«ҚАЗАҚФИЛЬМ» ЖАЙЛЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ҚАСАҢ ОЙЛАРДАН АРЫЛУЫМЫЗ КЕРЕК
Қазақ кино өнерінің бүгінгі хәлі нешік? Қарашаңырақ «Қазақфильмнің» күрмеуі қиын қандай мәселелері бар және мұны қалай шешуге болады? Талай жас киногерлерге қолдау білдіріп, бағын ашқан «Қазақфильмге» қарасты «Дебют» атты шығармашылық бірлестіктің жабылып қалуына не әсер етті? Жас режиссерлерді қолдауды қалай жүзеге асырамыз?
Осы турасында продюссер, режиссер, Философия ғылымының докторы, Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ вице-президенті Серік Әбішевпен сұхбаттасқан едік.
Айтпақшы, оның аты-жөні 2015 жылы АҚШ-тың Foreign Policy журналының жыл сайын тағайындайтын «Top 100 Global Thinkers» («100 Әлемдік ойшыл») тізіміне енген.
Бір күніміз босқа өткен жоқ
– Әңгімеміздің әлқиссасын мына бір сұрақпен бастағым келіп отыр. Сіз үшін кино өнерінің маңызы қандай?
– Әл-Фараби музыканы үш түрге бөледі: біріншісі жай ғана көңілді көтереді, екіншісі жаныңды тебірентеді, ал үшіншісі ой өрісіңді кеңейтеді.
Киноның әр түрінің өз орны бар. Сол секілді мен де киноны әртүрлі сипатқа бөлер едім. Көңіл күйді көтеретін кино, ойландыратын кино, шабыттандыратын кино. Қазіргі таңда кино өнері басқа өнерлердің арасындағы ең қолжетімдісі деп айтуға болады. Өйткені ой мен идеяны, ақпаратты жеткізуде визуальдық контент бірінші орынға шығып кетті.
Ал меніңше, оның басты мақсаты – адамның ой-өрісін кеңейту, толғандыру және жан дүниесін жаңа деңгейге көтеру.
– Оқыған ортаңыз, өнер ордасы Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясы сізді қалай тәрбиеледі? Шығармашылығыңыздың шыңдалуына қалай әсер етті? Ұстаздарыңыз жайлы айтып беріңізші?
– Мен мектептен кейін ұжымдық ұйымдастырушылық бағытта жүруді қалап, 2005 жылы өзіңіз атап өткен оқу орнына режиссура мамандығына түстім. Әділхан Ержанов, Эмир Байғазин, Жасұлан Пошанов секілді қазіргі атақты режиссерлермен бірге Дәмір Манабайдың шеберханасында оқыдық. Олардың ішінен Әділханды группадағы шығармашылық топты құрған дарын ретінде атап өтер едім. Ол бізден 4-5 жас үлкен және бізге қарағанда өмірлік тәжірибесі мол болатын. Сондықтан да біліктілігі, көп оқығаны, көп фильм көргені білініп тұратын. Ә.Ержанов он жасынан бастап режиссер болуды армандаған екен. Ол оқуға киноның қыр-сырын мейлінше меңгеріп барып түскен. Біз де Әділханның арқасында көп нәрсені үйрендік. Тобымыз үздік болды.
Ал жалпы жол көрсетіп, ақыл-кеңесін аямаған ұстаздарымыздың арасында Дәмір Манабайдың орны ерекше. Ол «Режиссер барлық нәрседен хабардар болуы керек» деген қағиданы ұстанатын. Сонымен қатар актерлік шеберліктен тәлім берген Талас Өмірзақовты айрықша атап өткім келеді. Талас ағай – біздің екінші әкеміздей еді. Ол кісі өнер жолындағы қиыншылықтарға дайын болуға баулып, рухымызды шынықтырды. Александр Нилов жарық пен көлеңкені пайдаланып, көлемді кадр жасауды, Бауыржан Нөгербек кино тілінің даму жолы мен тарихын, ал Әлихан Есенжани (жазушы Хамза Есенжановтың ұлы – А.А) философиялық танымымызды, көзқарасымызды кино арқылы жеткізуді үйретті. Менің шығармашылық адамы болып қалыптасуыма осы тұлғалардың тигізген ықпалы зор.
– Сіз біраз уақыт Әділхан Ержановпен бірлесіп жұмыс істедіңіз. Екеуіңіздің тандеміңіз қалай қалыптасты?
