Жамбыл мен Құлмамбет айтысы жай­лы да әр түрлі ұшқары пікірлер айты­лып жүр. Жамбылдың 1946 жылы шық­­қан академиялық жинағында Құл­мамбетпен айтысын 1881 жылы болды дей­ді. Ол кезде Жамбылдың ақындық аты ел арасына кеңінен тарала қоймаған ке­зі болатын. Оның ұстазы ақиық ақын Сүйінбайдың кемеліне келіп, қы­рандай түлеп тұрған кезі еді. Құлмамбет Жамбылмен айтысында  Жамбылға бы­лай деген:

---

 

 

Базарбек АТШАБАРОВ,
Жамбыл атындағы Халықаралық
сыйлықтың лауреаты

Сүйінбай сенің де ағаң, менің де ағам,
Меніменен айтыссаң Жамбылым  кетер бағаң.

Мұндағы Құлмамбет түгіл, үш жүзге аты мәлім Түбек ақын Сүйінбаймен ай­ты­самын деп келе жатып, жол-жөнекей «Жа­ман түс көрдім, Сүйінбаймен айтыс­пай­ды екенмін» деп орта жолдан қай­тса керек. Ал негізінде Жамбыл мен Құл­мам­бет айтысы Сүйінбайдың ауырып әл үс­тінде жатқан кезінде 1897 жылы бол­ған. Мұнда айтыстың қайда өткендігі ту­ралы талас-пікір бар. Жамбылдың ту­ғанына 100 жыл толуы мерекесіне орай Қазақ ССР Ғылым академиясы басып шығарған Жамбылдың толық жина­ғында Құлмамбет пен Жамбылдың айтысын 1881 жылы жазда Іле өзені бойын­да өтті дейді. Ал кейбір зерттеу­шілер Ал­бан елінде жайлау үстінде үлкен шіл­дехана той болып, оған Жамбыл барыпты. Айтыс сол тойда өтіпті дейді. Тарихи де­ректерге байланысты қарағанда бұл той­ға Шапыраштының тізгінін ұстаған: Құ­тық Сейіттің Құдай­бергені де барыпты деген сөз бар. Шынжыр балақ шұбар төс­тің нағыз өзі болатын.  Осындай бел­ді де беделді, ел тізгінін ұстаған, ел би­лейтін дәрежесі бар адамның келін тү­сір­ген немесе шілдехана тойына баруы не­ғайбыл болатын. Негізінде сол елде не атақ­ты адамның асы немесе үлкен бір жиын топ болуы мүмкін. Ал кішігірім той-томалаққа ел адамдары бара қой­май­ды.

Жамбыл мен Құлмамбет айтысы жай­лы 1971 жылы Қырғызстан өлкесін ара­лап жүріп мынадай әңгіме естідік. Жам­былдың туғанына 125 жыл толуы қарсаңында Қазақ ССР Мәдениет ми­нис­трлігінің тапсырмасы бойынша Жам­былдың естеліктері мен өлеңдерін жинау үшін көршілес Қырғыз еліне іс сапармен барған едім. Алатаудың күн­гейі Қырғыз елі болса, теріскейін Қазақ ауыл­­дары қоныстанған. Сондықтан да Ұлы Жамбылдың жарты ғұмыры бауырлас қырғыз ауылында өткен. Жәкең өзі де Қырғыздың Тоқтағұлынан бастап Тоғалақ молда, Халық Акиев, Қуаныш­бек Маликов сияқты саңлақ ақындармен сырлас, пікірлес болған. Қырғыз  күй­ші­сі Мұратәлімен  Ыстықкөлде күй тар­тысып, бір күйден ғана жеңілген екен. Жамбылдың өлең-жыр толғау ай­туда өзіндік ырғақ үні болған дейді. Ал айтыста үн ырғағы ерекшелігімен тіптен басқаша екпінді дауылпаздай сазды болып келген. Сондықтан да Жамбыл қай­тыс болғанға дейін өзі аралаған Қыр­­ғыз елін, ондағы белгілі адамдарын зор ықыласпен есіне алып, әрдайым туыс-бауыр тұтып келді. Қырғыз Қара­бұла­ғындағы «Бейшеке» колхозының бастығы Ленин орденді  Әшекей Боранбаев пен Кебекбай қартқа жолығып, әң­гімелерін тыңдаған едік. Бұлар кезінде баспасөз бетінде жарық көрген болатын. Қарабұлақ маңындағы Жамбыл облысы Қордай ауданы «Алмалы» совхозында тұ­ратын Белғожы Қыпшақпаев  Жамбыл мен Құлмамбет айтысы қандай жағ­дайда болғанын қызықты етіп айтып берді. Ол әңгімесін былай бастады:

