Газетіміздің осы жылдағы 6-нөміріне (17.02.2023 ж.) белгілі жазушы Бексұлтан Нұржеке-ұлының «Саясат мырза, бұл қай сайасатыңыз?» ат­ты мақаласы жария­ланған болатын. Тіл саласына қатысты бірқатар мәселелерді көтерген аталмыш хат-мақала оқырман­дар­дың да көкейінде жүрген ойды қозғағаны анық. Осыған орай, редакция поштасына келіп түскен қос оқырманның жазушы жанайқайына қосқан пікір-хатын назарларыңызға ұсынамыз. 

Бексұлтан ағаға хат
ҚР ҒжЖБ министрі
Саясат Нұрбек мырзаның да
назарына!

Құрмет­ті Бексұлтан аға! Сіздің «Қазақ әдебиеті» газетінің алтыншы нөмірінде (17 ақпан, №6, 2023 жыл) Ғылым және жоғары білім министрі Сая­сат Нұрбек мырзаның атына жолдаған «Саясат мырза, бұл қай сайасатыңыз?» деген жанайқай-мақалаңызды тағы да оқып шықтым. Тағы да дейтінім – Сіз бұл ой-пікірлеріңізді бірнеше жылдан бері баспасөз бет­терінде шырылдап айтып келе жатырсыз және соның бәрін дерлік мен де оқып жүремін. Осыған дейін неге үн қатпай келгенімнің де, осы жолы неге Сіздің «жапандағы жаңғырықтай» жалғанға жұтылып кетіп жатқан жан дауысыңызға мына жақтан қиқу қосып жатқанымның да, әрине, себептері бар. Әрине, екеуміздің мәселеге қазіргі көзқарасымыз кереғар келуі де бек мүмкін, бірақ бәлкім, бекісіп кетерміз деген де үміт жоқ емес.
Сонымен, айтайын дегенім: ең әуелі тек дыбыстаным саласына ғана емес, сонымен қоса жалпы тілтаным саласына қатысты мың сұрақтың жолын ашар бір сұрақтың басын ашып алайықшы, аға. Егер ұзын-сонардан қашып, «өгізді мөгізінен» алар болсақ, тілдің өзге салаларын айтпай қоя тұрғанда, қазіргі қалыптасқан дыбыстанымның (фонетиканың) өзінің ғана әрқайсысын атан түйе тарта алмастай жиырмаға тарта өрескел қатесі көрінеді. Яғни бұл дегеніміз – дыбыстаным саласында түгелдей қате тұжырымдарға сүйеніп келе жатырмыз деген сөз ғой. Айтары жоқ. Бұл – біздің тарапымыздан жасалып отырған адам шошитындай-ақ мәлімдеме. Жауапкершілігі де жоғары, оны да түсініп отырмыз. Алайда ақиқаты осы енді.
Бұл жолы өзіңізге соның біріншісін – тұңғышын ғана айтып, ақ-адал пікіріңізді білгім келеді. Тұңғыш дейтінім – бұл қателік адамзат тілінің, яғни тіл дыбыстарының ілкі пайда болуымен байланысты және қазіргі жалпы тіл біліміне, соның ішінде қазақ тіліне де, онан өзге де тілдердің дыбыстаным саласына да – түгелдей қатысты. Айтылып отырған бұл тұңғыш қателік – тіл дыбыстарының дараланған дыбыстар екендігі туралы түсінік. Яғни, тілде б, т, с т.б. тәрізді дауыссыз дыбыстар және а, е, о т.б. сияқты дауысты дыбыстар бар деп тану. Бұл, әлбет­те, әлмисақтан келе жатқан түсінік, ал жаңадан пайда болып отырған генетикалық тіл ғылымы бұл түсініктің тілдік ақиқатқа сай емес екенін көрсетіп беріп отыр. Түсіндіріп көрейік.