– Әділханмен бір топта бес жыл оқыдық. Сол бес жыл ішінде екеуіміз бірігіп 25 қысқаметрлі фильм түсірдік. Бір күніміз босқа өткен жоқ. Әрдайым сценарий жазып, талқылап, кейін ұйымдасып, фильм түсіріп жүрдік. Соның арқасында көп тәжірибе жинадық. Оқуды бітіргеннен кейін үлкен жобаларға кірістік. Жобаларымызға қаражат бөлінген де, бөлінбеген де кездер болды. Дегенмен мойымай, қайткенде де кез келген мүмкіндікті пайдалануға тырыстық. Осының арқасында 13 жыл ішінде екеуміз 15 фильм түсіріп, 2 рет ресми түрде Канн Фестиваліне қатыстық, Азия Оскары жүлдегері атандық, Оскар лонглистінде 2 рет, Алтын Глобус сыйлығының шортлистінде 2 рет ендік. «Қожайындар» (Үкілі Кәмшат) атты фильміміз үшін 2015 жылы Foreign Policy журналының жыл сайын тағайындайтын «Top 100 Global Thinkers» («100 Әлемдік ойшыл») тізімінде аты-жөніміз аталды.
– Әділхан Ержановтың туындыларының көбі карикатуралық фильм деп айтуға болатын шығар. Мұның мәні неде?
– Әрине, біз бастапқыда карикатура, сатира жанрларында жұмыс істедік. Кейіннен фильмдеріміз трансформацияға ұшырады. Яғни, біз бір идеяның айналасында жүріп қалмай, дамуға тырыстық. Фильмдеріміздің даму барысында Әділханның режиссер ретінде, ал менің продюссер ретінде шыңдала түскенімізді байқауға болады.
Біз кинематографистер арасында «партизандық кино» деген қозғалысты бастадық. Ол қозғалыстың басты идеясы үш мәселені қамтиды. Бұл, ең алдымен, қаражатқа да, идеяға да тәуелді болмай, әрі цензураға бағынбай кино түсіру. Екіншіден, кино тілін дамыту мақсатында әрдайым шығармашылық ізденісте болу. Үшіншіден, фильмдерімізде әлеуметтік ахуалды, айналамызда болып жатқан мәселелерді көрсету. Сол себепті карикатуралық реализм әдістерін кеңінен қолдандық.
Фильмография
Авторлық фильмдері:
«Май» – Қысқаметрлі фильм (2009 жыл);
«№6 істің куәгері» (2016 жыл);
«Бір кездері балалар үйінде» (2016 жыл).
Продюсерлік еткен фильмдері:
«Риэлтор» (2011 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Құрылысшылар» (2013 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қожайындар» (Үкілі Кәмшат) (2014 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қаратас ауылындағы оба» (2015 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Әлемнің ерке енжарлығы» (2017 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Түнгі Құдай» (2017 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қап-қара адам» (2019 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Off-line каникул» (2019 жыл) Реж. Руслан Акун
«Off-line каникул 2» (2019 жыл) Реж. Ернар Құрмашев
«Атбай шайқасы» (2019 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Сары мысық» (2020 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Ұлболсын» (2020 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Оңбағандар» (2021 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Штурм» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Голиаф» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Оқу іздеген Адемока» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
Жастарға «Қазақфильмдегі» бюрократияға еніп кету қиын
– Енді кейінгі кездері жиі қозғалып жүрген мәселе – «Қазақфильмнің» қазіргі ахуалы жайында сөз қозғасақ. Аталмыш киностудияда вице-президент қызметін атқарып жүргеніңізге бір жылға жуық уақыт болды. Бір сұхбатыңызда «Министрлік «Қазақфильмнің» рөлін анықтап алуы қажет» деген екенсіз. «Қазақфильмнің» мемлекет үшін, киногерлер үшін рөлі қандай болуы керек деп ойлайсыз?
– Жақында «Digital Almaty» атты халықаралық форум өтті. Креативтік экономика, цифрландыру Қазақстанның әлемдік деңгейде дамуы үшін маңызды үрдіс қой. Сол себепті форумға қатысып, спикерлерін тыңдадым. Продюсер, Ирина Кайратовна тобының клиптерін, жобаларын жасап жүрген Алмас Жәли деген бауырымыз: «Мемлекет «Қазақфильмге» жыл сайын қаражат бөледі, бірақ нәтижесін көрмей жүрміз. Бүйткенше, сол киностудияны жауып тастау керек», – деген пікір білдірді. Ол осы ойын бұған дейін де ашық айтқан еді.
