сол жерді мәдени-ту­ристік қорық жасауға не кедергі?.. Декорацияға баратын жолдың сиқы да адам көргісіз, жолай бірнеше машинаны қиратып алдық.
Шетелде көп сериалы тарихи фильм түсіруге бірнеше жыл уақыт беріледі. Ал біздегі уақыт тым аз. Үкімет тарапы фильм­­нің түсірілу кезеңі қаржы дағдары­сы­мен тұспа-тұс келсе де қаражат бөлді. Алайда, ол «Көшпенділер» мен «Жау­жүрек мың балаға» бөлінген қаржының оннан бірі ғана, сериясының саны жа­ғы­нан он есе көп. Біз жұмыстан қашпаймыз, шығармашылық қарым-қабілетіміз же­теді. Барлығымыз білетін, сараң байдың тігіншіге бір қойдың терісінен бірнеше тақия тігіп бер деп тапсыратын ерте­гі­де­гідей жағдайға тап болып отырмыз. Сонда тігінші әлгі байға сіз әкелген те­ріден бірнеше тақия тігуге болады, бірақ ол басыңызға сия ма, деп сұрайды емес пе?.. Ұсақ-түйек жетіспеушілікті айтпай-ақ, шет жағалатып айтқанның өзінде жағ­дай мәз емес. Негізінде фильмге түсетін қаржы, оның жұмсалуы режиссер араласатын шаруа емес, ол продюсердің шаруасы. Бірақ бұл жыл сайын түсірілетін, күйбең тіршілік туралы сериал емес, аса жауапты жоба. Режиссер үшін үлкен сын. Сондықтан дұрыс фильм түсірілсе деп шырылдап жүрміз. Қысқа жіп күрмеуге келмей тұр.
Дегенмен, көп қиыншылыққа қара­май, айқайласып жүріп, сүйкімімізді ке­тіріп жүріп, әйтеуір бірінші маусымды аяқтап қалдық. ҚР Қорғаныс министрі Иманғали Тасмағамбетов егерлік полк­тан сексенге жуық салт атты әскер жі­бе­ріп, әскери палаткалармен қамтамасыз етті. Қапшағайдағы түсірілім тобы жата­тын қонақ үйді өз қаржысына жалға алып көмек көрсетті. Ол да көмек, тікелей қолымызға қаржы ұстатпағанымен, біраз жыртығымызды жамады. Одан үнем­делген ақшаны басқа кере­гімізге жұм­садық. Реті келген соң, «Жақ­сы­ның жақ­сылығын айт, нұры тасысын», демекші, түсірілім тобының атынан, халықтың атынан ол кісіге рахмет айтамын.
Кино – үлкен индустриялық өндіріс. Ол «үрлей сап көзің жазылды ма» дейтін немесе бір камераны иыққа аса салып кө­шеде түсіре беретін күлдібадам дүние емес. Киноөндірісінің ішкі құрылысы туралы айтсақ, үлкен әңгімеге арқау болады.
– Өмір құбылыстарына көркем үңілу үдерісінде қазақ киносының жеткен же­тіс­тігі шамалы дейтін көзқарас басым екенін несіне жасырамыз. АҚШ, Италия, соңғы кезде Иран кино мектебі барлап қарасақ, өткен мен бүгінгі тіршілікті параллель жүргізетіндей әсер береді. Яғни өткен тура­лы айтып тұрып, бүгінгі шындықпен қатты жанасатынына таңқаласыз. Ал бізде өткен өмір бейнесін қабылдау өткен шақ дәре­жесінде қалады. Бұның себебі неде?