Аңдап қарасаңыз, осы дауыссыз дыбыстар деп жүргендеріміз б+ы, т+ы, с+ы түрінде айтылады емес пе! Яғни бұлар әуел бастағы жаратылысынан-ақ салдыр (б, т, с) және дауыс (ы) элемент­терінің туабіт­ті тұтастығынан тұратын жұп элемент­ті дыбыстар ғой. Байқайсыз ба, аға? Әлде бұл бекер ме? Бекер десеңіз, қазір дауыссыз деп аталып жүрген «дыбыстардың кез келген біреуін, мысалы, «Б»-ны айтып көріңізші. Айта алмаймыз: екі ерінімізді біріне-бірін жабыстырып қанша тұрсақ та, «б» айтылмайды. Аталған т, с деген дара элемент­тер де, бүгінде дауыссыз дыбыстар деп жүрген өзге дыбыстар да (үнділерден өзгесі) солай: айтылмайды. Көрдіңіз бе, бұларды дыбыстар деп емес, элемент­тер деп атап отырғанымыз да сонан, яғни бұлар – дыбысты құрайтын бөліктер – элемент­тер ғана: салдыр элемент­тері. Ал екінші элемент – «ы» – дауыс элементі. Осы екеуі түгел, бірге болмаса, толық мәніндегі дыбыс та жоқ. Ақиқаты осы! Әлде дауыс болмаса да салдыр өзі айтыла бере ме? Жоқ, айтылмайды. Онда неге айтылмаған, жоқ дыбысты, бар деп, оны мектептер мен ЖОО-да оқушылар мен студент­терге оқытып, ғалымдарымыз болып жабыла «зерт­теп» жүрміз? Неге? Сұрақты қайталап қойып, шұқшия түсіп жатқанымызға ренжи көрмеңіз. Өйткені осы сұраққа тіліміздің шын жанашыры ретінде Сіз әділ жауабын береді ғой деген үмітім бар және бұл сұрақ түптің түбінде аталмыш мақалаларыңызда қойған сұрақтарыңызға да жауап беруге алып келеді.
Сонымен, аға, әзірге жауабыңыз маған беймәлім болғандықтан, өз ойымды жалғастыра отырайын. Меніңше, бұл былықтың бәрі білместіктен болып отырған жағдай. «Білмеген у ішеді» дегендей, ол үшін ешкімді кінәлаудың қажеті жоқ. Мен де ешкімді кінәлап отырған жоқпын. Дегенмен бұл мәселеге бұрын-соңды мән бере ойланбағанымыз болмаса, белгілі ғалым, доктор, академик болмай-ақ, былай қарағанда да, осылай екені көрініп-ақ тұрған жоқ па? Әлде көрінбей тұр ма? Жоғарыдағы айтылғандарға ой сала қарасақ, меніңше, тіл дыбыстарының жұп элемент­ті болатыны, математика тілімен айтсақ, аксиома сияқты: жай көзге де айқын көрініп тұрған ақиқат. «Б-ны» айтыңызшы, – деп отырғаным да осыдан, – ол өзі айтылмайды, міндет­ті түрде қасында дауыс элементі бол­уы керек. Былай қарағанда да, жұп элемент­тілік – барша жаратылыстық болмыстың заңдылығы емес пе? Мұны болмыстың жұптық жүйе заңдылығы дейміз. Жалғыздық бір Аллаға жарасқан.
Енді осы мәселенің жасырын тұрған жақтары да бар. Бұлар – «неге тіл дыбыстары жұп элемент­ті болған, оның қажет­тілігі қандай?»– деген сұрақтар. Бұл енді дәлелдеуді қажет етері белгілі, сондықтан мұны аксиома дей алмаймыз. Сондықтан, мүмкін «Жұп элемент­ті тіл дыбыстарының құрамдас салдыр элементі негізгі семантикалық элемент, ал дауыс элементі салдыр элементінің дыбысталуына және оның тыңдаушыға жеткізілуіне қызмет етеді» деген формада теорема түзуге болатын шығар. Бұл мәселе дәлелдеуді қажет етеді. Сол үшін әзірге дауыс элементі жайына аз-кем тоқталайық. Өзіңізге де мәлім – ауасыз кеңістікте, яғни вакуумде дыбыс толқындары тарамайды, бұл – акустикалық физиканың заңы. Ал «дауыс» дегеніміз – ауа, дыбыс та адам сияқты, ауа болмаса, өмір сүре алмайды екен. Электр тоғын жеткізу үшін өткізгіш-сым қажет болатыны сияқты, ауа – дыбыстау кезінде салдырдың айтылуына мүмкіндік жасаса, сөйлеу кезінде дыбыстың тыңдаушыға жетуі үшін ауа толқындары түріндегі өткізгіш қызметін атқарады.
