Қазақ кино өнерінің бүгінгі хәлі нешік? Қарашаңырақ «Қазақфильмнің» күрмеуі қиын қандай мәселелері бар және мұны қалай шешуге болады? Талай жас киногерлерге қолдау білдіріп, бағын ашқан «Қазақфильмге» қарасты «Дебют» атты шығармашылық бірлестіктің жабылып қалуына не әсер етті? Жас режиссерлерді қолдауды қалай жүзеге асырамыз?
Осы турасында продюссер, режиссер, Философия ғылымының докторы, Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ вице-президенті Серік Әбішевпен сұхбаттасқан едік.
Айтпақшы, оның аты-жөні 2015 жылы АҚШ-тың Foreign Policy журналының жыл сайын тағайындайтын «Top 100 Global Thinkers» («100 Әлемдік ойшыл») тізіміне енген.

Бір күніміз босқа өткен жоқ

– Әңгімеміздің әлқиссасын мына бір сұрақпен бастағым келіп отыр. Сіз үшін кино өнерінің маңызы қандай?

– Әл-Фараби музыканы үш түрге бөледі: біріншісі жай ғана көңілді кө­тереді, екіншісі жаныңды тебірентеді, ал үшіншісі ой өрісіңді кеңейтеді.
Киноның әр түрінің өз орны бар. Сол секілді мен де киноны әртүрлі сипатқа бөлер едім. Көңіл күйді көтеретін ки­но, ойландыратын ки­но, шабыттандыратын ки­но. Қазіргі таңда кино өне­рі басқа өнерлердің арасындағы ең қолже­тім­дісі деп айтуға бола­ды. Өйткені ой мен идея­ны, ақпаратты жет­­кізуде визуальдық кон­­тент бірінші орынға шы­ғып кетті.
Ал меніңше, оның бас­ты мақсаты – адамның ой-өрісін кеңейту, толған­дыру және жан дүниесін жаңа деңгейге көтеру.

– Оқыған ортаңыз, өнер ордасы Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлт­тық өнер академиясы сізді қалай тәрбиеледі? Шығармашылығыңыздың шыңдалуына қалай әсер етті? Ұстаздарыңыз жайлы айтып беріңізші?

– Мен мектептен кейін ұжымдық ұйымдастырушылық бағытта жүруді қалап, 2005 жылы өзіңіз атап өткен оқу орнына режиссура мамандығына түстім. Әділхан Ержанов, Эмир Байғазин, Жасұлан Пошанов секілді қазіргі атақ­ты режиссерлермен бірге Дәмір Мана­байдың шеберханасында оқыдық. Олар­дың ішінен Әділханды группадағы шығармашылық топты құрған дарын ретінде атап өтер едім. Ол бізден 4-5 жас үлкен және бізге қарағанда өмірлік тәжірибесі мол болатын. Сондықтан да біліктілігі, көп оқығаны, көп фильм көргені білініп тұратын. Ә.Ержанов он жасынан бастап режиссер болуды армандаған екен. Ол оқуға киноның қыр-сырын мейлінше меңгеріп барып түс­кен. Біз де Әділханның арқасында көп нәрсені үйрендік. Тобымыз үздік болды.
Ал жалпы жол көрсетіп, ақыл-кеңе­сін аямаған ұс­таз­дарымыздың ара­сында Дәмір Манабайдың орны ерек­­ше. Ол «Режиссер бар­лық нәрседен хабар­дар болуы керек» деген қағиданы ұстанатын. Сонымен қатар актерлік ше­бер­ліктен тәлім берген Талас Өмір­зақовты айрықша атап өткім ке­леді. Талас ағай – біздің екінші әкеміздей еді. Ол кісі өнер жолындағы қиыншылықтарға дайын болуға бау­лып, рухымызды шынықтырды. Алек­сандр Нилов жарық пен көлеңкені пай­даланып, көлемді кадр жасауды, Бауыржан Нө­гер­бек кино тілінің даму жолы мен тарихын, ал Әлихан Есенжани (жазу­шы Хамза Есенжановтың ұлы – А.А) философиялық танымымызды, көз­қара­сымызды кино арқылы жеткізуді үйретті. Менің шығармашылық адамы болып қалыптасуыма осы тұлғалардың тигізген ықпалы зор.

– Сіз біраз уақыт Әділхан Ержановпен бірлесіп жұмыс істедіңіз. Екеуіңіздің тандеміңіз қалай қалыптасты?

