Абайдың шығармашылығында өмір шындықтары, оларды тану мен бағалау, іштің сыры мен тыстың қыры терең көрініс тапқан. Ақын болмыстағы шындық құбылыстарды сурет­теп, көрсетіп қана қоймайды, олардың мәнісін дәстүрлі дүниетаным тұрғысынан түсіндіреді, бағалайды, насихат етеді. Сол қат-қабат, көп қырлы, күрделі шындық құбылыстарды ақынның дәстүрлі дүниетаным жүйесінде жинақтауы мен саралауы, пайымдауы мен бағалауы ізгі, игілікті қағидалардың қалыптасуына алып келді. Ол қағидалар ақынның дәстүрлі дүниетаным құндылықтарына негізделген көзқарасының ерекшелігін ашады. Олар махаббат пен ғадауат, әділет пен әділетсіздік, жақсылық пен жамандық секілді ұғымдарға қатысты анықталады.
Абай адамның ойы мен адамзат қоғамының бойындағы әділетсіздіктің, жамандықтың себебін ақиқат­ты тани алмаумен, жақсы мен жаманды айыра білмеумен, білімсіздікпен байланысты түсіндіреді. Ал адамның ойы мен ісінің әділетін ақылдың кемелдігімен, білімнің тереңдігімен байланыстырады. Енді осы түсініктің түбіне үңілгенде, ақын ойының желісі ілгеріде жасаған ғұламалардың, халықтың дәстүрлі дүниетанымының ақыл, қайрат, жүрек туралы қағидаларымен ұштасатыны аңғарылады.
Ақынның өлең сөздері мен қарасөздерінің өрісінде халықтың дәстүрлі дүниетанымы мен мәдениетінің асыл рухани құндылықтарына негізделген ойлар мен қағидалардың іргелі жүйесі жатыр. Мысалы, «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңінің әр жолының мәні мен мағыналық құрылымы күрделі.
Жас қартаймақ, жоқ тумақ,
туған өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.
Басқан із, көрген қызық
арт­та қалмақ,
Бір Құдайдан басқаның
бәрі өзгермек, –
деген жолдарда адамның көз алдынан өтіп жатқан болмыс көріністері бейнеленген. Осы қарапайым тұрмыстық сипат­тағы шындық жайларды біртұтас құбылыс деңге­йінде жинақтау арқылы ақын адам өмірі туралы ойының мәнін Жаратушы құдіретімен сабақтас өреді. Жоқтың тумағы, туғанның өлмегі, жастың қартаймағы, басқан із, көрген қызық арт­та қалмағы анық, қайта келмек жоқ: өтпелі, өзгермелі, жалған.
Өзгермейтін бір ғана Құдай. Осылайша, өлең жүйесінде екі түрлі құбылыс қатар сипат­талады: а) өтпелі, өзгермелі, жалған; ә) өтпейтін, өзгермейтін, мәңгі-бақи. Ақын жалғанның баянсыздығын, бақидың баяндылығын ашып айтумен шектелмей, жалғанның бақиға тәуелділігі, баянсыздың баянды алдындағы дәрменсіздігі туралы ой тастайды. Бұл ойдың тамыр тартқан тереңі де ілгеріде өткен данышпандардың пікірлеріне, Құран аят­тарына бастайды.
Абайдың адам өмірінің мәні туралы өмірлік құндылықтарды анықтау мен бағалаудағы ұстанымының негізі терең. Пайғамбар білімсіз құлшылық етушілерден ғалымдардың артықшылығы жұртының ең соңындағыдан өзінің артықшылығы сияқты екенін айт­қан. Хадистанушылардың айтуынша, Жаратушы, оның періштелері, көктегілер мен жердегілер, тіпті ін түбіндегі құмырсқа мен су түбіндегі балыққа де­йін адамдарды ізгілікке, жақсылыққа үйрету үшін білім іздегендердің тілеуін тілейді (ат-Тирмизи).