– 1923 жылы Қарақыстақтан Ұзы­на­ғаш базарына бармақ болып, Қызыл­қам­шы ішіндегі Доспанбет, Исабек деген нағашыларыма қонағаға  бардым. Күз айы болатын. Күн екіндіге барған кез­де, астында ақбозаты, үстінде жұқа түйе жүн шекпені, басында қара бұйра бөр­кі бар Жамбыл ақын келді. Бұрында ба­ла кезімде еміс-еміс көргенім болмаса, өлеңін естіген жоқ едім. Мен барған ауыл­дан Ералышан деген қария Жам­был­дың замандасы амандық-саулықтан соң бірден:

– Үйге қонғын, мал сойылып, тамақ ас­қалы жатырмыз, бізге де бір күн өлең ай­тып, көңілімізді көтерсең қайтеді, бір жы­лы туған төл емеспіз бе, – деп жата жа­бысты.

– Мына Айқым ішіндегі Көнтекте азда­ған шаруам бар еді, соны бітіріп қай­тамын. Жолымнан қалдырма, – деп Жамбыл атынан  түсер  болмады. Сол кезде Екей ішіндегі Байсалбайлар:  «Тү­сі­ңіз, қо­нақ болыңыз» деп қолқалады. Ақы­рында Жамбыл мен барған наға­шы­ларым­ның ауылына  қонатын болды. На­мазшамда шай ішіп, біраз сусындаған соң, қалақ домбырасын қолына алып, құ­лақ күйін келтірді де, «Ау» дегенде ақын қыранның даусы саңқ ете түсті. Содан барып «Е ағайын, ел-жұрт не айт дейсіңдер», – деп алып, екі иығын бүл­кіл­детіп:

Айтқаныма құлақ сал,

Шабыстан Жамбыл тана ма,

Мынау тұрған ағайын

Көрғұлыны айтсам бола ма?

Манасты айтсам көпшілік

Көкейіңе қона ма?

Өтеген мен Сұраншы

Оны да айтса бола ма?

Айқымдағы Көнтекке,

Бармақшы едім қонаға.

Сүйінбай мен Қатаған

Айтыстың асқан пірі еді.

Сұлу сөздің сыры еді,

Қатаған Қырғыз бұрында

Бес жүз жылқы матаған.

Қызыл жебе Сүйінбай

Ер болып туды атадан.

Ағайын қыстап қоймадың

Кім қашқан берген батадан,

– деп бір қайырып, алдындағы  кесе­дегі құюлы тұрған шайын бір-екі ұрттап алды. Тағы да ақынның құрдастары Басалбай, Ералышандар:

– Сен Құлмамбетті  жеңдім дейсің, қалай жеңдің соны айтып берші, – деп қолқалады. Жәкең аз толғанып отырды да:

– Ойбой, оны мен жеңгенім жоқ, ата­мыз Қарасай мен ақиық ақын Сүйін­бай­дың әруағы жеңдірген. Әйтпесе, Құл­мам­бет дегендерің ол кезде аузымен құс тістеп, шүйлігіп тұрған кезі еді. Бол­маса үш дуан бас қосқан сол топта он бір ақын­ды жеңіп, домбырасын керегеге  бай­лап қоя ма?

Сол жолы үлкен жиынға Үйсіннен Жалайыр, Албан, Суан, Дулат, Шапырашты, былайша айтқанда, Үйсіннің бар­лық рулары жиналды.  Ар жағынан Найман мен Садыр Матай да келді. Тумысымда мұндай ұлан-асыр үлкен жиын, үлкен топты көргенім жоқ. «Құл­мамбет он бір ақынды жеңіпті» деген соң мені шақыртар деп бір кедей шаруаның үйіне қашып барып сонда өлең айтып отыр­ғанымда екі жасауыл келіп алдына салып айдап әкелді. Он екі қанат қазақ үй­де Албан, Шапырашты болып толып отыр екен. Төрде шүйдесі шоқпардай Құ­тық Сейіттің  Құдайбергені маған ады­рая қарады. Ол Жамбылды табыңдар таздан басқа ақын құрып қалып па? Сүйінбайдың інісі Жамбыл қайда» деген екен. Ояздан сәл төмен күшігендей кө­зін сүзіп Құлмамбет шүйлігіп отыр екен, босағаны аттағаннан-ақ жер-жебіріме жетіп өлеңнің дауылын боратты. Шапыраштыдан оның ішінде өз руым Екей­ден түк қалдырған жоқ. Өзімді де, руым­ды да оңдырмады. Сонда Құлмам­бет былай деген еді.