Шынына келсек, 2019 жылдан бері «Қазақфильмді» мемлекет тікелей қаржыландырмайды. Айлығымызға, салықтарымызға, коммуналдық төлемдерімізге ешқандай қаражат бермейді. Біз ақшаны «Қазақфильмнің» қарамағындағы павильондар, техникалық жабдықтар, цехтар, костюмдер, т.б. заттарды жалға беру арқылы табамыз. Киноға берілетін қаражатты басқа да жекеменшік киностудиялармен тең дәрежеде ашық питчингке қатысып, жобаларымыз жеңген жағдайда ғана аламыз. Сондықтан бұл мән-жайды білмей айтылған жансақ пікір деп ойлаймын және «Қазақфильмнің» қажеті жоқ» деген оймен келіспеймін.
Әрине, «Қазақфильмнің» шешілмей жатқан мәселелері бар. Оны өзім де қозғап жүрмін. Ал мұндай мәселелердің Алмас Жәли секілді жастарды алаңдататынына тек қуануымыз керек. Бізге сол жастардың креативті, заманауи ойлары қажет. Дегенмен тарихы бай «Қазақфильмді» заманауи талаптарға сәйкес жетілдіруге ешкімнің жүрегі дауаламайды. Қазақ кино өнерін өткен ғасырдың 70-жылдарындағыдай атағын жаңғыртып, сапалы кино жасау үшін «Қазақфильмге» білікті жас мамандар мен батыл шешімдер керек деп ойлаймын.
Осы оймен сол жиында Алмасқа бірге жұмыс істеп, «Қазақфильмді» дамытуға ұсыныс жасадым. Бірақ ол бас тартты. Жастарды да түсінуге болады. Компьютерлік әлемде, заманауи заңдылықтармен еркін жұмыс істеп үйреніп қалған, нағыз Тәуелсіз Қазақстанның жастарына «Қазақфильмдегі» бюрократияға, жұмыс механизміне еніп кету қиын. Осы мәселелерді шешіп, жастарға жол ашу керек.
– «Қазақфильмнің» жұмысын жақсартуға қатысты киноөндірістің үш тематикалық бағытын дамытуды ұсынған екенсіз: идеологиялық, коммерциялық және авторлық. Осылардың ішінде қайсысына басымдық беруді жөн санайсыз. Не себепті?
– Осынау үш бағыт жайлы бұған дейін әйгілі кинотанушы Гүлнәр Әбікеева жазған еді. Әлеуметтік желілердегі парақшаларымда тұжырымдарымды киногер қауымға айтып, пікірлерін тыңдағым келді. Көбі келісіп жатыр, оған қуаныштымын.
Алдымен идеологиялық бағытқа тоқталсақ. Мемлекеттік киностудияда идеологиялық, стратегиялық бағыттың болғаны маңызды. Осы бағыттағы фильмдердің мәнін және көрерменге әсер ету эффектісін де ойластыру қажет.
Еліміздің басты идеологиялардың бірі – патриотизм, өз елін, тілін сүю. Оған жастарды қалай баулимыз? Әрине, төбеден түскендей етіп жеткізуге болмас, сондықтан бұл тақырыпты мұқият зерттеуге тиіспіз. Бұл ұзақ уақытты қажет етеді. Алдағы он жылдықта түсірілетін фильмдердің идеологиясы қандай болуы керек? Ол да маңызды.
«А кластағы» фестивальдердің фильм таңдаудағы бірінші критерийі – фильмнің жаңашылдығы. Мысалы, коммерциялық бағыттағы фильмдер үлкен фестивальдерде не үшін қабылданбай жатады? Өйткені сценарист пен режиссердің ізденісі, жаңалық ашуға деген талпынысы жоқ. Коммерциялық киноның мақсаты – көрерменнің көңілін көтеру арқылы ақша табу, сондай-ақ қызық контент ұсыну. Мақсат мұндай болғанда, шығармашылық ізденіс қалай болмақ?! Жаңа дүниені түсіну бұқаралық киноның жанкүйерлері үшін қиын боп кетеді. Ондай тәуекелге коммерциялық кино продюссерлері барғысы келмейді. Сондықтан да олар түсінікті, белгілі, көрермендерге бұрыннан таныс шаблондарды қолдану арқылы әлемдік трендтерге сай кино жасағысы келеді. Ал нағыз өнер трендке қарамайды. Саф өнер ақша табу немесе аудиторияға ұнау мақсатында жасалмайды. Нағыз кино көрерменге бұрын-соңды болмаған идеялар мен концепцияларды, киноның визуалдығы жағынан жаңа мүмкіндіктерді ұсынуға негізделеді.
