ӨМІР ЖӘНЕ ЖАЗУШЫ
Заря Жұманованың “Сіз іздеген әлем” атты әңгімелер жинағына ірісі-ұсағы бар, семізге арық қосылған, он сегіз әңгіме жинақталған. Ең үлкен табыс – жазушының жазушылық мақсат, ниет, жігер қайраты екен. Заря қаламын қолына алып жазу столына отырғанда “Мен Қазақ деген ұлттың, Қазақстан атты тәуелсіз, енді ғана бағы ашылып келе жатқан елдің жазушысымын», – деген берік мақсат-мұраттың жетегімен жазады екен. Олай дейтінім, мейлі табысты, мейлі табыссыз болса да осы әңгімелердің барлығында жазушы Тәуелсіздіктен кейінгі Қазақстандағы Қазақ ұлтының қоғамдық өмір мен тұрмыстық өмірдегі қайшылықтарын негізгі тақырып етіп, ұлтының сапасын көркейтуге тырысады. Сөзімізге дәлел үшін жазушының “Сырлы әуенге сіңген сыбызғышы” атты әңгімесінен мына шағын үзіндіге үңілейік.
«Анда-санда, “Орыс радиосы” “Все бу-дет хо-ро-шо” деп мен сияқты өз елінде жүріп жалғызсыраған жандарды жұбатарға емексітеді. Алайда, кімге ненің жақсы болатынын ашып айтпайды. Қалай түсінсең солай түсін,” сендер қонақжай, төзімдіміз деп кеуде соғып мақтанушы едіңдер ғой. Тағы да сәл өз демдеріңе өздерің пісіп, ұйқылы-ояу шаламас жүре тұрыңдар. Кейін… ұйықтап қалған ар-намыстарың оянып жатса, ешкімнің қас-қабағына қарап, жаутаңдамай біз құсап өз тілдеріңде емін-еркін сайрарсыңдар” дегені ме?.. Әлде “Онсыз да бөтен ел, бөгде мемлекеттің төбесінде төрт аяғымен жүрген біздің тіліміздің айы оңынан туар кезі әлі алда” дегені ме? Жазушы сырлы да, сыншыл сықақшыл ой шеберлігін қолданып, “Қызым саған айтам, келінім сен тыңда” деп өзінің жан әлемін жайып салып, әңгіме айту арқылы, әлі де арылмаған сорымыздың барлығын ескертеді. Түлейлердің намысын да түрткілейді. Оянсын, ой алсын дейді. Сөзді қойып, осы әңгімедегі ойға келейік. Жазушы бұл әңгімеде өзі айтқандай «ұйықтап қалған ар-намысты оятуды» өзіне парыз етіп алған. Міне бұл Қазақ жазушысының қазіргі замандағы төл міндеті.
Заря әңгімелерін оқи отырып ағынан жарылған ниетіне разы боласың. Әйел жазушы ретінде көбінше Қазақстандағы әйелдер өмірін тіліне тиек етеді. Әйелдер қауымының жеткені мен жететін арман-мұратына тілеулес болмақшы болады. Мен бұл кітаптағы сәтті әңгімелер деп: «Тордан үшқан тотықұстар», «Уақытша неке», «Ақ босаға», «Сырлы әуенге сіңген сыбызғы», «Шынжыр баулы сағат немесе ұмытылмас үш кездесу», «Диктор қыз бен етікші», «Ақ мамық жауған түн», «Шаңырақтың киесі» қатарлыларды айтуға болар.