– Әділханмен бір топта бес жыл оқы­­дық. Сол бес жыл ішінде екеуі­міз бірігіп 25 қысқаметрлі фильм түсірдік. Бір күніміз босқа өткен жоқ. Әрдайым сценарий жазып, тал­қылап, кейін ұйымдасып, фильм түсіріп жүрдік. Соның арқасында көп тәжірибе жинадық. Оқуды бітіргеннен кейін үлкен жобаларға кірістік. Жобаларымызға қаражат бөлінген де, бөлінбеген де кездер болды. Дегенмен мойымай, қайткенде де кез келген мүмкіндікті пайдалануға тырыстық. Осы­ның арқасында 13 жыл ішінде екеуміз 15 фильм түсіріп, 2 рет ресми түрде Канн Фестиваліне қатыстық, Азия Оскары жүлдегері атандық, Оскар лонглистінде 2 рет, Алтын Глобус сыйлығының шортлистінде 2 рет ен­дік. «Қожайындар» (Үкілі Кәмшат) атты фи­льміміз үшін 2015 жылы Foreign Policy журналының жыл сайын тағайын­дай­тын «Top 100 Global Thinkers» («100 Әлем­дік ойшыл») тізі­мінде аты-жөні­міз аталды.

– Әділхан Ержановтың туындыларының көбі карикатуралық фильм деп айтуға болатын шығар. Мұның мәні неде?

– Әрине, біз бастап­қыда карикатура, сатира жанр­ларында жұмыс істе­дік. Кейіннен фильмдеріміз транс­фор­­мацияға ұшырады. Яғни, біз бір идея­ның айналасында жүріп қалмай, дамуға тырыстық. Фильмдеріміздің даму барысында Әділханның режиссер ретінде, ал менің продюссер ретінде шыңдала түскенімізді байқауға болады.
Біз кинематографистер арасында «партизандық кино» деген қозғалысты бастадық. Ол қозғалыстың басты идеясы үш мәселені қамтиды. Бұл, ең алдымен, қаражатқа да, идеяға да тәуелді болмай, әрі цензураға бағынбай кино түсіру. Екіншіден, кино тілін дамыту мақсатында әрдайым шығармашылық ізденісте болу. Үшіншіден, фильмдерімізде әлеуметтік ахуалды, айналамызда болып жатқан мәселелерді көрсету. Сол себепті карикатуралық реализм әдістерін кеңінен қолдандық.

---

Фильмография
Авторлық фильмдері:

«Май» – Қысқаметрлі фильм (2009 жыл);
«№6 істің куәгері» (2016 жыл);
«Бір кездері балалар үйінде» (2016 жыл).

Продюсерлік еткен фильмдері:

«Риэлтор» (2011 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Құрылысшылар» (2013 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қожайындар» (Үкілі Кәмшат) (2014 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қаратас ауылындағы оба» (2015 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Әлемнің ерке енжарлығы» (2017 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Түнгі Құдай» (2017 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Қап-қара адам» (2019 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Off-line каникул» (2019 жыл) Реж. Руслан Акун
«Off-line каникул 2» (2019 жыл) Реж. Ернар Құрмашев
«Атбай шайқасы» (2019 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Сары мысық» (2020 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Ұлболсын» (2020 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Оңбағандар» (2021 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Штурм» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Голиаф» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов
«Оқу іздеген Адемока» (2022 жыл) Реж. Әділхан Ержанов

---

Жастарға «Қазақфильмдегі» бюрократияға еніп кету қиын

– Енді кейінгі кездері жиі қозғалып жүрген мәселе – «Қазақфильмнің» қазіргі ахуалы жайында сөз қозғасақ. Аталмыш киностудияда вице-президент қызметін атқарып жүргеніңізге бір жылға жуық уақыт болды. Бір сұхбатыңызда «Министрлік «Қазақфильмнің» рөлін анықтап алуы қажет» деген екенсіз. «Қазақфильмнің» мемлекет үшін, киногерлер үшін рөлі қандай болуы керек деп ойлайсыз?