Ақын ойы осы тереңдіктің түбін көздеп, асылын содан табады: «Алла ант­тарыңдағы бос сөзді тергемейді. Алайда жүректерің істегенді есепке алады» [Құран 2:225]. Жұрт­тың сөзі мен ісін осы тұрғыға орай сараптап, содан тапқанынан тағылым таратып, ғибрат береді, иман, имандылық, адамдық негізі туралы ойларын дамытып, білімнің адам өміріндегі мәні туралы әлеумет­тік-этикалық, философиялық қағидаларының жүйесін түзеді. Осы жүйе талаптары тұрғысынан өзінің де, жұртының да ісін ақыл көзімен көріп, біліп отырып:

Сүйенген, сенген дәурен
жалған болса,
Жалғаны жоқ бір Тәңірім,
кеңшілік қыл,–
дейді.
Ақын осы сөзін өзі үшін ғана емес, қалың елі үшін де айтып отырғандай қалып танытады. Мұндай сөзді қандай жан, қандай адам айтуы мүмкін екенін ақыл тоқтатқан кісі ішпен ғана білмек. «Шын мәнінде, дүние тіршілігі бір ойын, ермек, сән және мал мен басты көбейту ғана» [Құран 57:20; 3:14], «алданыштың ғана нәрсесі» [Құран 57:20]. Адам баласының оған мойын бұрмай, алданбай өтуі қиын. Алланың адамдарға арнап айт­қан мынадай да бір сөзі бар: «Сендерден тозаққа кірмейтін ешкім болмайды» [Құран 19:71]. Осы аят­тың мәнін жете түсінген ақыл-ой иесі, парасат­ты жан Жаратушының рақымын күтпей, өзінің ақырын ойламай тұра алмайды. Өйткені дүниәуи дәуренге сүйенбеген, сенбеген, оның қызығына қызықпаған жан жоқ, бар болса өте сирек. Солай дегенмен осы дәуреннің жалғандығы туралы ойға тоқтаған, соған сенген күйін мынадай өлең жолдарымен білдіріп отырған адамның сенімі берік, танымы терең екеніне шәк келтіруге болмайды. Ақынның осы сөзі – дүниәуи тіршіліктің көзді қызықтырған жарқылының баянсыздығын, жалғандығын анық сезінген, жалғаны жоқ жалғыз Жаратқанның өзі ғана екеніне иланған, иман келтірген, одан рақым күткен көңілдің сөзі. Бұл жерде ақынның сезінуі, илануы, иман келтіруі жайында ғана айтып, сонымен тоқтау жеткіліксіз. Ақынның бұл сөзін иман келтірген жанның өзі «сүйенген, сенген дәуренде» жасаған теріс істері үшін Жаратушыдан жалбарынып кешірім сұрауы, мүнәжәт етуі, көңілін аршуы, тәубе қылуы деп қабылдауға тура келеді. Мүнәжәт – Абайға де­йінгі дәуірлерде өмір сүрген шығыс ақындарының көпшілігі қалам тербеген жанрлық түр. Оның үздік үлгілерін Абайға жақын ақындық ортада Низами, Науаи жасаған. Мүнәжәт­тің өлең өнерінің жанрлық бір түрі ретінде пайда болуы халықтың дәстүрлі дүниетанымымен байланысты. Жаратқан пенделеріне: «Аллаға шынайы тәубе қылыңдар» [Құран 66:8; 11:3; 24:31], – деп жарлық берген. Оны орындау, оған мойынсұну, тәубеге келу – дәстүрлі дүниетаным өрісіндегі әрбір ақылды, білімді адамның парызы. Пайғамбар өзінің үмбет­терін осы жарлықты орындауға, Аллаға құлшылық қылуға шақыра отырып, өзінің күніне Аллаға жетпістен аса жалбарынып тәубе қылатынын айт­қан (әл-Бұхари). Абайдың жоғарыда берілген екі жол өлең сөзіне негіз болған құбылыстардың тобында Құрандағы осы жарлықтың қуаты бар. Абайдың: «Мүнәжәт – уәлилердің зар наласы», – деуі бұл пікірдің дәлелі мен дәйегін бекіте түседі.