– Киноның өз заңдылықтары бар. Де­ректі фильмде шындық ең басты назар­ға алынады, көркем фильмде шын­дықтан гөрі шынайылық басым болғаны дұрыс. Менің мастерім Сергей Шенгелая «Көркем өнерде шындықтан гөрі шынай­лық роль ойнайды. Кейде шындықты нашар көрсетсе, өтірік болып шығуы мүмкін, ал енді өтірікті шынайы етіп көр­сетсе, ол шындық болуы ғажап емес», – деп айтатын. Өнердің, әсіресе, көркем кино өнерінің құдіреті де, қасиеті де осында. Мәселен, Американың кино­ла­рындағы көрсетілген дүниелердің кө­бісі өтірік екенін барлығымыз білеміз, бірақ кәсіби тұрғыдан шынайы түсіретін сонша, кілең жасөспірім сенеді. Біздегі киноөнер сол деңгейге енді-енді аяқ бас­ты. Кино өнердің ішіндегі ең жас саласы, оның пайда болғанына бұдан бірнеше жыл бұрын ғана 100 жыл болды. Соның өзінде Құдайдың көзі түзу болған соң, Қазақстан киноөнері дамыған азғантай мемлекеттердің қатарында бар. Ұлы Отан соғысы кезінде Мосфильм, Ленфильм осында болды. Алматының көшесінде Эйзенштейн жүрді. Киноның әліппесін қалып­тастырған Эйзенш­тейнді Аме­рикадағы киносаласының мамандары пір тұтады. Эйзенштейн Алматы­ның көше­сін­­де жүрді дегенге кім сенеді, бірақ жүргені рас. Атақты Иван Грозныйын осы жерде аяқтап, біраз фи­льм­дерін осында түсірді. Ол біздің тарих, қазақ киносының тарихы. Қазақ кино­сының техникалық базасының жетілуіне, интеллектуалдық деңгейінің өсуіне со­ғыс жылдары Алматыда эвакуацияда жүрген Ленфильм мен Мосфильм кино-
с­тудиялары оң ықпал етті. Осы ки­нос­тудиялардың негізінде алдымен Алматы с­тудиясы, одан соң Қазақфильм киностудиясы қалыптасты. Тек Қазақфильмнің ғана емес, дүниежүзінің алтын қорында сақталған біраз фильм осы Қазақфильмде түсірілді. М.Әуезов шығармасының же­лісі бойынша түсірілген «Қараш-қа­раш», «Көксерек», «Қыз Жібек», «Ата­манның ақыры», т.б. оншақты фильм бар. Қазақ кино тарихында «Жаңа толқын» аталған ағаларымыздың да өз қолтаңбасы бар. Кеңес Одағы ыдырай бастаған кезде шыққан Рашид Нұғмановтың «Ине» фильмінен бастап, Сатыбалды Нарымбетов ағамыздың «Көзімнің қарасы» – осы «Жаңа толқынның» әуендері. Қазір заман өзгерді, киноның табиғаты жаңар­ды. Көзге пленка секілді қатар-қатар көріне­тін көрініс (визуальный ряд) өзгеріп жатыр, ритмі де басқаша. Өнер бір орында тұрған жоқ, дамып келеді. Қазақ киносы да жас мамандармен толығуда, киноның сапасы түсірілген сайын жақ­сарады.
– Еліміздегі кино саласының дамуы режиссерлік жағынан, операторлық жа­ғы­нан дамып келе жатқаны байқалады. Бірақ киноның тілі әлі де шорқақ, редакторлығы ақсап тұр. Бұл мәселені сіздіңше қалай шешуге болады?
– Бұл өте күрделі сұрақ. Мемлекеттік деңгейде шешілетін мәселе. Тілдің дә­ре­жесін өте мығым заңдармен қорғап, бе­кі­тіп қою керек. Шетелден келетін фильм­дер­ді халыққа тек қазақ тілінде ғана та­рататын уақыт жетті. Германияға бар­саңыз кинотеатрларда тек неміс тілінде, Францияға барсаңыз, тек француз тілінде дубляждалған немесе субтитрланған фи­льм­дер ғана таратылады. Заңнан бөлек, күнделікті тіршілікте қазақша сөйлегені­міз жөн. Мәселен, мен ауылға барғанда сөз саптауым бірден тап-таза болып шыға ке­леді. Себебі, ондағы орта қазақы. Қы­зы­л­ор­­дада, Маңғыстауда жұмыс істеп жүр­ген шетелдіктер де қазақ тілінде еркін сөй­лейтін болған. Көп нәрсе өзімізге байланысты. Қай жерде, қай мекемеде жүрсек те қазақша сөйлесек, өзге тіл өз-өзінен ығысып, қолданыстан шығады. Қа­зақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде өзі­нің тұғырынан көріне алмай отыр­ға­нына азамат, режиссер, ақынның баласы ретінде ішім ашиды, қынжыламын. Бірақ заңдық тұрғыдан талап етпейінше, тоқпағымыз мықты болмайынша еш нәрсе шешілмейді.
– Актерлердің қабілет-қарымын қалай бағалайсыз? Қазақстанда театр актері мен киноактерлерді бөліп жара алмаймыз. Сіз­дің ойыңызша, мұны жетістік деп қарас­ты­р­уымыз керек пе? Әлде, актерлердің бір са­­лаға маманданбағаны деп білуге бола ма?