Екейді ер дейміз бе, бел дейміз бе,

Көтеремді көктемде жемдейміз  бе,

Жалаң аяқ жарлыны ерттеп мініп,

Қой соңына салып бір желмейміз  бе,

Екейді тозып жүрген ел дейміз бе,

Қаптаған жердің жүзін сел дейміз бе,

Пұл таппай қаңғып жүрген қу кедейді,

Терекке асып, тірсегінен ілмейміз бе,

Қызықты уа халайық көрмейміз бе,

Жыртық тонды Жамбылдан жеңілген соң

Тамам, Албан ұяттан өлмейміз бе,

Ақын деп бір тулақты алып кепті

Албан, Суан ортаға алып көрмейміз бе, – деп борандатқаны-ай келіп. Сонда ме­нің тізем қалтырап, алғашында не айт­қа­нымды білмей қатты састым. Өйткені, Албан аға болғанда Дулат, Шапырашты іні емес пе, бұрын-соңды ағайын арасын­да мұндай айтыс болып көрген жоқ. Сүйін­бай  болса Қырғыз Қатағанмен ай­­­тысты. Осыны ойлап аузыма сөз түс­пеген еді. Сонда төрдегі Құ­дай­бер­ген жанында отырған  Шапыраш­ты­ларға сыбырлап, «Жамбылға ай­­­тыңдар, Албан екен деп аянбасын, Құл­мамбеттің түбі  Уақ. Албанға сіңбе» деген екен. Со­ны естіген соң мен де Қарасайлап бір бүйірден кірістім:

Құлмамбет заманыңда болдың құлан,

Аузыңда Алла, кәпірім қолда құран.

Арқадан кісі өлтіріп қаңғып келіп,

Албанға дінін сатқан сен бір жылан.

Шаласың ақиланып бір қиядан,

Мерт боларыңды білмейсің қапиядан.

Түбің жоқ Арғын да емес, Албан да емес,

Құдайым сақтай көрсін сұрқиядан.

Оңа ма елін сатқан, жерін сатқан,

Саудагер сарт емес пе ең әуел бастан.

Әруаққа тіл тигізбе жүзі қара,

Арғы атам Ер Қарасай жауға  шапқан, – деп мен оның арғы түбінің шикі екенін өзі­нің Албанға сіңбе екенін бетіне бас­тым. Сол жолы Құлмамбеттің жеңілгені анық еді. Оның айтысынан, алысатын  ақын­дары Сүйінбай, Түбек, секілді өрен жүй­рік ақпа ақындар болмаса, мен оның теңі емес едім. Ол жолы Ұлықтарға арқа сүйе­ген Құлмамбет менің жер-жебіріме та­ғы да жете түсті. Ол былай деді:

Кездестің Құдай айдап мешін жылы,

Ақын деп алып келген несін мұны.

Болғанда мен арыстан сен бір тышқан.

Арыстанның бола ма тышқан құрлы,

Жамбыл-ау қобыз шалған жын емес пе ең,

Кезінде  Қоқандардың құлы емес пе ең.

Жүрген мықтылардың атын байлап,

Қапияда қаларсың бұл егестен.

Рас сенің Сұраншың батыр болған,

Оқ тиіп шайт болды тақыр қолдан.

Сарыбайың Сайранда қашып кетіп,

Талай ел соңы ерген опат болған.

Ешкінің көң тулағын киген Жамбыл

Жын қуып, қобыз шалып жүрген Жамбыл,

Тең келе ме жапалақ ақ сұңқарға,

Көтерілді бұл жерде іргең Жамбыл.

Жамбыл қашан батыр болып сауыт кидің

Ұран салып қашан сен жауға тидің.

Қызып тұрған темірге қарылам деп,

Сексеуілдің артындай босқа күйдің.

Жұртта қалған Екей ең,

Есқожа саған ес болды,

Тыраштанба Жамбылым,

Енді саған кеш болды.

Бадана сауыт киіп пе ең,

Ұрандап жауға тиіп пе ең,

Сұраншы Саурық болмаса,

Құл болып кетіп қоқанға,

Өртеніп едің күйіктен.

Қу домбыра өңгеріп,

Қобыз шалып сенделіп,

Шолақ етек, қу Екей,

Айтыспақшы боласың

Өзіңе мені тең көріп,

Елу бақсы Екейде,

Алпыс ақын тағы бар.