– Жақында «Digital Almaty» атты халықаралық форум өтті. Креатив­тік экономика, цифрландыру Қазақс­танның әлемдік деңгейде дамуы үшін маңызды үрдіс қой. Сол себепті форумға қатысып, спикерлерін тыңдадым. Продюсер, Ирина Кайратовна тобының клиптерін, жобаларын жасап жүрген Алмас Жәли деген бауырымыз: «Мемлекет «Қазақфильмге» жыл сайын қаражат бөледі, бірақ нәтижесін көрмей жүрміз. Бүйткенше, сол киностудияны жауып тастау керек», – деген пікір білдірді. Ол осы ойын бұған дейін де ашық айтқан еді.
Шынына келсек, 2019 жылдан бері «Қазақфильмді» мемлекет тікелей қаржыландырмайды. Айлығымызға, салықтарымызға, коммуналдық тө­лем­дерімізге ешқандай қаражат бермей­ді. Біз ақшаны «Қазақфильмнің» қара­мағындағы павильондар, техникалық жабдықтар, цехтар, костюмдер, т.б. заттарды жалға беру арқылы табамыз. Киноға берілетін қаражатты басқа да жекеменшік киностудиялармен тең дәрежеде ашық питчингке қатысып, жобаларымыз жеңген жағдайда ғана аламыз. Сондықтан бұл мән-жайды біл­мей айтылған жансақ пікір деп ойлай­мын және «Қазақфильмнің» қажеті жоқ» деген оймен келіспеймін.
Әрине, «Қазақфильмнің» шешілмей жатқан мәселелері бар. Оны өзім де қозғап жүрмін. Ал мұндай мәселелердің Алмас Жәли секілді жастарды алаңдата­ты­нына тек қуануымыз керек. Бізге сол жастардың креативті, заманауи ойлары қажет. Дегенмен тарихы бай «Қазақфильмді» заманауи талаптарға сәйкес жетілдіруге ешкімнің жүрегі дауаламайды. Қазақ кино өнерін өткен ғасырдың 70-жылдарындағыдай атағын жаңғыртып, сапалы кино жасау үшін «Қазақфильмге» білікті жас мамандар мен батыл шешімдер керек деп ойлаймын.
Осы оймен сол жиында Алмасқа бірге жұмыс істеп, «Қазақфильмді» да­мытуға ұсыныс жасадым. Бірақ ол бас тартты. Жастарды да түсінуге бо­ла­ды. Компьютерлік әлемде, зама­науи заңдылықтармен еркін жұ­мыс істеп үйреніп қалған, нағыз Тәуелсіз Қазақстанның жастарына «Қазақфильмдегі» бюрок­ратия­ға, жұмыс механизміне еніп кету қиын. Осы мәселелерді шешіп, жастарға жол ашу керек.

– «Қазақфильмнің» жұмысын жақсартуға қатысты киноөндірістің үш тематикалық бағытын дамытуды ұсынған екенсіз: идеологиялық, коммерциялық және авторлық. Осылардың ішінде қайсысына басымдық беруді жөн санайсыз. Не себепті?