– Бұл жобаға театр актерлері де, киноактерлер де қатысуда. Мынадай тарихи фильмде рөл ойнау жағынан емес, сөз сап­тау жағынан алғанда театр актерле­рінің деңгейі биігірек болады. Олар театрда күнделікті күрделі әдеби мәтіндерді жаттап дағдыланған, жадылары мықты, сөздік қорлары бай. Ал ойнау жағынан келгенде оларды театрлық әдістерден алыс­татып, тіршілікке жақындатып оты­руың керек. Өйткені, кинода іс-қимыл бірінші орынға шығады да, театрда «Галерка заңдылығы» деген термин бар, залдың ең шетінде отырған көрерменге дауыстары жету үшін айқайлап сөйлейді. Кинода ак­терді ірі планмен көрсетесің, сыбырлап отырса да естіледі. Қазіргі жастардың ішінде әжептеуір киноға икемділері бар. Қалада туып-өссе де тілдің көркемдігін, әуезділігін барынша жақсы меңгеруге тырысып жүр.
– Қазір сериалдың қай бөлігі дайын болды? Түсірілім жұмыстары енді қанша уақытқа созылады?
– Бірінші кезеңнің 95 пайызы түсірілді деуге болады. Қалғанын ауа райының қолайсыздығына байланысты кідіртіп тұр­мыз. Қазақфильмнің аумағында ашық аспан астында патша сарайының декорациясы салынып бітуге таяған уақытта қар жауып кетті де, кейбір жерлерін қайта жөндеуге тура келіп тұр. Қазақфильмдегі декорацияның үстін жаба салатын мүм­кіндік жоқ, ол өте ауқымды жерді алып жатқан декорация. Шетелдегідей үлкен ангарлар мен шатырлар бізде жоқ. Ал екінші маусымның табиғаттағы көрініс­терін 70 пайыз дайындап қойдық деуге болады, қалғаны әлі де түсіріледі деген ойдамын. Мұның барлығын дәлме-дәл өлшемін айту қиын. Продюсермен, монтаждаушымен қатар отырып есептеу керек. Бі­рін­ші кезең аяқталып қалды деуге болады.
– Бұдан бұрын сериалдың 10 серия бо­латынын айтып едіңіздер, бірінші маусым дегеніңіз сонда 5 серия ма?
– Бірінші маусым шамасы он серияны құрайды.
– Демек, қалай болғанда да жиырмаға жеткізуге бел шештіңіздер?
– Бастапқыда жиырма серияға жет­кізе алмаймыз-ау деп қорыққанымыз рас. Түсірілген материал сапалы. Киноның өзі­не тән табиғаты бар, иленген нан ашы­ған сайын көтеріледі емес пе, сол сияқты біздегі материалдар да уақыт өткен сайын жан біткендей болады, өзіндік бір атмосфера қалыптасады. Бұл шығармашылық жұмыстың құпия сыры секілді, кейде біздің жоспарымызға сай келмей қалады. Түсірілім уақытында жазылмаған нәрсені енгізіп жіберетін мүмкіндік туа қалады, аяқ асты тың идея келеді, оған табиғаттағы натура, актерлер, киім, ауа райы ой салып жібереді. Жазушылық та сол сияқты емес пе? Әңгіме деп бастаған дүние аяғында роман болып кетуі мүмкін. Қазіргі жинал­ған материалдың көлеміне қарап бірінші маусым 10 серияға толық жетіп отыр. Жо­ба басталғалы «Арық айтып, семіз шы­ғуға тырысып келеміз». Интернет арқылы краудфайдинг жарияладық. Бұрын Қазақстанда мұндай нәрсе жасалмаған. Америкада, Ресейде бұл тәжірибе бар. Құдайға шүкір, оған да қолдау көрсетіп жат­қан адамдар бар, «qazaqeli550.kz» платформасында Қазақстанның әрбір аза­матының қосқан үлесі тиынына дейін аты-жөнімен қоса жазылып тұр. Менің екі жасар балам өзінің атынан апаратқа 2000 теңге салды, қасында жүрдім. Бұл да үлес, азаматтық тұрғыда үн қату. Мынадай ұлттық жоба жасалып жатқан соң ұлтжанды азаматтар тарапынан, ұлттың мәдениеті мен тарихына бей-жай қарай алмайтын кәсіпкер азаматтардан қолдау­шы­лар өте көп бола ма деп ойлағанмын. Аз