Айтылғандардан туындайтын келесі сұрақ: осындағы салдыр элементінің қызметі қандай, оны тыңдаушыға жеткізудің қажет­тілігі неде? Генетикалық зерт­теулер осы екі түрлі элемент­тің негізгісі – салдыр элементі екенін көрсетіп отыр. Өйткені оның бойында дыбыстың идеялық элементі, яғни логикалық ұғым болады. Салдыр элементі – осы логикалық ұғымды бейнелеуші құрал. Иә, бейнелеуші. Бұл енді ұзақ әңгіме болғандықтан, кейінге қалдырайық. Байқасаңыз, тіл дыбысы жұп элемент­ті болуымен қатар, ол мағыналы дыбыс екен, оның бойында идеялық негіз бар деген сөз. «Ол идеялық элемент деп отырғанымыз не, қайдан шықты, қалай қызмет атқарады?» деген жайлар да – бөлек әңгіме тақырыбы.
Ал қазіргі фонетика түсінігіндегі дараланған «дыбыстар» дегеніңіз ешқандай мағынадан жұрдай, кездейсоқ алына салған, бос, механикалық дыбыстар деп түсіндіріледі емес пе! Иә, рас, кей зерт­теушілер тіл дыбыстарының бойынан әлде бір елес ұғымдар мен елес мағыналар дегендерді іздеп, солар туралы айтатындары бар. Бұл жерде мәселе нақты логикалық ұғымдар туралы болып отыр.
Сонымен, тіл дыбыстарының жұп элемент­ті болуы – оның табиғи жаратылыстық заңдылығы екен. Жоғарыда дәлелдеуіміз бойынша, бұған күмән болмауы тиіс, бұл түсінік мойындалуға тиіс. Бірақ ескі көзқарасты тастап, жаңаны мойындау үшін де, ақиқат­ты ақиқат деп тану үшін де асқан ерлік керек екен. Біздегі ескінің көлеңкесіне тығылғанды дұрыс көретін «ғылыми» орта әбден санаға сіңіп кеткен, бірақ тілдік ақиқатқа көрінеу сәйкес келмейтін теріс қағидалардан айырылғысы жоқ.
Қорыта келгенде, қазіргі тіл ғылы­мының дыбыстаным (фонетика) саласы жоқ дыбыстарды, яғни әлі айтылмаған дыбыстарды бар деп, соларды орта мектептер мен ЖОО-да оқытып, ғалымдарымыз «зерт­теп» келе жатыр. Парадокс па? Меніңше, солай. Бірақ бұған ешкімді де кінәлап отырған жоқпыз. Күні кешеге дейін, яғни тілдің генетикалық заңдылықтары анықталғанға дейін, біз де осылай ойлап, осылай айтып келдік. Енді осыны тіл ғылымының жаңа саласы –генетикалық тіл ғылымы ашып, айқындап беріп отырған кезде де қыңырая тартуымыздың себебі не?! Әдет­те түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне де, ерекше тән деп есептелетін үндестік заңынан бастап, тіл дыбыстарының қаншама заңдылығын тізіп келгенде, жалпы адамзат тіліне ортақ, оның ішінде, әрине, қазақ тілі де бар, осы ең басты заңдылықты – тіл дыбыстарының туабіт­ті жұпэлемент­тілігі заңдылығын неге ескермеуіміз керек?