Осы рет­те ақынның:
Дүниеге дос ақиретке бірдей болмас,
Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.
Дүниеге ынтық,
махшарға амалсыздың
Иманын түгел деуге аузым бармас, –
деген өлең жолдарындағы ойларға сүйенген артық емес. Раббысынан бұ дүниеде ғана жақсылық сұрағандарға о дүниеде несібе жоқ [Құран 2:201]. Дүниенің пайдасын тілегендер мен ахирет пайдасын тілегендердің әрқайсысы өз дегендерін алады [Құран 3:145; 4:134]. Ақырынан үміт етпеу, «дүние тіршілігіне мәз болып, сонымен көңілдері жай табу» – Құран аят­тарынан ғибрат ала алмағандардың ісі [Құран 10:7]. Осы көрсетілген сүрелердің аят­тары негізінде ақын өз түсінігін береді: кісінің дүниеге достығы мен ақыретке достығы бірдей болмайды. Дүниеге ынтық болып, махшарға амалсыз қалған жанның иманының түгел болмайтыны туралы түсінік те Құран аят­тарына негізделеді. Бұ дүниеге беріліп, оның қызығына батқан адамның жүрегінде Құдайдан қорқу дегеннің болмайтыны Пайғамбардың хадистерінде де айтылған (Ғазали). Осы ой ақынның «Отыз төртінші сөзінде» анық баяндалған: «Кімде-кім ахирет­те де, дүниеде де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды».
Ақынның жалған мен бақи, иман туралы түсінігінің негізі тереңде. Кісінің тәубеге келуінің өзі осындай түсініктен басталады. Абайдың мүнәжәтінің, тәубесінің мазмұны, мағынасы кең. «Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл – өзгесі Хаққа қол емес», – секілді қағида, сенім деңге­йінде ұсынылған ойлардан ақынның рухани әлемінің нұры шалқиды. Осы тұрғыдан келгенде, ақынның тәубесі «ынталы жүректің», «шын көңілдің» тәубесі, «анық ақиқат көзі жетіп, ден қойып, ұйып сенген» тәубесі екеніне илануға болады. Бұл жерде мүнәжәт, тәубе етуші адамның ішкі күйінің мынадай сипатына назар аудару керек: а) көңілге салмағы түскен күнәлі істі не қылықты жасаудан бір­жола тыйылу;
ә) көңілге салмағы түскен күнәлі ісі не қылығы үшін өкініп, Алладан жалбарынып кешірім сұрау; ­­­
б) Алла алдында күнәлі етер мұндай істі не қылықты бұдан былай ешуақыт­та да қайталамау туралы берік шешімге келу. Абайдың тәубасының мәні осындай.
«Алланың өзі де рас, сөзі де рас», – дейді Абай. Ақынның осылай аталатын өлеңі абайтану ғылымында кең пайымдалды. Ақынның осы сөзінен метафоралық мағына іздеп, оның айтылуының себебі мен мақсатын Алладан алыстатып түсіндіру де болған. Қайсыбір пікірлердің негізінде Абайды Алладан алыстату оның ақындық даналығын аша түседі деген секілді ойдың елесі жат­ты. Абайды Аллаға жақындату оны ақындықтан молдалыққа алып келетіні жайында да ойланушылар мен ой айтушылар болды. Біздіңше, Абайды Алладан алыстатуға да, Абайды Аллаға жақындатуға да талпынбай, барды барынша бағалаған дұрыс. Егер Абай: «Иман деген – Алла табарака уатағаланың шәриксіз, ғайып­сыз бірлігіне, барлығына уа һәр неге бізге пайғамбарымыз саллала Аллаһу һалайһи уа саллам арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойынсынып, инанмақ», – десе, одан астарлы мағына, басқа мазмұн іздеуге немесе бұл сөзді басқаша түсінуге, басқадай пайымдау­ға жол жоқ. Алла тағаланың «серіксіз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына» Алланың өзі, сонан соң періштелер мен ілім иелері куәлік берген [Құран 3:18]. Иман туралы сөзінде Абай да осындай куәлік береді. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» дегенде де, ақын өзгенің емес, өз жүрегінің шынын айтып отыр, өзі іздеп тапқан ілімнің жарығын жаға отырып, өзгелердің жайын да ойлайды, өзін де ұмыт қалдырмайды. Ақынның мұнысы да Құранға [9:71] негізделген ұстаным екеніне шәк келтіруге болмайды. Ақын айналасына Алланың өзінің де, сөзінің де растығын айт­қанда, осыған өзінің тыңдаушыларын иландыруды, сөйтіп оларды жаман әдет­тер, жөнсіз қылықтар, әділетсіз істер жасаудан тыюды көздеген. Аллаға иман келтіре отырып, жұрт­ты жамандықтан сақтандыру, жақсылыққа шақыру, надандықтан кемелдікке бастау, өзінің білген білімін білмегендерге беру – Абайдың шығармашылық мұратының, ақындық дүниетанымының, адамгершілік әлемінің берік негізі. Ал енді осы шығармашылық мұрат пен ақындық дүниетанымның, адамгершілік әлемнің берік негізі болып отырған ұстанымның өзінің түп төркініне үңілер болсақ, көрер көзге Құран кәрімнің үшінші сүресінің білім туралы аяты түсер еді: «…оны адамдарға түсіндіріңдер, жасырмаңдар» [Құран 3:187]. Адамның тапқан, алған, білген білімін өзгелерден жасырып қалуының, жұрт­тың игілігіне пайдаланбауының ауыртпалығы, жауапкершілігі болады [Құран 2:146;283]. Хақтың жолы осы. Хақтың жолына даналық және көркем үгіт арқылы шақыру туралы Құранда анық айтылған [Құран 16:125]. Пайғамбардың хадистерінде де осы аят­тың мазмұны сақталған. Мұндай тағылымды, көпшілікке ғибрат­ты ұстаздық іс адамның адамға, адамзатқа деген жанашырлығына, баянды да байсалды махаббатына негізделеді.
Абайдың танымында кісі өзі сенбеген нәрсеге өзгені де сендіре алмақ емес. «Өзің құрмет­темеген нәрсеге бөтеннен қайтіп құрмет күтесің?» – дейді ақын. Өзі сенбеген нәрсеге өзгені сендіруге талаптану адамның асылының ісі емес. Ақылы толық кісі жақсылығына, игі­лігіне, ақиқатына өзінің көзі жетпеген сөздің ұшын ұстамайды, ондай сөзді басқаға да арнап айтпайды. Абайдың қалың елінің мінезін түземекті мақсат етіп, жас пен кәріні ғылым, әділет, шапқат жолына шақырған әр сөзінде өзі ақиқатына cенген шындық бар, онда әр адам үшін құнды мән бар, әр ойында барша адамзат үшін бағалы терең мағына бар. Ақын халқының адам болам деген азамат­тарының бес нәрседен қашық болып, бес нәрсеге асық болуын тілегенде де Ғұламаһи Дауа­ниға (Джалалeддин Мұхаммед Дауани (1426-27 – 1502-03) көз жұмып ілесіп, еріп отырған жоқ. Ғұламаһи Дауанидің ұсынып отырған ғибраты өзінің адамгершілік ұстанымдарымен мейлінше үндес, жақын келгендіктен, ақын оған ерекше мән береді. Ал осы ойлардың төркініне үңілсек, олардың бастауында Құранның, Пайғамбар хадистерінің, азамат­тық ғылымда Аристотельдің, әл-Фарабидің қағидалары тұрғаны белгілі болады. Дауанидің еңбегінің (Джалалова этика / Ахлак-и джалали) түп бастауында Аристотельдің этикалық қағидалары (Никомахова этика /Ахлак-и нику махаси) тұрған болса керек. Бұл екеуінің арасында басқа да трактат­тар бар.