Кешке жақын болғанда,

Жын қуғандай  қағынар,

Диуана бақсы сен едің,

Қай Үйсінмен тең едің,

Қоңыз теріп жеп едің,

Осы топқа тағы да

Тиын-тебен табуға,

Алатаудан кеп едің.

Лақ текедей бақыртып,

Пірлеріңді шақыртып

Қайтсем де сені жеңемін, – деп  Құл­мам­бет оңды-солды сапырып, борандат­қан­да сондағы отырған Шапыраштылар «Бұл Жамбыл не тауып айтады?» деп бәрі де жер шұқып, жаңа түскен келіндей бас­тарын көтере алмады. Сонда мен бы­лай деп жауап қайтардым:

Кедейсің деп Екейге жаптың жала,

Түк таппасаң Іленің құмын сана.

Суға батып  тал қармап жүргеніңде

Байқұс тазым Арқадан ауып келдің,

Мият тұтып Албанды тауып келдің,

Албанменен Суанды жаудан қорғап,

Қарасайлап Қалмаққа шауып па едің?

Тағы да таз Құлмамбет ауып келдің

Төбеттей өз ағаңды қауып келдің

Кісі өлтірген қарақшы жүзі қара

Ойраңдап ошағыңды шауып келдің,

Сөз дегенің Іледей су болды ма?

Сорпасы бұл Албанның бу болды ма?

Құлмамбет ақиланып ақырасың,

Сен өзің кірме емес пе ең Құлболдыға,

Замана түлкі мінез сұм болды ма?

Құлмамбет ақын емес жын болды ма?

Деуші еді Құлмамбеттің түбі Уақ

Халайық мұның өзі шын болды ма?

Жоңғарлар зар жылатып елді шапқан

Сондықтан қалың қазақ қанға батқан.

Айқасқан жау Қалмақпен Қарасайым,

Келгенше бізге көмек Арқа жақтан.

Табынасың қу тазым Ұлықтарға

Елдің қамын ойлайтын Ұлық бар ма?

Албанның итаяғын жалаған таз

Басасың не түрлі бір сұмдықтарға, – деп Құлмамбеттің түп атасының кім екен­­­дігін отырған қауым алдына әш­ке­ре­­леп бердім (Ескерте кететін бір жайт, мы­на айтылған өлеңдер еш жерде жа­рияланбаған. Жамбыл мен Құлмамбеттің бұрынғы айтыстарында да жоқ. Жи­нақ­тарына да кірмеген). Осы айтысқа екі ел­­дің билеушілері мен ұлықтары 500 сом бәйге тіккен екен. Ондағы жылқы құ­ны 10-15 сомнан аспайтын. Құлмам­бетті мен жеңуін жеңдім, ақшаны жуандар  жеді. Осы айтыстан соң бір жылдан кейін Құлмамбет мені ертіп Қырғыз Шаб­­дан ауылына барған еді. Сонда ақын­дық өнерін бір көрдім. Құлмамбет Айтұлы үлкен ақын еді ғой. Солай шы­рақтарым, – деп Жамбыл қой қора­ла­ған­нан  ертеңгі  бозторғай  шырылда­ған­ша Құлмамбетпен айтысын айтқан еді. Ал Жам­был жинақтарындағы оның Құл­мамбет пен айтысын небәрі бірер сағат­тың ішінде оқып шығасың. Әттең Жам­былдың өз аузынан жазып алған адам болса, бұл айтыс кітаптағыдан әлдеқайда қызық та тамаша еді. Сонда Жамбыл: «Құл­мамбетті жеңіп едім» деп асып-тасып отырған жоқ. Оны жеңгізген ұстазы Сүйінбайдың айтыста нені айтып, нені қою керектігі туралы өсие­ті не­­сіне алып отырды. Ертеңіне Ұлы Жам­был Айқым ауылына бармақшы бо­лып ақбозатына мініп, аттанып кетті. Содан бері  көп жылдар  өтсе де, Жамабыл мен Құлмамбет айтысын тыңдаған түн есімнен кетпейді. Бәрі күні кеше болып өткендей, – деп Бел­ғожа қария әңгімесін аяқтады. Ол сол кездің өзінде 68-69 жаста болатын. Есқожа ішіндегі Дәулет руынан енді біздің Жамбыл мен Құлмамбет айтысы 1896-1897 жылдары болды дейтініміз Құлмамбеттің Жам­былға  айтқанында мешін жылы деген сөз бар. Жыл санау­дың тарихын ақтарсаң мешін жылы 1897 жылдың наурызынан бастап кіреді екен. Негізінде айтыс сол жылдың  ел жайлауға шығар мезгілінде болған.