болғанына қынжылып отырған жайымыз бар. Заман бізге өзі еліміздің тарихы туралы бар даусымызбен айқайлап айтуға мүмкіндік беріп отыр. Ол дауыс – осы фильм. Біздің мемлекетте тұрып жатқан қаржылы азаматтар баршылық. Олардың азаматтығына күмән келтірейік деп отырған жоқпыз, бізге қаржы бөліңдер деп күштеп те отырған жоқпыз, тек осы елдің азаматы ретінде осы жобаға бір кісідей жұмылуларын өтініп отырмыз. Ақшаны біз өз қалтамызға салмаймыз, бұл сөзді айту орынсыз болар, бірақ айту­ға мәжбүрміз. Өзге мемлекеттерде мұндай фильмнің бір сериясына бөлінетін қара­жат, біздегі он серияға бөлінбей отыр. Соған қарамастан қал-қадеріміздің жет­кенінше, мойымай, өзімізді-өзіміз қам­шылап жұмыс істеп жатырмыз. Өзіміздің қолымыздан кәсіби кино түсіру келетінін дәлелдеп шығуға күш салудамыз. Мен мұны тегін айтып отырған жоқпын, халық білсін деп, хабардар болсын деп айтып отырмын. Қазақтың кәсіпкер азаматтары түсінсін, білсін, сезінсін дей­мін. Шетелдің әртіс-режиссерлерін қан­шама жыл асы­радық, Ресейдің Пугачевасын, Галкинін сахнамызда еркін сай­ран­дат­тық, қалта­ларын қампиттық. Осы жоба кәсіпкер­лерге де, бізге де, елім­нің патриотымын деп кеуде қағатын азамат­тарға да сын болып тұр. Шетел­дік­тер­дің осы жоба ту­ралы пікір­лерін оқысаңыз, денеңіз түр­ші­геді. Көршіле­рі­міздің өзі «Қазақстан Ұлы Дала мемлеке­тіміз» деп шулап жатыр, шындап келгенде Ресейдің кезіндегі боданы ғой» деген кекесінге толы сөздер жазуда. Бұған өзге шетел­діктер «қалайша бодан болады, онда Американы да Ұлы­британияның боданы деп айтуға болады» деген мағы­на­да жауап жазыпты. Америка­ның кезінде бодан болғаны рас, бірақ оны ешкім кекетіп отырған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде біз неге кекесінге ұшырауымыз керек, оған неге жол береміз. Біздің айналамызда да, ел ішінде де мұндай пиғылы жаман жәутіктер осы жердің нанын жеп, суын ішіп, сөйте тұра орманға қарап ұлып жүргендер көп.
Қазақ хандығына байланысты сериал түсіру барысында осындай мәселелермен бетпе-бет келген соң айтуға мәжбүр боп отырмын. Мұны киноның қазанында қайнап жүрген мен айтпасам, мәселе өз-өзінен шешілмейді. «Жыламаған балаға емшек жоқ» деген атам қазақтың сөзі бар емес пе? Жылап жатқанымыз да, айқайлап жатқанымыз жайдан-жай емес.
– Гримдеушілерді Украинадан ша­қырт­тық дедіңіздер?
– Жоқ. Гримді өзіміздің қазақстан­дық­тар жасайды. Тек грим суретшісі украин­дық кәсіби маман.
– Оны шақыртуға не себеп, Қазақстанда ондай маман тапшы ма?
– Тапшы. Үкіметтің бізге бөлген қара­жа­тынан мөлшерлеп грим суретшісіне бөлген қаржымызға көпшілігі келісе қоймайды. Біздегі мамандарды жобаға шақырып, келісімшарт құжаттарын дайындаймыз дегенше, олар Малазияда түсі­ріліп жатқан «Марко Полаға» кетіп қал­ды. Біз жақсы мамансыз қалып қой­дық.
– Бұл кейіпкерлердің бет-әлпетіне әсер етпей ме?
– Режиссер не үшін отыр? Біз қалай айтсақ, суретшілер солай сызады. Ол за­манда қала тұрғындары мен дала тұр­ғын­дарының бет-әлпеті бір-бірінен өзгеше болды. Даладағы жұрттың беті күнге күйген, желге қақталған. Сарай­да­ғы жұрт, тіпті ер адамдардың өзі көзінің айналасын бояп алатын болған. Киім кию әдебі де әр түрлі. Оның барлығын біздің қарапайым халық жақсы біледі деп айта алмаймын. Құдай бұйыртса, осы фильмнен көреді деген ойдамыз.