Абайдың «әділет­тік, арлылық, махаббат» үшеуін адамның қабірден әрі өткендегі үш жолдасы екенін айтады. Абайдың осы сөзінің мағынасында да үлкен мән бар. Пайғамбар адам баласының үш жолдасы барын айт­қан екен: а) біріншісі – жан шыққанша жолдас; ә) екіншісі – көрге кіргенше жолдас; б) үшіншісі – қиямет-қайымға де­йін жолдас. Адамға жаны шыққанша жолдас болатын – оның тіршілікте жинап-терген дүние-мүлкі. Көрге де­йін жолдас болатын – адамның жақындары, туыстары. Адамға қиямет-қайымға де­йін жолдас болатын – оның тіршілікте істеген игі істері (ат-Табарани). Абайдың «әділет­тік, арлылық, махаббат пен – үш жолдасың қабірден әрі өткенде» деуінің негізінде Пайғамбар айт­қан осы хадистің ғибраты барын аңғару қиын емес. Бірақ ақын өзінің ойын ақындық пайыммен тереңнен толғайды, адамның үш жолдасы туралы пайғамбар хадисін тарата отырып, адамның қабірден әрі өткенде жолдас болатын үш қуат көзін ашады, адамның тіршілікте істеген игі істерінің үш құрамдас негізін көрсетеді: а) әділет­тік; ә) арлылық; б) махаббат. Осы ойын ақын өзге жұртқа айтып қана қоймайды, өзінің ішкі сенімі, адамдық тұрғысы ретінде ұстайды. Абайдың ақындық дүниетанымында осы сенім, осы ұстаным оның адам туралы ілімінің басты ұстанымдарына негіз болады.
Арт­тағыға сөзің мен ісің қалса,
Өлсең де, өлмегенмен боласың тең
немесе
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған
болмаса
Жылай-жырлай өлгенде,
Арт­тағыға сөз қалсын, –
дегенде, ақын осы сенімін жұбаныш еткендей күй танытады, тіршілікте әділет­тікпен, арлылықпен, махаббатпен істеген ісін демеу тұтқандай болады.
Абайдың «Әсемпаз болма әр неге» өлеңінің бірінші шумағы мынадай оймен тұйықталады:
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар, қалан!
Баладан данаға де­йінгі қазақтың бәрінің көңіліне қонып, берік орнығып қалған ой. Абайтанушылардың еңбектерінде осы ойдың мағынасы, өмірлік тағылымы, тәрбиелік мәні сараланып, талданды, бағаланды, құнды ғылыми пікірлер қоры қалыптасты. Ақынның дүниетанымын, шығармашылық ойлауының бастауларын, мәдениетаралық кеңістігін барлағанда, осы ойды жеткізіп тұрған образдың түп-тегін анықтау қажет­тігі туады. Осы бағыт­та жүргізілген іздену жұмыстары ақын ұсынып отырған ойдың образды құрылым жүйесі мынадай құрамдас бөліктерден тұратынын көрсетеді: а) кірпіш дүние; ә) кірпіш дүниенің кетігі; б) кірпіш дүниенің кетігін табу; в) кірпіш дүниенің кетігін тауып қалану.
Кірпіштен өрілген дүние, кірпіштен өрілген дүниенің кетігін тауып қалану туралы образды ой – қазақ сөз өнеріне Абайдың алып келіп қосқан жаңалығы. Ой – жаңа, образ – тың, ақындық пайымдау – терең, көркемдік шешім – мінсіз. Ақын ұсынып отырған осы образды ойдың түптегін табу ақынның шығармашылық ойлау кеңістігін, ақындық дүниетаным тереңін тануға мүмкіндік береді.
