Адамзат баласы уақыт пен кезең алға тартқан қиындықтармен, бұрын-соңды болмаған әлемдік дағдарыспен бетпе-бет келген сайын ақпарат мазмұны мың құбылып, жаһандық кеңістік жаңалықтарының күрмеуі көбейе түсті. 

Бұл – қалыпты құбылыс. Оның екі себебі бар. Бірі – ақпарат антропологиясының (ақпарат та – тіршіліктің бір бөлшегі, ұдайы эволюциялық санат­та жетіліп не кері кетіп отырады) жаратылыс құбылыстары заңдылығымен әлеумет­тенуі. Келесі сұрып – техникалық динамизм, яғни адам қолында ұстаған гаджет­тер мен смартфондардың адамға тән, алақанға жапсарласқан «он үшінші дене мүшесіне айналуы». Демек, жедеғабыл, жылдам ақпарат тұтынуға техника игіліктерінің арқасында кеңінен жол ашылды. Ұлыбритания білімгерлерінің арасында мынандай бір жақсы ұғым қалыптасқан. Оны алғаш естігенде таңданған едік. Кейін мәнісіне бойладық. «Егер, әлбет­те, дұрыс қолданса, әрбір британ студентінің қолында қоры мол кітапхана жүр», – деген лепес. Лепестен бұрын, ақылға азық болар өнім тұтыну мәдениетіне жетелейтін жолдар. Осы арада және бір көрнекі мысалға уық шаншуға тура келеді. Тұрмыстық мәдениетіміздің маңызды «жиһазына» айналған ақылды құрылғылардың тұтас әлеммен байланысу тетігіне айналуы. Бірде, бағыма орай, Кембридж профессорларының дәрісін тыңдау мүмкіндігі бұйырды. Әлем студент­теріне оқылған ағылшынша дәрістің көшелі тұс, кенен кезеңі – мобильді қосымшалар жайында еді. Болашақта мобильді қосымшалар мен нейрожелілердің маңызы үстемеленетінін талқыладық. Неге мобильді қосымшалар мен ақпарат инновациясын алға тартып отырмын? Задында, мобильді қосымшалар – қазіргі жедеғабыл-жылдам ақпарат тарату мен өмір шындығын көрсетудің алаңы. Олардың оқу, пікір жазу, біреуді белгілеу, бір күндік хикаяңмен бөлісу, қабылдаған ақпарат­ты біріңнен-біріңе жолдау сынды таяныштары (функциялары) – жалған ақпарат тарату үшін де қолайлы орта. Дезинформация таратушылар адамның әлеумет­тік ортасын, психологиялық «аңғалдығын», сенгіштігін ұтымды пайдаланады. Жалған ақпарат­ты бөлісуге айғай-ат­танға толы хабар-ошарды таратуға жетелейді, Тіпті баршамызға таныс жағдай, Whatsapp-тағы «туысқандар чатын» алайық. Тағаны, таянышы жоқ ақпарат­тарды жақындарынан естіген, не олардың жетегімен оқыған жандар дәп сол дерекке имандай сенеді. Өйткені кішкенеден «не айтса да атаңдікі дұрыс, аға-әпкеңдікі дұрыс» деген қасаң қағида миға берік сіңірілген әрі олардың сенімді дереккөздермен ақпарат тарататын «тысқары» адамдарға қарағанда өз әлеумет­тік ортасы, туған айналасымен ертеден іргетасы мығым қаланған байланысы бар. Аудиторияға мұндай соқыр сенімді қоғамдық пікір жетекшілері (блогерлер, танымал адамдар, әншілер, масс медиада белсенді кәсіпкерлер) де ұялатады. Инстаграмда оқырманы көп пайдаланушының «айтқанын заң» санайтын үлкен топтың қалыптасқанын да көзіміз көріп жүр. Жалпы, жалған ақпарат жетегінде кетпеудің алғашқы әліпбиі – «Не айтса да, соныкі – дұрыс» ұстанымынан арылу, көз тіккен ақпаратыңның дұрыс-бұрыстығына деген күмән. Әдет­те, жалған ақпарат­тың ішкі табиғатынан бірқатар элемент­терді аңдауға болады. Оларды қазақы дүниетаныммен жіктеп көрейік. Мәселен, драматизм элемент­терінің шектен тыс молдығы (эмоцияға, біреуді қаралауға, әсіре әспет­теуге, тереңдіксіз талдауға, қызуқанды үндеуге шақыратын мәтіндер бітімі), тарапсыздық мәселесі (ақ-қарасын айқын айтпау, бір жақты, бір тұсын зорайтып көрсетуге деген талпыныс), сілтемелер мен дереккөздердің нақты көрсетілмеуі не аздығы, қоғамдық пікір мен көнтері ұғымдарды жалған ақпарат мазмұнымен ақтап алуға тырысатын жаңалықтар, т.с.с. Әдет­те, жалған ақпарат­тың астарында жалаң мүдде жатады. Даурықтыру, қоғамда ежелден келе жатқан жалаң түсініктердің жалған ақпарат арқылы түбірін нығайту, социум дамуына кереғар саясат құру, адами сананы манипуляциялау, ми мен таным көкжиегінде жаңылыс хабар арқылы қасаң қағида орнықтыру және аудиторияны үрей арқылы билеп-төстеу.