– Сізді әдебиетші қауым Жарасқан ақын­ның баласы деп біледі. Әкеңіздің киноға деген көзқарасы қандай еді, екеуіңіз қатар отырып кино көрген, талқылаған кездеріңіз болды ма?
– Кезінде осы Жазушылар одағында немесе Кино үйінде Кеңес үкіметінің кинотеатрларына шыға бермейтін, экранда көрсетілмейтін цензурадан өтпей қалған фильмдерді өнер қайраткерлеріне жасырын түрде көрсететін. Сондай бір фильмге әкеммен барғаным есімде. Әкем бір күні А.Тарковскийдің «Андрей Руб­лев» атты фильмін бірінші каналдан көр­сететінін айтып келді. Шамасы жұ­мыс­тан естіп келген болуы керек, мені отыр­­ғызып қойып көрдік. Базарда жүр­ген адамға көрсетсеңіз, түсінбейтін күр­делі фильмдердің бірі. Әкем менің киноға деген түсінігімді осылай қалыптас­тырды. Есейе келе зерттеп, зерделеп сурет­шілікке келдім. Әкеміз ақын, анамыз да тілдің маманы болғасын, ұлттың тіліне, өнеріне құрметпен қарайтын отбасында өсіп-өндік. Соның арқасында бүгін өнердің айналасында жүрміз.
– Қазақстандағы киномамандар кино түсірер уақытта қазақ әдебиетіне иек артады деп айта алмаймыз. Кейде олардың қазақ әдебиетін жақсы білмейтіні де аңға­ры­лып қалады. Қазақтың үлкен ақынының ба­ласы ретінде бұл мәселеге қалай қарай­сыз?
– Қазақтың кино саласы қазақ әде­бие­тінің алдында қарыздар. Әдебиеттегі жақсы нәрселерді халыққа жеткізу жолында кино өнерінің әлі де сіңіретін ең­бегі көп, әсіресе, қазақ әдебиетінің алдында.
– Алғаш фильм түсірген уақытыңыз бен осы жолғы сериал түсіру барысын салысты­рып қарасаңыз нені байқайсыз? Қаншалық­ты ілгері жылжыдық, нені меңгердік, кем­­шін тұсымыз қайсы?
– Кейінгі жылдардағы кино туралы айту қиын. Совет киносының белді өкілі Шукшин өзі жазушы, өзі режиссер, өзі ак­тер болды. Біздің Шәкен Айманов та сондай. Талантты жастарды іздеп, іріктеп, танып жүйелі түрде талантын шыңдауға, жетілдіруге, танытуға мүмкіндік берген Кеңес өкіметі болмаса Шукшин де, Тарковский де, Совет киноклассиктерінің біразы болмайтын еді. Кино саласындағы жүйелілік болмаса, Алтайда жүрген қарапайым тракторшының баласы режиссер болар ма еді? Қазіргі заманда бұл мүмкін бе? Сондықтан қай саланың болса да дамуы жүйелілікте. Совет заманы­ның барлық үлгісі жаман деп айта алмаймыз, соның арқасында Қазақфильм қа­лыптасты, Жазушылар одағы құрылды. Жабайы капитализм келіп алқымнан алған күннің өзінде Жазушылар одағы сатылып кетпей, шашылып кетпей әлі сақталып тұр. Әйтпесе мұның орнында баяғыда қаржы орталығы немесе өзін-өзі ақтау үшін түрлі кеңселерге жалға беріл­ген ғимарат қана қалар еді. Ол жағынан келгенде Кеңес өкіметінің өнерге, мәде­ниетке деген көзқарасы түзу болды. Ол дәстүрді жоғалтуға болмайды. Тілді де, мәдениетті те, өнерді де қорғайтын құ­рал­дардың бірі – киноөнер. Ал оны жүйелі түрде дамыту Қазақфильмнің үлесінде. Ол да бір қарашаңырақ. Өзіне тиесілі аумағы, шекарасы бар. Кішігірім қала деуге болады. Оның қазақ рухания­тындағы орны үлкен. Президентіміз индустриалды ел боламыз деп айтып жүр, модернизацияға қомақты қаражат бө­лінуде. Сол қаржының бір бөлігін неге Қазақфильмді модернизациялауға жұмсамасқа? Жаңа павильондар салып, жаңа техникалармен жабдықтауға болады ғой. Кино саласы техникамен, компьютермен тікелей байланысты. Ал ол күнде жаңарып, қарыштап барады. Технология­ның дамуынан қалып қалмас үшін Қа­зақ­фильмде жыл сайын модернизация жасалуы керек. Бізде ондай жаңару бол­мағанына бірнеше жыл болды. Мамандарды заманға сай жетілдіріп, көштен қалмауға тырысқанымыз жөн. Мына дағдарыс мәңгі болмайды ғой, әлі де жақ­сы заман туады, сол кезде біз секілді жастарға мүмкіндік берсе, көп іс тындырамыз деген ынтамыз бар. Кино өнері барлық өнердің синтезі. Мына сериалға еліміздің әр театрынан суретші мамандарды шақырып отырмыз, жаза білетін біраз жігіттер қасымызда жүр, музыка саласынан да мамандар бар. Өнердің бес саласы болса соның барлығының өкілі қасымызда жүр. Қазіргі заман кино мен ақпараттың заманы. Ұлттың интеллек­туалдық деңгейі, көзқарасы телеарнасы мен киносы арқылы танылады. Мәселен, көрші Ресейдің өзі айналасындағы елдерді қарумен жаулап алмаса да, киносы мен ақпараты арқылы өзіне қаратып отыр.