Ибн Араби «Даналық бастаулары» еңбегінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) пайғамбарлықты кірпіштен қаланған және бір кірпіші кем қабырғаға ұқсатқаны, өзі (с.а.с.) сол қабырғадағы кетікті тауып, қаланғаны, сөйтіп дүние қабырғасының бүтінделгені туралы мәлімет­тер береді. Ибн Араби баяндап отырған образды ойдың құрылымы мен Абай ойының құрылым жүйесі өзара сәйкес. Бұл сәйкестікке негіз болған тірек ұғымдар мынадай: а) кірпіш қабырға (дүние); ә) кірпіш қабырғаның (дүниенің) кетігі; б) кірпіш қабырғаның (дүниенің) кетігін табу; в) кірпіш қабырғаның (дүниенің) кетігін тауып қалану. Пайғамбар (с.а.с.) кірпіш қабырға туралы айтса, Абай кірпіш дүние туралы ой тастайды. Пайғамбардың сөзінде кірпіш қабырғаның кетігін тауып қаланатын пайғамбар болса, Абайдың өлеңінде кірпіш дүниенің кетігін тауып қаланатын – өнерпаз ұлан. Айырмашылық бар. Солай десек те, Абай өлеңіндегі образды ойдың құрылым-жүйесіне, адамның өмірден өз орнын табуы, кірпіш дүниенің кетігін тауып қалануы туралы тірек ұғым Пайғамбар (с.а.с.) сөзінен алшақ кетпейді. Пайғамбар (с.а.с.) айт­қан образды ойдың құрылым-жүйесі Абайдың ақындық ойының тууына негіз болған.
Ақын қарасөздерінде адам бо­йындағы ізгі қасиет­терді анықтап көрсетіп қана қоймай, олардың өзара қарым-қатынасын, басқа адамгершілік қасиет­терімен байланысын кең зерт­теп толғайды. Бұл орайда «Он жетінші сөз», «Он бесінші сөз», «Он төртінші сөз» «Жиырма алтыншы сөз», «Отыз төртінші сөз» жүйелерінде көрініс тап­қан, тиянақты тұжырылған терең мазмұнды ойлар ерекше бағалы. Абайдың: «Рақымдылық, мейірбандылық, уа әрбір түрлі адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойдың оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі, асықтық та жүрек ісі. Тіл жүректің айт­қанына көнсе, жалған шықпайды, амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады», – деген сөзінің мәні тереңде. Рақымдылық, мейірбандық Алланың сипат­тарынан шығатын ұғымдардың қатарынан. Адам баласын өз бауырым деу, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса екен демек – рақымдылықтан, мейірбандықтан. Жаратушы өзінің рақым әлеміндегі мейірімділігін жүзге бөліп, оның тоқсан тоғыз бөлігін өз құзырында қалдырып, бір бөлігін жер жүзіне жіберген екен [Мүсілім]. Жер бетіндегі тіршіліктің негізін ұстап тұрған Жаратқанның рақымдылығының, мейірбандығының осы жүзден бір бөлігі деседі. Рақым, мейірім туралы әңгіме үстінде адамдар Пайғамбарға: «О, Алланың Елшісі, біздің әрқайсымызда да рақым бар», – десе керек. Сонда Пайғамбар мынаны айт­қан екен: «Дұрысында, менің айтып отырғаным сендердің әрқайсыңның өз жолдастарыңа деген рақымдылықтарың емес, сендердің әрқайсыңның жалпы адамға, барлығына деген рақымдылықтарың» [ат-Табарани]. Адам баласына рақымы, мейірімі жоқ жандар Алланың мейірімі түскендердің қатарына қосылмайды. Кісі жердегілерге рақымды болса, көктегі де оған рақымды. Өзіне тілегенді өзінің бауырына да болсын деп шын ниетпен тілеме­йінше, кісі рақымды, мейірімді болмайды, Алла көрсеткен адамшылық жолына түспейді. Алланың, адамның дұшпаны осындайлардың, Алла жолынан адасқандардың тобынан таралады. Алланың жолындағылар үшін ондай жандар, ең жақын ағайын, бір атаның баласы болса да, дос, бауырға жатпайды. Пайғамбар хадистерінде осылай айтылады [әл-Бұхари, ат-Табарани]. Абайдың: «Әкесінің баласы – адамның дұспаны. Адамның баласы – бауырың», – деуінің алыс сарыны осы арнадан шығып жатса керек.