Айта кететін тағы бір жай бар: бәзбір әріптестер тіл ғылымының қазіргі жетістіктерін ақи-тақи айқындалған, енді қайтып өзгертуге болмайтын тұжырымдар ретінде көреді екен. Бұл, сірә, «Тіл өзгеріп кеткен жоқ қой, олай болса, онда енді қандай жаңалық бол­уы мүмкін?» деген жеңіл түсініктің әсері болса керек. Бірақ адамзат тілінің қалай пайда болғаны, оның жаратылу негізінде тұрған негізгі заңдылықтар қандай екендігі ғылыми түрде күні бүгінге дейін айқындалған жоқ қой. Сондықтан тіл білімі саласындағы қазіргі қалыптасқан көзқарас-түсініктеріміздің бәрі де кезінде осы салада белгілі болып, өз көзқарастарын жазып қалдырып кеткен белгілі адамдардың пікірлері, әлі де анық-қанығы белгісіз ойлары екенін түсінуіміз керек. Олай болса, өзге елдің не өзіміздің елдің ғалымдарының кез келгенінің жазылған пікір-тұжырымына ғылыми сын тұрғысынан қарау ләзім. Дұрысын дұрыс деп, дұрыс емесін нақты дәлелмен көрсетіп отыру – ғылым дамуының кепілі. Сондықтан да бұл – ғылым. Ғылым көзсіз көсемсуді, дәлелсіз далақтауды көтермейді.
Сондай-ақ біздің бұл жаңаша түсінігімізді тұтастай өткен ұрпақтың ғылыми мұрасын сызып тастап отырғандай көретіндер де жоқ емес тәрізді. Мәселеге басқаша қарау керек дер едім. Бүгінгі қалыптасқан көзқарастарымыз – адалын айту керек, біздің ғалымдарымыздың қай-қайсының да өзінің төл түсініктері емес, үндіеуропа ғалымдарының көзқарастары, соларды ұлт­тық мәнерге келтіріп, қайталау үрдісінде қалыптасқан түсініктер. Бұл туралы академик Қ.Жұбановтың кезінде, қазақ тіл ғылымының дыбыстаным саласының бозала таңында бозторғайдай шырылдап, осы мәселені айқайлай айтып, жар салған ерекше еңбегі бұл күнде ескерілмей келеді. Ол дыбыстаным саласындағы үндіеуропалық тіл ғылымының қасаң, теріс қағидаларына батыл түрде қарсы шығып, тіл бесіктің уілдеген дыбысынан адамзат тілінің тарихқа дейінгі кезеңдеріндегі іңгә үнін танып, өзінің терең мағыналы тұжырымдарын жазып кеткен болатын. Ғалым өзінің дыбыстаным туралы 2-лекциясында: «…сөз – тіл болмас бұрын – дыбыстар, дыбыс болғанда да осы күнгі біз білетін «а», «в», «с» дыбыстары болған сияқты көрінеді. Жеке, айырынды дыбыстар тілдің арғы атасы сияқтанады… Бірақ лаж нешік, жәй сауат­ты адам ғана емес, атақты деген тіл мамандарының өзі-ақ, ірі-ірі професссорлар университет кафедраларына шығып тұрып, ғылыми еңбектеріне жазып тұрып, тіл дыбыстарын грек дәуірінің атомдары қылып шығарса да, ешкім оған күлмеуіне, оны мазақ қылмауына таңданбай болмайды.
Әрине, бұл – таңданарлық күй емес, сүйегі бос көңілшектер қамығып, жігері заңғар қайрат­тылардың жыны қозғандай хал. Міне, бүгінгі тіл ғылымы осындай дәрежеде…» – деген еді, осы пікір айтылғаннан бері бір ғасыр уақыт өтсе де, тіл дыбыстарын тану дәрежеміз сол күйі мызғымастан тұр. «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар» дегендей, академиктің жанайқайына құлақ асар ұрпақ көрінбейді. Ал генетикалық тіл ғылымы ғұлама ғалымның пікірлерін іс жүзінде дәлелдеп көрсетіп отыр. Адамзат баласы өзінің таңғажайып тілімен мақтанып, оны не түрлі керемет­тер жасауда әмбебап қолдана отырып, сол ғажайып тілдің жаратылыс табиғатын тани алмай келді. Егер математика ғылымы бір мен ноль сандарын танымайтын болса, физика мен химия зат­тардың элементар бөлшектерін түсінбесе, олар ғылым ретінде қалыптаса алар ма еді? Өзінің негізгі зерт­теу объектісін – адамзат тілі дыбыстарының жаратылыс табиғатын тани алмай отырған қазіргі тіл ғылымын ақиқат ғылыми бағыт деуге бола ма? Егер ғылым өзінің зерт­тейтін негізгі объектісін дұрыс тани алмаса, оны не деуге болады! Сірә, «тоты құс қанатына қарап қуанады, тұяғына қарап қорынады» деп осындайда айтатын болар.