– Бүгінгі қазақ киносында қандай тенденция басым, «авторлық кино» туралы не айтасыз?
– Қазір тәуелсіз кино дамып келе жатыр, телеарналар арқылы немесе жеке­меншік киностудияларда түрлі сериалдар түсірілуде. Сериал кино болмағанымен тамыры кинодан тарайды. Оның сапасы, деңгейі әр түрлі болуы мүмкін, киноға жақыны, театрға жақыны бар, әйтеуір дамып келеді. Авторлық киноның жағ­дайы нашар. Оған деген көзқарас та оңды болмай тұр. Авторлық кино – концептуалды кино. Ол әдебиеттің жаңа заманғы, тосын жанры іспетті жаңа тәсіл. Ол да керек-ақ.
– Көшпенділерден қалған көңіл «Қазақ еліне» оңай жіби салмайтындай…
– Шығарма толық аяқталып, жарыққа шыққанда жақсы дүние болса ешкімнің қорғауынсыз, өз сөзін өзі сөйлеп, өз даусын өзі естіртеді. Оған еш қорғаушының керегі жоқ. Бұл да ас дайындаған сияқты, асығып-аптығып еті піспеген, тұзы татымаған асты дастарханға қоюға болады. Бірақ ол кімге дәру?..
– Сериалды Наурыз мерекесіне таяу жарыққа шығара аласыздар ма?
– Монтажын, музыкасын, компью­терлік графикасын реттеп болғанша жаздың ортасы болып қалады. Басында Қазақфильмнің басшылығы мұны телеспектакль ретінде шығарғысы келді ме, Тәуелсіздік күніне, одан Наурыз мере­ке­сіне үлгереді деп ақпарат құралдарын құлақ­тандырып қойған. Ал біз мұны телеспектакль емес, киносериал жанрында жасап жатырмыз. Мұндағы көріністер «Сұлтан Сүлеймен» сияқты тек сарайдың ішінде ғана өтпейді. Даладағы көріністер, ұрыс алаңы, көш барысы барлығы көрсетілетін, көркемдік жағынан сапалы киносериал болады. Егер «qazaqeli550.kz» платформасына көп қаражат жиналып, амандық болса, осы материалдан кең форматты экранға екі сериалы фильм етіп шығаруды жоспарлап жүрміз. Осынша құнды материалды тек сериалмен ғана шектеп қоюға режиссер ретінде дәтім шыдамайды. Кең форматты экранның әсері де өзінше бөлек, аудиториясы да басқа. Оның үстіне өз қалтамнан осынша қаражат бөліп осындай жұмыс атқарсам, нарық заманы­ның заңдылықтарына сәйкес, өмірге сергек қарайтын азамат ретінде оның есесін қайтаруды да ойлаған болар ем. Жиналған көріністерден қорғасын секілді жұмыр, ықшамдалған экрандық нұсқа­сын жасасақ, оны көрген жұрт оқиғалар­дың толық қамтылған нұсқасын теледидардан көруге асық болар еді. Бұл енді қаншалықты жүзеге асатыны бір Құдайға аян, сосын платформаға түсетін қаражатқа байланысты. Пәлендей бірдеңе деу қиын.
– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.