Біз бүгінгі күн биігінен Мұстафа Шоқайдың азаттық үшін күрестің қазақ тарихындағы мүлдем жаңа түрі мен кезеңін бастап бергенін, оның «Жас Түркістан» сияқты журналдардың, «Түркістан кеңестер билігі езгісінде» сияқты белгілі еңбегінің оның айғағы екендігін мойындауымыз керек. Революциялық өзгерістен күткен үміті ақталмасына көзі жеткен Мұстафа Шоқай да А.З.Валиди сияқты «Россияның ішіндегі күрес мұсылмандардың құқын қамтамасыз ете алмады, әрине, бұл өкінішті-ақ, сондықтан да күрес енді халықаралық сипат алмақ. Менің мақсатым – бұл елдердің талап-тілегін әлемдік қауымдастыққа жеткізу», – деп айтуға толық құқы бар еді. Ол өз заманында саяси-әлеуметтік қатынастарды зерттеп, күрделі құбылыстардың тұтас болмысын талдап, тұжырымдап отырды. 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін шетелге ауып, большевиктік саясатқа қарсы күресін Мұстафа Шоқай өмірінің соңына дейін тоқтатпады. Мұстафа Шоқай Ақпан төңкерісінің нәтижелерінен үлкен үміт күтті. Бұл төңкерісті Түркістанға, қала берді қазақ халқына бостандық, мемлекеттілік береді деп үміттенді. М.Шоқай: «Патшалық құлап, революцияшыл демократтар билік басына келсе, орыс мемлекетінің бізге жасаған қиянаты жойылатынына әрі басқа өлкелерде кең ауқымды «ішкі ұлт мәселесі» құрылатынына бұл өлкелерде (Түркістан) орыс қоныс аударушыларының үдере кешуі, тоқтатылатынына сенетінбіз», – дейді.
М.Шоқайұлының саяси-әлеуметтік көз­­қарасының өзгеруі көп нәрсені аңғар­та­ды:
1. Патшалық Ресейдің бұратана деп атал­ған халықтардың қатаң езгіге салғанын сы­пайылап, «қиянат» жасады деп көрсетеді. Ол қиянаттың мені – отарланған халық­тар­дың соның ішінде қазақ ұлтын да ба­рын­ша езіп әлеуметтік дамуын тежеп, Қа­зақ­станды бүкіл Түркістанды империяның ши­кізат көзіне және дамып келе жаткан орыс ­капитализмінің рыногына айналдырды.
2. Екіншіден, ұлт мәселесі деп ұмтыл­ған­да Мұстафа қазақ сияқты ұлттар өзінің сая­си-әлеуметтік, мемлекеттік құрылымын ав­тономия ретінде алады, мұның өзі бұра­та­наларды отарлық езгіден құтқарып, ха­лық­тың әлеуметтік халін жақсартады деп күт­кен еді.
3. Үшіншіден, Қазақстанға орыстардың қо­ныс тоқтатылса, қазақ жерін отарлау да тыйы­лып, қоғамдағы әлеуметтік қаты­нас­тар шиеленгені бәсеңдер еді деген терең ой жатыр.
Мұстафаның бұл үміті ақталмады. Орыс демократтары іс жүзіңде сынақтан өте алмады. Мен әділмін деп кеуде соққан революционерлер үкімет басына келгеннен кейін орыс емес халықтар өкілдерін билік­тен шеттетіп, маңайына жолатпай қойды. Ақ­пан төңкерісінің нәтижесінде үкімет ба­­­сына келгендердің империялық, шо­ви­нис­тік пиғылы қозып, ұлттық қоз­ға­лыс­тарды қолдамады. Осыған орай Мұстафа: «Қ­а­зақ арасындағы ұлттық қозғалыстың бә­ріне де орыс әкімшілігі қарсы», деп жазды. 1917 жылы 10 сәуірде Ташкентке келіп, «Түр­кістан» өлкесін жұмысшы солдат депу­таттары кеңесінің құрылтай жиналысында сөйлеген халықтың социалист Никора де­ген­нің: «революцияны орыс революцио­нер­­лерінің орыс жұмысшы солдат депутаттары жасады. Сондықтан Түркістанда бар­лық мекеме билігі орыстардың қолында болуы тиіс, жергілікті халық біздің бер­ге­німізге қанағаттануы керек», деп айтқа­нын ашына жазады. Мұстафа өз естелік­те­рін­де демократтардың мақтап жүрген Ақ­пан төңкерісінің қазақ даласында әрі сая­си, әрі әлеуметтік теңсіздікті күшейте түс­кенін көрсетеді.
