Сақара перзенті, тегінде, сонау көне замандардан – әнқұмар, сөзге ұста, дәстүрге берік.
Жорықта – қаһарман батыры, шапқыншылықта – ердің сойына жаужүрек сардар, жаугершілік жылдары атқамінеріне – серік, қай заманда алаш мұратына адал, мүддесіне – табанды, задында, сұрапыл, сұңғыла жұрт.

Өнердің соры

Әдетте, өнер жолына кеш түскен неме­се өнерден ерте қол үзген өнерпаздар жақ­сыға бақталас, жеткенге күндес, көр­генге іші тар, табиғатынан қызғаншақтау келеді.
Машықтан айырылған соң, көкірек көзі – ой көзі бітеледі, көрініп тұрғанды жор­та көрмейді, кейде – астафраллаһ, шын көрмейді, жоқты бар, барды жоқ деп ай­тып, елдің көркін, ажарын қашырады. Шың­далмаған талант ұшқыны тез сөніп, бос кеуде, құр көкірек, сорға айналады.
Бірақ өнерде – талаптың тұлпарын мі­ніп өренді ауылға кездейсоқ ат басын бұр­ған, бейсауат жүрген, адасқақ, бөгде қо­нақтар, дағдыда, көп болады. Іздегені өнер емес, бедел, дәулет, алайда, олар бө­тен елде жүріп абырой таппайды – өнер­дің мұраты, меніңше, басқада, сондықтан пысық жұрт адасып келген суыт меймандар тәрізді көп тұрақтамайды.
Бірі асаба, екіншісі әншілікті қалай­ды, киноға қол созған есері де, телевизия­ны түбімен құртқан бөсері де, тіпті, ор­тан­қол депутаттықтың арзан мансабына, ман­саптың тегін нанына қызығатындар да бар. Белсенділік танытып, суырылып алға да шықпайды, артта да қалмайды. Біреуден кеш, біреуден ілгері. Сүрініп-қабынып жүреді. Арагідік көзге түсіп қояйын деген ниетпен ауық-ауық ұсақ-түйекті әңгіме қылып сөйлеп те тастайды. Саяси ұпай жинаудың өзіндік бір әдісі. Әйтпесе жұрт аяулысын да, қалаулысын да мүлдем жоғалтып алуы кәдік. Көзден кетсе – көңілден де кетеді. Ел наразы, жұрт ұмытады. Бір көрініп қалу негізгі мақ­сатқа айналады.
Сондағы айтатыны не? Әрине, кеше өзі меңгере алмай кеткен сала. Ептеп мә­дениет, аздап өнер. Білгенінше сөйлейді. Біл­мегеніне жеткенде, айқайға басады, ұлт­тық мәселені жақсы көріп емес, пайда­сын іздеп көтереді. Құртып жатыр деп бір ойбайлайды, құрыдық деп бір шулайды.
Шын мәселені жоқтамайды. Іздегені – бос дақпырт. Көздегені – қазақ емес, қа­зақтың көңілі де емес, әйтеуір даурықпа сөз, әурешілік, жалған бедел.

Өзінің соры

Бұл образ менің есіме бір өнер­паз­дар­ды тү­сіреді. Әуелі домбыра шертеді, қала бер­ді, театрға барады, опера және балет қол­­дан келмейді, сондықтан драманы көз­дейді – бірақ одан ештеңе шықпайды. Театр – өнердің бекзаты түрі, өресіздер игере алмайды. Сандалып жүреді де, сан­далып қайтады.
Сосын, ақындық жолға түседі, жыр­шы­лықты қуады, әншілікті мақсат тұта­ды. Дауысын дірілдетіп біраз ән салады – әні жұлдыздардай қалтыраған, елді әу­реге салады. Өзін де шаршатады. Жұрт та қа­жиды. Тәтті дауысында сырын ешкім ұқ­паған бір мұң бар еді, тұрмысыңа қара­саң – бәрі де тамаша, үйде тоқшылық, түз­де ырыс-береке, не жетпейді, не жетіс­пейді, неге күміс көмей, жез таңдай сан­ду­ғаш, таңғажайып бұлбұл, ғасырдың үні, мәңгіліктің дабысы соншалықты қамы­рық­ты, зарлы, сақараны дүрліктіріп, кө­кі­ректі қарс айырып қамыққаны несі…
Түйінді шешіп, тұжырымды тапқанша – дарынымыз сахнадан кетеді де қалады. Шенеунік болады. Шері тарқайды. Енді өзі де қалтылдамай, елді де қалтыратпай, дауы­сын да дірілдетпей сөйлейтін болады.
Бірақ тез аяқталады. Не бүлдірді, кім­­ге жақпады, оны ешкім білмейді, біле­тіндер айтпайды да.
Өлермен өнерпаздар, тегінде, сәт­сіз­дік­тен соң, жанталасып ұстаздыққа келе­ді… дауыста қайтадан діріл пайда болады. Жоғалтып алған тәтті дәмін қайта табады. Мұңы тәтті ме, жыры тәтті ме, сыры ма, әйтеуір қапасы көбейеді, қайғысы ар­тады, әкім-қара заманын аңсайды, са­ғынышы күшейеді, құсаға ұшырайды, сыр­қатының емі жақсы күрсі, жайлы орын­дық еді, бірақ әдіпті күрсі, зерлі орын­дықтар ұзарып, асқарлап, биіктеп кеткен бе, қол жетпейтін қияға, қиянға шы­ғып кеткен бе, жете алмай қояды.
Қорланады. Қайтадан той басқарады, той басқару да мекеме басқарудың алдамшы бір көрінісі емес пе, ақындығы қозады, әкімдігі есіне түседі, әнді, жырды, сырды үстемелеп, тоқтамай айта бастайды…
Әндетіп жүріп депутаттыққа жетеді. Әри­не, ән айтқандардың тағдыры қандай болғанын атақты тәмсіл жақсы бейнелеген еді ғой, шегірткенің тағдыры, ала жаз­дай ән салатын, несі бар, тәмсілге қай­шы болса, болсын, кім біледі, жазмышы басқа шығар, мүмкін, халқының кә­де­сіне жарап та қалар. Өнерден қол үзсе де, тамада атақтан қол үзген жоқ еді… Кү­дер үзген жоқ еді. Десек те, тамада арманы орын­далады. Сайқымазақ кәсібін де мең­гереді. Сөйтіп, Алдар Көсе тіріледі.
Бірақ соры қайнаған қожанасыр та­ма­да түнгі ұйқыдан айырылады. Көптің бірі болса да, бірегейлердің атағы тыныш ұй­қы бермейді. Заңға олақ, білімі шолақ та­мада қайғы кешеді. Ақындық жұқпады, ак­терлік бойына сіңбеді, жарытып ән де са­ла алмады, әкімдік болса – қолдан кел­­меді, сонда ол депутаттықтан не пайда көреді, не береке табады… Жалпы, оған мә­жілістің не қажеті бар… қайта, көңілі жай табады, ескі қателік-кемші­лік­терін түзесе ме екен, актерлігін шың­дай ма, дауы­­сын қоя ма, қалып­тастыра ма, әлде бұл атын шығарып, бедел жинауға жақсы орын ба…