Қазіргі ақпарат­тық кеңістікте жалған хабар-ошардың бірнеше түрі орныққан. Дезинформацияда ақпарат таратушы саналы түрде қоғамды адастыруды, респондент­ті масс медиа әлеуетіне арқалана отырып орға жығуды ойлайды. Сонымен қатар жалған ақпардың мисинформация деген түрі бар. Мұнда ақпарат таратушы аңдаусызда жалған ақпарат таратады, кей жаңалықтардың қысқа кесімін, үзіндісін ғана ұсынып қойып, жаңылыс пайымға бастайды. Дегенмен өмір сапасы мен өмір сүру талабы өскен сайын ақпарат­тың ақ-қарасын анықтау да күрделене береді. Сондықтан қазіргі ақпарат­тық тіршілік ортасы тайқыма тақырып, тұрғысыз тармаққа толы болуы – қалыпты жағдай. Сайып келгенде, ақпарат­тық кеңістікте қаптаған желбуаз жаңалықтардың қозғау­шы себептері – адамзат баласы тап келген қиындықтар. Індет. Био-Cаясат. Жаһандану. Ақпарат­тық соғыс. Медиада орын алған түрлі манипуляциялар. Қазір болашақ ғалым есебінде «диджитал фашизм» тақырыбы бойынша зерт­теу жүргізіп жатырмыз. Электронды масс медиада Украина-Ресей арасындағы соғыс басталғалы диджитал фашизм элемент­теріне толы фейк ақпарат­тар, түрлі видео-фотосурет­тер қаптағанын білеміз. Мұндай қораш құбылыс Ресей-Грузия арасындағы қақтығыста да қат­ты байқалған. Сол үшін сырт­тан келген жалаң ақпаратқа дер кезінде тойтарыс беріп отыратын, дәлелмен, дәйекпен шетелдік манипуляторлардың «қалпағын қағып» алатын, қақтығыста тараған жалаң ақпаратқа қатысты келелі пайым, кенен сөз айтатын, диджитал сауаты, тарихи-әлеумет­тік терең білімі, этика-психологиялық кіреукесі қалың мамандарымызды мол жасақтаған дұрыс. Асырып айтсақ, фейк ақпаратпен күрес – ұлт­тық қауіпсіздік мәселесі. Фейк-хабарлар таратушының мүддесіне қарай құбылып, түрлі өзгеріске ұшырай береді. Біздің қоғамда этикалық дүрдараздықты ушықтыратын, екі ұлт­тың арасына сына қағатын не діни догмаларды, ұлт­тық құндылықтарды жалған образдармен шендестіре көрсететін, салқын санаға емес, қызуқанды эмоцияға құрылған ақпарат­тар (видео, фото, мәтін) жиі төбе көрсетіп тұрады. Пандемия кезінде дәріханаларда қажет­ті дәрі-дәрмектердің жетіспеуін, қоғамдағы түрлі қысым, зорлық-зомбылық мәселесін, сайлаудағы келеңсіздіктер сынды соқталы мәселелерді айтуға, көрсетуге келгенде кей бұқаралық ақпарат тарату құралдарының енжарлығы, ақпарат­тық ашықтық саясатының да ақсауы фейк-хабарлардың алға шығуына жап-жақсы мүмкіндік тудырды.