– Осынау үш бағыт жайлы бұған дейін әйгілі кинотанушы Гүлнәр Әбікеева жазған еді. Әлеуметтік желілердегі парақшаларымда тұжырымдарымды киногер қауымға айтып, пікірлерін тыңдағым келді. Көбі келісіп жатыр, оған қуаныштымын.
Алдымен идеологиялық бағытқа тоқталсақ. Мемлекеттік киностудияда идеологиялық, стратегиялық бағыттың болғаны маңызды. Осы бағыттағы фильмдердің мәнін және көрерменге әсер ету эффектісін де ойластыру қажет.
Еліміздің басты идеологиялардың бірі – патриотизм, өз елін, тілін сүю. Оған жастарды қалай баулимыз? Әрине, төбеден түскендей етіп жеткізуге болмас, сондықтан бұл тақырыпты мұқият зерт­теуге тиіспіз. Бұл ұзақ уақытты қажет етеді. Алдағы он жылдықта түсі­рілетін фильмдердің идеологиясы қандай болуы керек? Ол да маңызды.
«А кластағы» фестивальдердің фильм таңдаудағы бірінші критерийі – фильмнің жаңашылдығы. Мы­салы, коммерциялық бағыттағы фильмдер үлкен фестивальдерде не үшін қабылданбай жатады? Өйткені сценарист пен режиссердің ізденісі, жаңалық ашуға деген талпынысы жоқ. Коммерциялық киноның мақсаты – көрерменнің көңілін көтеру арқылы ақша табу, сондай-ақ қызық контент ұсыну. Мақсат мұндай болғанда, шығармашылық ізденіс қалай болмақ?! Жаңа дүниені түсіну бұқаралық киноның жанкүйерлері үшін қиын боп кетеді. Ондай тәуекелге коммерциялық кино продюссерлері барғысы келмейді. Сондықтан да олар түсінікті, белгілі, көрермендерге бұрыннан таныс шаблондарды қолдану арқылы әлемдік трендтерге сай кино жасағысы келеді. Ал нағыз өнер трендке қарамайды. Саф өнер ақша табу немесе аудиторияға ұнау мақсатында жасалмайды. Нағыз кино көрерменге бұрын-соңды болмаған идеялар мен концепцияларды, киноның визуалдығы жағынан жаңа мүмкіндіктерді ұсынуға негізделеді.
Енді коммерциялық бағытқа тоқ­талар болсақ, мұнда да идеология бар. Оған позитивті жағынан қарау керек. Меніңше, «Қазақфильмнің» стратегия­сында, даму концепциясында коммерциялық бағыттағы іс-шаралардың болуы маңызды. Мәселен, заманауи кейіпкерлер жасау, олардың «Marvel», «DC» секілді өзіндік әлемін құру, франшиза жасау. Бұл мұқият талдауды, алдын ала жоспарлауды қажет етеді. «Қазақфильмнің» фильмдері жоғары сапада және деңгейі шетелдік фильмдермен теңесетіндей бол­уы шарт. Ол үшін біздің тәрбиелік мәні терең, әрі көпшілік қауым көретін кино жасауымыз керек.
Мемлекет қазіргі уақытта кино тү­сіру­ге мол қаржы бөледі. Ол қаржының жартысын инфрақұрылымды дамытуға пайдаланған жөн. Ертеңгі күні фильм­дерімізді өз қаражатымызға түсіре алу үшін осы бағытта дамуымыз керек деп ойлаймын. Киногерлерге кино түсіруге ақша бергеннен гөрі кино түсіріп ақша табатындай жағдай жасағанымыз дұрысырақ.
Біздегі коммерциялық фильмдердің көбі комедия жанрында екені белгілі. Өйткені комедия – түсіруге оңай жанр. Көп қаржыны қажет етпейді. Дегенмен әлемдік тәжірибеге қарап, басқа да эксперименттерге баруға не кедергі?!.
Тағы бір жиі қозғалатын мәселе – кинотеатрға баратын көрермендердің аздығы. Мәселенің басын ашып алайық, бізде көрермендердің емес, кинотеатрлардың саны аз. Мұны еліміз­дегі кинотеатрлар басшыларының кө­бі­мен сөйлесіп, сараптама жасаған соң айтып отырмын. Қазақстанда ки­нотеатрлардың біразы тек үлкен қа­лалар­да шоғырланған. Ал кішірек қалаларда бір-екеуден ғана бар. Осы мәселеге көңіл бөлу керек. Нарықты кеңейту үшін ең алдымен киноны халыққа жеткізетін жолдарды реттеп алу қажет. Соның арқасында біз ки­ноның сапасын да жақсарта аламыз. Қаражатты тек киноөндіріске бөле бермей, осындай инфраструктуралық өзгерістерге де мән беріп, сонымен қатар киногерлерге заң жүзінде қолайлы жағдай жасау қажет.
Біз үшін жоғарыдағы үш бағыт та маңызды.

– Ал жас киногерлерді қолдауды қалай жүзеге асырамыз?

– Бұрын «Қазақфильмде» «Дебют» атты шығармашылық бірлестік болған. Мен дипломдық жұмысымды осы бірлестікте жүріп түсіргенмін.
Кейін кино туралы заң шығып, бүкіл қаражат «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» арқылы өте­тін болды. Ал «Қазақфильм» – көп ки­нос­тудияның бірі болып қана қалды. Қаржыландыру болмағандықтан бірлес­тікті жабуға тура келді. Осы бірлестіктің жұмысын қайта жаңғыртып, жастардың шығармашылығына көңіл бөлу керек. Елімізде қазірдің өзінде төрт оқу орны­нан жыл сайын отыз шақ­ты режиссер маман шығады деп есеп­тесек, шамамен 120  режиссерге дип­лом­дық жұмыс түсіру үшін қаншама қар­жы керек екенін ішіңіз сезіп отырған шығар.
Сонымен қатар кино заңы бойынша «Ұлттық киноны қолдау Мемлекеттік орталығы» ұйымдастыратын питчинг жылына бір рет өтуі керек. Қаңтар айын­да жарияланып, наурыз-сәуір айла­рында өткізіліп, жеңімпаздарға тағайындалған ақша бөлінеді. Осыған дейін, қателеспесем, тек үш рет өтті. Енді төртінші питчингті күтіп отырмыз. Бұл да киноның айналасында жүрген жастар үшін үлкен мүмкіндік.
Бұдан бөлек айтып өтетін жайт, жуырда киностудия аясында жас кино­герлердің жиыны өтті. Біршама кине­матографист жиналып, қауым­дас­тық құруға тоқталды. Бұл оларға өзде­рінің құқығын заң жүзінде қорғауға, ойын ашық жеткізуге мүмкіндік береді деп ойлаймын.
Қазір сол қауымдастық кино сала­сын­дағы өзгерістерге белсенді түрде қа­тысып, киногерлердің көкейінде жүрген сұрақтарды және тағы да басқа мәселелерді көтеріп жатыр. Ол да жақсы бастама деп есептеймін. Жоғарыда айтқан мүмкіндіктер – азаматтық қоғам­ның кино саласындағы көрінісі.