Енді коммерциялық бағытқа тоқталар болсақ, мұнда да идеология бар. Оған позитивті жағынан қарау керек. Меніңше, «Қазақфильмнің» стратегиясында, даму концепциясында коммерциялық бағыттағы іс-шаралардың болуы маңызды. Мәселен, заманауи кейіпкерлер жасау, олардың «Marvel», «DC» секілді өзіндік әлемін құру, франшиза жасау. Бұл мұқият талдауды, алдын ала жоспарлауды қажет етеді. «Қазақфильмнің» фильмдері жоғары сапада және деңгейі шетелдік фильмдермен теңесетіндей болуы шарт. Ол үшін біздің тәрбиелік мәні терең, әрі көпшілік қауым көретін кино жасауымыз керек.
Мемлекет қазіргі уақытта кино түсіруге мол қаржы бөледі. Ол қаржының жартысын инфрақұрылымды дамытуға пайдаланған жөн. Ертеңгі күні фильмдерімізді өз қаражатымызға түсіре алу үшін осы бағытта дамуымыз керек деп ойлаймын. Киногерлерге кино түсіруге ақша бергеннен гөрі кино түсіріп ақша табатындай жағдай жасағанымыз дұрысырақ.
Біздегі коммерциялық фильмдердің көбі комедия жанрында екені белгілі. Өйткені комедия – түсіруге оңай жанр. Көп қаржыны қажет етпейді. Дегенмен әлемдік тәжірибеге қарап, басқа да эксперименттерге баруға не кедергі?!.
Тағы бір жиі қозғалатын мәселе – кинотеатрға баратын көрермендердің аздығы. Мәселенің басын ашып алайық, бізде көрермендердің емес, кинотеатрлардың саны аз. Мұны еліміздегі кинотеатрлар басшыларының көбімен сөйлесіп, сараптама жасаған соң айтып отырмын. Қазақстанда кинотеатрлардың біразы тек үлкен қалаларда шоғырланған. Ал кішірек қалаларда бір-екеуден ғана бар. Осы мәселеге көңіл бөлу керек. Нарықты кеңейту үшін ең алдымен киноны халыққа жеткізетін жолдарды реттеп алу қажет. Соның арқасында біз киноның сапасын да жақсарта аламыз. Қаражатты тек киноөндіріске бөле бермей, осындай инфраструктуралық өзгерістерге де мән беріп, сонымен қатар киногерлерге заң жүзінде қолайлы жағдай жасау қажет.
Біз үшін жоғарыдағы үш бағыт та маңызды.
– Ал жас киногерлерді қолдауды қалай жүзеге асырамыз?
– Бұрын «Қазақфильмде» «Дебют» атты шығармашылық бірлестік болған. Мен дипломдық жұмысымды осы бірлестікте жүріп түсіргенмін.
Кейін кино туралы заң шығып, бүкіл қаражат «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» арқылы өтетін болды. Ал «Қазақфильм» – көп киностудияның бірі болып қана қалды. Қаржыландыру болмағандықтан бірлестікті жабуға тура келді. Осы бірлестіктің жұмысын қайта жаңғыртып, жастардың шығармашылығына көңіл бөлу керек. Елімізде қазірдің өзінде төрт оқу орнынан жыл сайын отыз шақты режиссер маман шығады деп есептесек, шамамен 120 режиссерге дипломдық жұмыс түсіру үшін қаншама қаржы керек екенін ішіңіз сезіп отырған шығар.
Сонымен қатар кино заңы бойынша «Ұлттық киноны қолдау Мемлекеттік орталығы» ұйымдастыратын питчинг жылына бір рет өтуі керек. Қаңтар айында жарияланып, наурыз-сәуір айларында өткізіліп, жеңімпаздарға тағайындалған ақша бөлінеді. Осыған дейін, қателеспесем, тек үш рет өтті. Енді төртінші питчингті күтіп отырмыз. Бұл да киноның айналасында жүрген жастар үшін үлкен мүмкіндік.