Иә, айтары жоқ, атағы аспандап тұрған небір ғылым мекемелері мен ЖОО-ның марқасқалары бұл дәлелдерімізді маса шаққан құрлы көрсеші. Қаперіне де алғысы жоқ. Өзіңіз айтып отырған министр Саясат мырзаның да назарына сан мәрте ұсынып келеміз, ол жақтан да әзір жауаптың ұштығы көрінетін түрі байқалмайды. Бәлкім, ел-халық болып, көзіқарақты азамат­тар болып, бірлесіп түсінісерміз. Сіз не дейсіз, Бексұлтан аға?

Шанжархан
БЕКМАҒАМБЕТОВ,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
университетінің профессоры,
ф.ғ.к., доцент

ӘРІПТЕРДІ ДҰРЫС ҚОЛДАНУҒА РЕФОРМА ЖАСАУҒА НЕ КЕДЕРГІ?

Жазушы Бексұлтан Нұржеке ағамыздың тіл тақырыбындағы жанай­қайын естіген-оқыған мына ғалым-жұрт неге тыныш жатыр-ей? Түсін­беймін! «Қазақ әдебиеті» газетінің тамыз айындағы және 6-нөміріне жазған мақаласы қазақ тілінің нағыз өзекті мәселесін көтеріп тұр ғой, олай болса, ғалым-жұрт­тар неге үн қоспай жатыр?

Қазақ тілі әріптерінің үндестігін, құрылымын зерт­теп, талдап, кандидат­тық-доқтырлық атақ алғандар неге бас сауғалап, әліптің артын бағып бұғып отыр? Бексұлтан аға қозғаған, қазақ тілі әріптерінің осындай үндестігіне, әріптерді дұрыс қолдануға реформа жасауға не кедергі? Нендей заңға қайшы? О баста біздің қазақ әріптерінің үндестігі жөніндегі тұжырымдардың қате жазылуы – орыс тілі әріптерінің үндестік заңы негізінде қабылдануы, яғни соған сай ұқсас етіп зерделеніп кеткені рас емес пе? Енді сол қателікті (қателік пе әлде терең зерт­телмегендік пе?) түзетсе, несі айып? Мен өзі тіл маманы емеспін, аталмыш газет­тің тұрақты оқырманы ретінде жазушы Бексұлтан ағаның ой-пікір, жанайқайына толық қосыламын. Және, тағы нақты айтар болсам, орыс тілінен ауысқан «Ъ» – жуан дауыс белгісі мен «Ь» – жіңішке дауыс белгісін мүлде қазақ тілі әріптері құрамынан шығарып тастар едім. Ол дыбыстар қазақ сөздерінде мүлде кездеспейді, қос белгіні өзіміз күштеп қолданып жүрген сияқтымыз. Әйтпесе айтыңыздаршы, қазақтың қай сөзінде осы екі дыбыс айтылып немесе естіліп тұрады?
«Патшамен сөйлескісі келген адам жібектей жұмсақ сөз тауып сөйлесуі керек» депті ғой. Десе де, тағы «бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деп атам қазақ та айтып кеткен. Басым кесілсе де, тілім кесілсе де айтарым: Саясат мырза, қарамағыңыздағы (күллі Қазақ­стан бойынша) атақты-атақты, ділмар да білгір тіл мамандары мен сол тілді ең көп қолданысқа жарататын ақын-жазушылардың басын қосып, үлкен кеңес-жиын (әлде құрылтай) шақырып, қазақ тілі әріптерінің үндестігін, жазылу тәртібі-сыйпатын талқылап, бір шешім шығаруды қолға алсаңыз екен. Әрине, бәріне уақыт керек, дайындық керек. Онымен қатар әрекет те керек.

Тойлыбек МЫРЗАН