Жазушы өмірді шынайы бейнелеу үшін оған шеберлік керек. Қаламгер оқырманын табам десе онсыз болмайды. Тілі жоқ шығарманың күні де, гүлі де жоқ… Тағы да айтуға болады. Жазушы Заряның әңгімелерінің біразы жазушылықтың бұл шарттарын орындаған немесе орындауға ұмтылыс жасаған. Мысалы, «Тордан ұшқан тоты құстар» әңгімесіндегі ұнамсыз кейіпкер Нұрдәулет образы, «Уақытша неке» әңгімесіндегі ұнамды кейіпкер Күлшаттың образы, «Ақ босағадағы» ауылға келін боп түскен қалалық қыз Шынардың образы, ұлттық өмірдің кескін-келбеті, «Ақ мамық жауған түнде» адал да нәзік әйел жанының күйеуіне деген сағынышы мен махаббаты тамаша жарасым тапқан. Болымсыз жері жетпей тұр. Жігітінің асығып жар құшағына, құтты үйіне оралып келе жатқан кескінінен бір сурет қоса салса нетер еді дейсің? Осындай әңгімелер жас жанұяларға тамаша үлгі. «Шынжыр баулы сағат» атты әңгімесі жазушы Оралхан Бөкейдің «Тоқадан қалған тұяқ» атты керемет әңгімесінің деңгейіне дейін көтерілген сияқты. Алайда, Заря Жұманованың өз шығармасы, өз биігі бар. Ол жаңа образ, жаңа кейіпкер. Айтары да, алқабы да өзіне тән. «Диктор қыз бен етікші» әңгімесі әлемдік әңгімелер бағытына жол алған, келіскен романтика. Қиылысуға мүмкіндігі аз екі тағдырдың қисынын тауып жазған. Жаңаша әңгіменің бел ортасында «Шаңырақтың киесі» тұр. Қазақ ұлтында ғана болатын алтын қасиет менмұндалайды. Заман бұзылса адамның бұзылуы да оңай. Ерке өскен, шалдың жалғызы Кенжеш көңілдес тауып, балдай ұйып отырған үйін бұзбақ болады да, әке сотының қатаң жазасына ұшырайды. Ендігісін әңгімеден естиік!
«– Шақыр анауыңды! «Әкең өлгелі жатыр» деп айт! Жұмысына телефон соқ! – деді қатқыл да, бұйрықты үнмен.
– Сап-сау еді ғой! Табан астында оған не боп қалды. «Жау жағадан алғанда бөрі етектен алды» – деген осы болды-ау! Қашан көшіріп әкетесің деп, анау да ана жақтан күнде звандап жатыр деп күйіне сөйлеп, түпкі бөлмеге кіре берген Кенжештің көзінің оты жарқ ете қалды. Қара шалдың қанша жыл серік еткен таяғы қабырғаға сарт етті. «Айдың күннің аманында қасиетті қара шаңырағым қақ бөлінгенше сенің ақымақ басың қақ жарылсын» – деді қаһарлы үнмен. Шекесінен саулаған қызыл қан Кенжештің бетін жауып кетті. Күйеуін аяп, жүрегі нәзік Несіпәлі жылап жіберді».
Шаңырағын қорғауды өзінің ұлттық бітімі мен салтына айналдырған қара шалдар тек қазақтан ғана шығады. Әке десін патша кесімінінен артық көретін, Кенжештей жігіт тек қазақтан ғана шыға алады. Жазушы келін Несібелінің образын да өте сүйкімді, үлгілі етіп жаратқан. Айналайын, қазақтан басқа біреулер болса, баласын милицияға мәлімдер еді. Ұлт үшін осындай дара характерлі образды жаратып жаза алған жазушымыз Заряға да көп алғыс.
Дегенмен, Заря мен қалам ұстағандардың керегіне жарап жатса деген оймен топтамадағы ішінара әңгімелердің ойға томпақ келген жақтарын айта кетуді жөн көрдім.
Шынымды айсам, «Сіз іздеген әлем» атты әңгімелер жинағындағы жоғарыда атын атаған әңгімелерден басқалары көркем әңгімелердің қатарына жатуы қиын. Көбі журналистік пайымдау, баяндау формасындағы шығармалар. Әңгіме дегеніміз – сөз кестесімен зерленген айшықталған өмірдің драмалық қайшылықтарына толы ой қорытындысы. Тәуелсіз өмірімізде мүмкіндігінше әшкерелеу емес, жетектеу, шабыттандыруды негізге алып жазуымызды қоғамымыздың қазіргі рухани шындығы қажет етеді. Осы топтамада бұлар кем. Айтқандарымызға дәлел үшін екі әңгімені сөз етейік!