Бұдан бөлек айтып өтетін жайт, жуырда киностудия аясында жас киногерлердің жиыны өтті. Біршама кинематографист жиналып, қауымдастық құруға тоқталды. Бұл оларға өздерінің құқығын заң жүзінде қорғауға, ойын ашық жеткізуге мүмкіндік береді деп ойлаймын.
Қазір сол қауымдастық кино саласындағы өзгерістерге белсенді түрде қатысып, киногерлердің көкейінде жүрген сұрақтарды және тағы да басқа мәселелерді көтеріп жатыр. Ол да жақсы бастама деп есептеймін. Жоғарыда айтқан мүмкіндіктер – азаматтық қоғамның кино саласындағы көрінісі.
Заманауи кейіпкер мінсіз болмауы керек
– «Қазақфильмнің» даму концепциясы аясында заманауи кейіпкерлер жасау қажет екенін атап өттіңіз. Заманауи кейіпкер қандай болуы керек? Жалпы қазіргі қазақ киносында қандай тақырыптар қозғалғаны дұрыс деп ойлайсыз?
– Бастысы, кейіпкер мінсіз болмауы керек. Оның бір кері тартатын кемшілігі болғаны дұрыс. Сонымен күресіп, жеңіп шығуға талпынса, кейіпкер шынайы көрінеді, әрі өмірге жақындай түседі. Егер біз қолдан құрастырғандай мінсіз кейіпкер жасасақ, көрермен өзін оның орнына қоя алмайды. Яғни, көрерменнің кейіпкерден өзін көруі маңызды.
Ал тақырыптық жағынан айтар болсам, жанр бойынша өзгешеліктер болуы мүмкін. Дегенмен мұнда да шынайылық маңызды. Осыған қатысты өнер академиясында бізге сабақ берген режиссер Аманжол Айтуаров былай дейді: «Кино түсіру үшін үш түрлі нәрсемен «қоректенетін», басқаша айтқанда шабыт алатын режиссерлер бар: фильмдерден, кітаптардан және өмірлік тәжірибесінен. Осылардың ішінде өз басынан өткен оқиғаларды «қорек еткен» режиссерлерден сапалы дүние шығады».
Айтулы режиссерлер Серік Апрымов, Дәрежан Өмірбаев секілді ағаларымыз, Әділхан Ержанов сынды замандастарымыз да фильмдерінің өзегін өз өмірінен алған.
– «Қазақфильмнің» жұмысын жақсартуға қатысты алға қойған жоспарларыңыз қандай?
– «Қазақфильмнің» өндірісі жөніндегі вице-президенті ретінде сәуір айынан бастап қызмет етіп келемін. Шынымды айтсам, он ай ішінде жасалған жұмысқа көңілім тола қоймады. Себебі «Қазақфильмді» қазақстандық киногерлердің бәріне жәрдем беріп, қолдау көрсететін қара шаңырақ ретінде қабылдап келіп, объективті, субъективті қиыншылықтар кездескенде қиналғаным рас. Әлі де үйренетін нәрсе көп екенін аңғардым.
Жылдар бойы жекеменшік кинода жұмыс істеген соң, «Қазақфильмді» белгілі бір дәрежеде өзгертуге мүмкіндік болатын шығар деген ниетпен келген едім. Алайда күнделікті жұмыс өз арнасына тартып алып кетті. Сондықтан концептуалдық, стратегиялық мәселелерге көп көңіл бөле алмадым. Содан кейін өзіме: «Қазақ киносына қалай өз үлесімді қоса аламын?» деген сұрақ қойдым.
Бұл тұрғыда қазақ киносын концептуалдық жағынан дамыту, халықпен және киногерлермен жұмыс істеу маңызды. Жалпы еліміздің кинематографистерімен бірлесіп, бұрын қаралмай қалған мәселелерді қолға алу қажет. «Қазақфильм» жайлы қалыптасқан стереотипті ойлардан арылып, жастардың сеніміне ие болу керек. Жаңа Қазақстанда «Жаңа Қазақфильм» болуы қажет. Осы жылдан бастап сол жолда қызмет етуге бар күшімді саламын.
Сұхбаттасқан Ақжан АМАНЖОЛ,
Т.Жүргенов атындағы
ҚазҰӨА-ның студенті