Тұтас әлем галереясына қарай отырып, фейк жаңалықтармен күресудің төте жолы – азамат­тық қоғам қалыптастыруға ұмтылыс деп санаймын. Жалған ақпарат­ты тексерудің «Google», «Yandex» бразуерлерінде бірнеше жолы бар. Америкада ақпарат қолданушыларға мақсат­ты түрде жалған ақпарат оқытып, кейіннен тұтынушының алданғанын айтатын, сол ақпарат бойынша тест тапсыртатын сайт­тар жұмыс істейді. Бұл әдіс арқылы америкалықтар ақпарат тұтынушының көз алдында қай хабардың жалған, қай ақпарат­тың дұрыс екенін айқындай алуын көздейді. Меніңше, жалған ақпаратпен күресу саясаты тым тереңде болғаны дұрыс. Қоғамдық институт­тарда, білім ошақтарында «сыни сананы», «интеллектуалды күш-жігерді» күшейту – жалған ақпаратқа иланудың тамырына балта шаппақ. Негізінен алғанда, фейк-ақпарат­тардың сипатына қарап елдегі қоғамдық сананың миһтарын (өлшемін), экономика деңгейін, жалпыхалықтық сауат­тылық мәселесін оңай пайымдауға болады. Интеллектуалды, мінез-құлқы, ішкі мәдениеті орныққан тұлғаны басқару не өз айтағыңа ергізу қиын екені түсінікті. Шынайы демократия құндылықтары білім деңгейі жоғары ұлт ортасында қалыптасады. Менің ойымнан үнемі көшелі әлеумет­танушы, кәсіби психолог Абрахам Маслоудың «Қажет­тіліктер иерархиясы» кетпейді. Ғалым салауат­ты қоғам қалыптастырудың бірнеше сатысын тізбектейді. Алғашқы іргетас – физиологиялық қажет­тілік (cу, тамақтану, киім-кешек). Кейінгісі – қауіпсіздік (өз қоғамыңда өзіңді мемлекет қорғауында әрі қауіпсіз екеніңді сезіну). Үшінші саты – әлеумет­тік қажет­тіліктердің өтелуі (жоғарғы мәдениет қалыптастыру, сауат­ты коммуникация). Келесіде – мойындалу (дарынына, жеке бас ерекшеліктеріне, қарым-қабілетіне қарай тұлғаны бағалау) және ең жоғарғы саты – эстетикалық-рухани қажет­тіліктер (шығармашылық, ғылым-білім, даму, жетілу). Біз осы жоғарыдағы даму сатыларын толық қамтығанда барып қоғамдық сана ілгерілейді. Жетілген, орныққан қоғамдық санасы қалыптасқан ұлт­та ақпарат­тық мәдениет қалыптастыру ықтималдығы артады. «Идеалдың» жетегіне еру, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай сурет­теген ақпаратқа илану мәселесі өздігімен шешіледі. Бүгінгі біздің қоғамдағы желдей ескен жалған ақпарат­тың үлесі Кант­тың айтқан трансцендентальді, межеден асқан түрімен пара-пар. Қоғамды ақпарат­тандыру жолында біржақты Ресей бұқаралық ақпарат құралдарының дүрбісімен көз тігу түбі жарға жығады. Салауат­ты, толыққанды ақпарат­тан қашан да ұлт­тық мүдденің иісі бұрқырап тұруға тиіс. Халықаралық ұйымдар мен ағылшын не өзге тілді шетелдік БАҚ-тарға сілтеме көрсету де жолдан жаңылдырмайды. Ақпарат таратушының энциклопедиялық, лингвистикалық, саяси білімі жоғары болған сайын жалған жаңалықтан алшақ жүреді. Бұл жерде Қазақ елінің ақпаратын Орта Азия, бауырлас түркі ұлт­тары ұдайы назарда ұстап отыратынын естен шығармағанымыз дұрыс. Менің ойымша, ұлт­тық ақпарат­тық кеңістікті құтайтуға шығармашыл, аналитикалық ойлау машығы мығым жандар араласқанда ғана даму, ілгерлеу болады. Жалған ақпаратпен күрес – баршамыз үшін үлкен жауапкершілік.

Дастан ҚАСТАЙ,
жас ғалым, журналист,
Ыстамбұл университетінің
2-курс магистрі