Біздің сорымыз

Шіркін, ұлт жанашыры болғанға не жет­сін! Шын жанашыры емес, атағы… ел ау­зыма қараса, қазақ айтқаныма жүріп, ай­дағаныма көнсе.
Тамада аяқастынан шала бүлінеді, ұлт қам­қоршысы боп шыға келеді. Сондағы ойы – айқаймен абырой табу, ұпай жинау. Ен­ді алқымнан алатын, ауыздықпен езуін жыратын, құрбандыққа шалатын… біреу, біреулер керек. Есіне түсті, есе алатын қазіргі ең оңтайлы өнердің түрі – ки­но немесе телевидение, әйтеуір қара бұлт­­тай төніп қаптап келе жатқан қоян­дарын аспабымен қорқытып, жан-жаққа шашып, қаймықпағандарын қабат-қабат үркітіп, Арқадағы Қояндыға жетеқабыл жәрмеңке сахнасына билік орнатса болды. Қалай үстемдік құратынын білмейді, бірақ білмегенінді білдірмеу үшін жау шап­тылап аттанды сала бер. Сенгені се­неді, сенбегені – үндемейді.
Содан кейін басталады. Анау қазаққа қар­сы, мынау алаштың мінезіне жат, жолдағысы – дұшпан, қолдағысы – одан екі есе дұшпан. Ұлт тозды, ұлық ел ішін бұз­ды, аламан бәйгеде басқаның аты оз­ды. Шаң қаптырды. Төпелете бер – ой­лану­ға мұрша бермей – хаттарды өкіртіп жаз, сауал таста, сұрау жолда, тоқпақта, жақ­татпа, тоқтама, тоғытып, көміп, шомып, кінә тақ, айыпқа бұйыр, пәле-жала жақсы айқайдан соң өзі-ақ жабысады, бас­тарын саудаға салсаң, кір өзі-ақ оңай жұ­ғады, сосын тазаланып, жуынып көр­сін. Былға, күйе жақ, көлеңке түсір…
Тамада тамадалар секілді қайда жүрсе де тамада күйінде қалады. Ол ел бас­қа­ру­ды той басқару деп түсінеді. Ой бас­қа­ру­ды той бас­қару деп түсінеді. Қателіктерін көр­мей­ді, қызына сөйлепкеліп, қызарақ­тап ­ба­рып ­тоқтайды… тоқтай алмайды, қайыра ­бастайды.
Асаба мырза домалақ арыз, үшбу хат жазу­дың асқан шеберіне, кәсіби маманына айналады. Қазір депутаттық сауал жолдауға машықтанып жүр. Өнерді тү­сін­бейді, білмейді, бірақ ел ортасында, қа­ғанағы қа­рқ, сағанағы сарқ, жай, тыныш, өз ­бе­тімен жүрген жоқ – жағалай бә­рін аңдып, тін­тіп, тізіп, жазып жүр, бүгін ол қара­байыр түсініктердің күзетін­де тұр.
Қазыналы өнерді жалған белсенді емес, нақ өнерпаз ғана сақтай алатынын, сірә, бір ­сәт болса да ұға алмай кетеді-ау деген ­кү­дік бар… Артының қайы­рын ­берсін!

Дидар АМАНТАЙ.