18 әңгіменің ішіндегі ең ұзын әңгіме «Қара бұлттан шыққан күн» 22-беттік әңгімеде аты аталған бар-жоғы үш кейіпкер бар әңгіме бас кейіпкер Зұбайданың жаны сүйген әскер күйеуі Құмар жұмысқа кеткеннен себепсіз жоғалып, сүйегі мәйітханадан табылады. Зұбайданың басына қара бұлтты түн орнайды. Өлгеннің артынан өлмек жоқ. Күндер өтіп жатады. Кездейсоқ отырған такси шофері Құмарға аумай ұқсайды екен. Таңғаларлығы әлгі адамның аты Ғұмар екен. Ұғысса ол да әскерден босаған, әйелі өлген. Зұбайда оның қамқорлығына бөленеді. Сонымен тағдыр ма, махаббат па Ғұмармен үй болады да, «Қара бұлттан күн шығады» осымен бітеді. Ойлап көрейік! Бұл әңгіменің қай жеріне таң қаламыз? Қалай ойға батамыз? Тіршіліктегі қарапайым құбылыс қана: Тағдырдың жазмышынан басқа ешнәрседе емес. Я! Бір таңғалатынымыз екі күйеуінің аттарындағы «Қ», «Ғ» әріптерінің ұқсамауы ғана. Басқа тартыс та, ләззат та, кек те таппайсыз.
Екінші әңгіме «Жалғыз шыбынды пәтердегі қырық шырақты әйел» осы әңгімеден қайта-қайта оқысаң да ой алу емес, нені айтпақшы болғанын түсіну қиын. Әңгіме дегенде өзекті ой болуш еді, бас кейіпкер деген болушы еді. Соны төңіректеп айтыстармен тартыстар өрбіп оқырманын енді не болар екен деп жетекке алып кететін. Сен жемқор аттай жетегінде еретінсің. Бұл әңгімеде жетімханада өскен Толқынның той жасағаннан кейін өзін «Алмасам асылып өлем» деген Тоқтарбегі тастап кеткеннен кейін бір үйде жалғыз шыбынмен бірге жалғыз қалып қиялдағаны жазылады. Заря Толқынның қырық қиялын жазбақ болады. Тіпті, бір қиялында өзін тастаған тасбауыр әке-шешесін арашалап оны «ядролық қалдықтардың кесірінен» көреді. Айтары көп тиянағы жоқ қиялдар. Менің айтарым: кейіпкері, диалогы жоқ әңгімені әңгіме деуге болмас. Кейіген жерім: жазушы бұл баяндау мақаласында қазақ қоғамына талай өкпе айтқанмен, әлгі атың өшкір жетімдер үйін басынан сипағандай сыңай байқатады. Ол ол ма, «Салтанат» атты әңгімесінде Салтанат атты бас кейіпкер жасап, ол бас кейіпкерді қазақтың қаймағы бұзылмаған жанұяда өскен құрбыларынан әлдеқайда биік қояды. «Салтанатты» жазуда Заряның ниеті түзу дейміз. Ол журналистика саласынан шыққандықтан «Ауру кетсе де, әдет кетпейді» ақпараттық әдебиеттің жазу үлгісімен жаза салған. Публицистика үшін «Салтанат» очерк деп аталса табысты шығарма болар еді.
Қорыта айтар болсақ, Заря өз әлемін іздеген талапты жазушы. Заряның әңгімелерінен тәуелсіздіктен кейінгі қазақ қоғамының өмірін бір қырынан көре аламыз. Жазушы өмір алдындағы міндетін адалдықпен орындауға ұмтылған. Аспаздықтың ең қиыны – тұзын теңшей алу деп естігенім бар. Меніңше, тамақтың тұзы кемдеу сияқты. Ас пісіре алған адамның, тұзын теңшеуі қиын емес, артық айтылған ағалығым болса, «Енесі тепкен кұлынның еті ауырмайды» дейтін шығар деп сенемін.
Нұрмұқан Жанұзақұлы.