Адамның адамға достығы, Аллаға құлшылығы, білім, жақсылық, иман жайы азамат­тық ғылымның ілкі дәуірден бергі тарихының барлық кезеңдері мен дәуірлерінде басты, әлеумет­тік маңызы зор мәселе ретінде қарастырылып келеді. Алланың кітаптарында да жеткілікті баяндалған. Мұса пайғамбарға (Ғ.С.) берілген Тәурат­та да ізгілік негіздері бар еді. Бірақ жұрт ондағы ізгілік қазынасын бойларына сіңірмеді. Осы жай Құранда былай баян­далды: «Өздеріне Тәурат жүктеліп, ке­йін оны игере алмағандардың мысалы кітаптарды артқан есек тәрізді» [Құран 62:5]. Мұның ғибратын ұққан жағдайда, одан бүгінгілердің де сабақ алатыны анық. Құт­ты білім кітабы көзінің алдында тұрғанмен, оны оқымаған, оның қағидаларынан өз өмірі, тіршілігі үшін игілікті пайда ала алмаған, сөйтіп азған, теріс жолда кеткен адамдардың мысалын осылай бейнелі түрде сипат­тауда шексіз білімдарлық бар.
Абайдың әдеби мұрасында халықтың рухани әлемінің бай қазынасы көрініс тапқан. Оның қадірі мен қасиетін халықтың дәстүрлі мәдениеті, байырғы дүниетанымы өзегіндегі құндылықтар аясында ғана пайымдауға болады. Халықтың дәстүрлі мәдениетін, байырғы дүниетанымын түзген асыл арна сөз өнерінің ілкідегі үлгілерінде де көрініс тапқан. Бұл рет­те біздің дәуірімізге де­йін жасаған Ахикар (б.з.д. VІІІ ғ.), Анахарсис (б.з.д. VІ ғ.), Лұқман хакім (Дәуіт пайғамбардың замандасы), Конфуций (б.з.д. 551–479), Сократ (шам. б.з.д. 470–399), Платон (б.з.д. 427–347) Аристотель (б.з.д. 384–322) сөздері арқылы жеткен даналық ойлардың мәні зор. Мына сөзде де үлкен сыр бар: «Алла саған алдындағыны растаушы Құранды шындық бойынша түсірді. Және Тәурат, Інжілді түсірді. Және парық қылатын мұғжизаны түсірді» [Құран 3:3-4]. Құран жер бетіндегі адамзат игілігі үшін түсірілген және «алдындағыны» растайды. Адамдар өздеріне «түсірілгенді толық орындағанға де­йін дәнеңе емес» [Құран 5:68]. Алланың адамдар үшін түсірген кітаптарының бәрі де кәміл, кемел ойларға бай. Әлем халықтарының дәстүрлі мәдениетінің, байырғы дүниетанымының негізі осы кітаптарда. Сондықтан Абайдың рухани әлемінің бай қызынасының қадірі мен қасиетін аталған кітаптардың мағынасы аясында, солардың ішінде, Құранның қағидалары негізінде дұрыс түсінуге болады. Құран басқа кітаптарды (алдындағы) растайды, сонымен бірге өмірдің мәні мен мағынасы, адамзат болмысының ақиқат құндылықтарын, жақсы мен жаман туралы ережелердің, талаптардың, қағидалардың кемелденген жүйесін ұсынады. Халықтың дәстүрлі мәдениетінің, байырғы дүниетанымының өлшемдері мен категориялары осы жүйе негізінде қалыптасты. Абай шығармаларының мағынасы мен мәнінің өзегі Құран қағидалары негізінде өрілуінің сыны мен сырын осы арнадан іздеген дұрыс. Абайдың рухани әлемінің бай қазынасын тану халықтың дәстүрлі мәдениетінің, байырғы дүниетанымының өлшемдері мен қағидаларының осындай түп негізін байыптаумен сабақтасады.
Абай ілімі, Абайдың көркемдік-эстетикалық ойлау қуаты халықтың дәстүрлі дүниетанымына, ислам мәдениетінің асыл құндылықтарына негізделген.

 

Жанғара Дәдебаев,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Абай ғылыми-
зерт­теу институтының директоры