М.Шоқай автономияның мәнін былай тү­сіндіреді: «Түркістанның дербес ел бас­қа­ратын мекемелері мен атқару органдары, яғ­ни заң шығаратын Парламенті және іс жүр­гізетін үкіметі болуға тиіс. Сыртқы сая­сат, қаражат, жол, әскери істер Ресей фе­дерациясының үкіметінің ісі деп есеп­теледі. Оқу, ағарту жұмыстары жергілікті ме­кемелер заң және жер мәселелері бәрі жергілікті автономиялы үкіметтің ісі деп қаралады».
Ташкенттегі орыс қауымы, – деп көр­сет­ті М. Шоқай, – тек Түркістандағы авто­но­миялық басқару мекемесінің ашылуына қар­сы болып қоймастан, барлық түр­кіс­тан­дық­тардың орыстармен құқы тең болуына да қарсы.
Мұстафа Шоқай Қазан төңкерісі қазақ да­ласына бостандық, әлеуметтік әділдік емес, қайта кедейлік, құқықсыздық, қыр­ғын әкелді деп тұжырым жасайды. Түр­кістан халқының әлеуметтік ахуалын си­пат­таған Мұстафа Шоқай: «Түркістандағы Кеңес үкіметі Түркістандық кедейлердің, Түр­кістандық әйелдер мен балалардың сүйе­гінің үстіне орныққан», – деген. Кеңес­тік Қазақстандағы әлеуметтік проб­ле­ма­лар­ға арналған «Қазақ жеріндегі ашар­шы­лық» деген очеркінде Мұстафа Шоқай 1921 жыл­ғы қазақ қоғамының үлкен дертке, қат­ты ашаршылыққа ұшырауының басты се­бептерін көрсетеді. Қазақтың малы жұт­тан ғана қырылмай, Қызыл Армия пайдасы үшін халықтан малды тартып алудан да күрт кеміп кеткенін нанымды деректермен дәлелдеп отырады.
Мұстафа Шоқай, Кеңес Үкіметінің 1920 жылдары Қазақстанда жүргізген жер саясатына талдау жасап, бұл жөнінде өз ойын айқын баяндайды. Оны да большевиктер пар­тиясының құжаттарына, Голощекиннің баян­дамасына сілтеме жасай өз ой-пі­кірлерін білдіреді. Голощекин: «Бізде жаппай жерге орналастыру (қазақтарды) жө­нін­дегі жобаларға патшалық болмаса да бә­рібір кедейлер бұдан ешқандай пайда көр­ген жоқ» дегеніне ой жүгірте отырып, Мұстафа Шоқай оның себебін – қазақтарға тек жарамсыз жердің тигендігінен, құнар­лы, сулы жерлерді орыстар иелігінде қалып отырғандығынан іздейді. Шындығында оның бұл ойында үлкен шындық бар еді.
1936 жылы Берлинде Түркістан жаста­ры­ның алдында сөйлеген сөзінде Шоқай: «Түр­кістан жастары, бірлесіңдер! Сендердің бір­ліктерің, сендердің бір-біріңе күш қосу­ларың еліміздің бағытына қызмет етпек. Мұны ешқашан ұмытпаңдар! Бәріміздің құбыламыз – өзіміздің ата жұртымыз, елі­міз Түркістан болмақ! Түркістан үшін өлу, Түр­кістан үшін жан беру бәрімізге бір мақ­сат, бір махаббат уазифа болмақ. Мұны ұмыт­пау керек!» деген.
Тоталитарлық жүйенің бірден-бір ерек­шелігі – ел ішіндегі құрылысқа қатысты рес­ми биліктің пікірінен өзгеше көзқарас­тың болмауы. 1920-30 жылдары қалыптас­қан осындай жағдайда қоғамдық өмірде болып жатқан түбегейлі өзгерістерді сыни көзқарас тұрғысынан талдауға алған жал­ғыз басылым «Яш Түркістан» еді. Егер біз жо­ғарыда көрсетілген мәселелерге XX ға­сырдың соңындағы биіктен емес, Мұстафа Шоқай белсенді саяси қызметте болған 1920 жылдардың тұрғысынан көз салар бол­сақ, әрине, Мұстафа айтқан идеялар то­лық негізді болғандығын аңғарамыз.

Пірімбек Сүлейменов,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің доценті.