Заманауи кейіпкер мінсіз болмауы керек

– «Қазақфильмнің» даму концепциясы аясында заманауи кейіпкерлер жасау қажет екенін атап өттіңіз. Заманауи кейіпкер қандай болуы керек? Жалпы қазіргі қазақ киносында қандай тақырыптар қозғалғаны дұрыс деп ойлайсыз?

– Бастысы, кейіпкер мінсіз болмауы керек. Оның бір кері тартатын кемшілігі болғаны дұрыс. Сонымен күресіп, жеңіп шығуға талпынса, кейіпкер шынайы көрінеді, әрі өмірге жақындай түседі. Егер біз қолдан құрастырғандай мінсіз кейіпкер жасасақ, көрермен өзін оның орнына қоя алмайды. Яғни, көрерменнің кейіпкерден өзін көруі маңызды.
Ал тақырыптық жағынан айтар болсам, жанр бойынша өзгешеліктер болуы мүмкін. Дегенмен мұнда да шынайылық маңызды. Осыған қатысты өнер академиясында бізге сабақ берген режиссер Аманжол Айтуаров былай дейді: «Кино түсіру үшін үш түрлі нәрсемен «қоректенетін», басқаша айт­қанда шабыт алатын режиссерлер бар: фильмдерден, кітаптардан және өмірлік тәжірибесінен. Осылардың ішінде өз басынан өткен оқиғаларды «қорек еткен» режиссерлерден сапалы дүние шығады».
Айтулы режиссерлер Серік Апры­мов, Дәрежан Өмірбаев секілді ағалары­мыз, Әділхан Ержанов сынды замандастарымыз да фильмдерінің өзегін өз өмірінен алған.

– «Қазақфильмнің» жұмысын жақсартуға қатысты алға қойған жоспарларыңыз қандай?

– «Қазақфильмнің» өндірісі жөнін­дегі вице-президенті ретінде сәуір айы­нан бастап қызмет етіп келемін. Шы­ным­ды айтсам, он ай ішінде жасалған жұ­мысқа көңілім тола қоймады. Себебі «Қазақфильмді» қазақстандық кино­гер­лердің бәріне жәрдем беріп, қолдау көрсететін қара шаңырақ ретінде қабыл­дап келіп, объективті, субъективті қиын­шы­­лықтар кездескенде қиналғаным рас. Әлі де үйренетін нәрсе көп екенін аңғардым.
Жылдар бойы жекеменшік кинода жұмыс істеген соң, «Қазақфильмді» бел­гілі бір дәрежеде өзгертуге мүмкіндік бола­тын шығар деген ниетпен келген едім. Алайда күнделікті жұмыс өз арнасына тартып алып кетті. Сондықтан концептуалдық, стратегиялық мәселелерге көп көңіл бөле алмадым. Содан кейін өзіме: «Қазақ киносына қалай өз үлесімді қоса аламын?» деген сұрақ қойдым.
Бұл тұрғыда қазақ киносын кон­цептуал­дық жағынан дамыту, халық­пен және киногерлермен жұмыс істеу маңызды. Жалпы еліміздің кине­ма­тографистерімен бірлесіп, бұрын қарал­май қалған мәселелерді қолға алу қажет. «Қазақфильм» жайлы қалыптасқан стереотипті ойлардан арылып, жастардың сеніміне ие болу керек. Жаңа Қазақ­станда «Жаңа Қазақфильм» болуы қажет. Осы жылдан бастап сол жолда қызмет етуге бар күшімді саламын.

Сұхбаттасқан Ақжан АМАНЖОЛ,
Т.Жүргенов атындағы
ҚазҰӨА-ның студенті