ӘДЕБИЕТ ШАҺАРЫНЫҢ ӘКІМІ!..
«Манана менің өң-түсіме алдымен таңырқай қарады, содан кейін барлай қарады, сонан кейін сұқтана қарады. Мен ыңғайсызданып отырдым. Бір кезде Манана маған шүйіле қарап:
– Атың сонымен Аким болды ма? – деді.
– Иә, – дедім мен.
Манана тағы да ойланып қалды. Содан кейін:
– Сенің жасың қаншада? – деді.
Мен айттым:
– Жиырма жеті, – дедім.
– Е-е-е, – деді Манана, – менен тұп-тура жиырма жас кіші екенсің. Мен қырық жетідемін! – деді.
…
– Әкім, сен білесің, мен қырық жетідемін деп саған өтірік айттым, шын мәнінде мен төрт жүз жетпіс жастамын! – деді».
Әлібек БАЙБОЛ
Бұл қазақтың қарымды қаламгері Әкім Әшімов – Таразидың «Андрейінен» үзінді. Аталмыш әңгімені оқып отырып төбе шашың тік тұрады, құйқаң шымырлайды. Автор армян Андрей Вердиянның әпкесі Манана аузымен сұмдық дүниелерді айтқызады. Әлгінің қазаққа салған «уколы» сананы, қанды, ұрпақты улап, рухани мешелдендіріп, өсіміне, кең қанат жаюына кедергі келтіргені оқырманды ойға жетелейтіні өз алдына, шындық атты шыңырауға жетелеп келіп, итеріп жібергендей әсерде боласың. Шығармада, тұтастай – «Көк аспанда қырағы көз бар» аталатын кітапта жазушы позициясы айқын әрі анық (бұ дүниенің иесі Алла, оны ұмыту үлкен күнә екенін, адамзаттың адасуы осынау бір олқылықтан басталатынын Ол есіңізге салып отырады). Өзек – қазақ тағдыры, қазақ проблематикасы – елдің езілген еңсесін көтеру, бодандықта жүріп бостандықты аңсаған ұлтының жоғын жоқтау, қауырсын қаламымен қору, жыртығын жамау, жоғалғанын табу, сынығын бүтіндеу, ең бастысы – ұйқыдағы сананы ояту, рухты іздеу, жан-жараны емдеу. Қазақ әдебиетіне келген қырыққа жуық жас кейін «Алпысыншы жылғылар» атанып, солардың алдыңғы қатарында жүріп, әп дегенде-ақ топтан қара үзген қаламгердің бірі – Әкім Тарази бүгіндері «Шабыт» университетінде дәріс беріп, шәкірттерін кинотеледраматургия қыр-сырын үйретумен келеді. Жазушының әр туындысында драматургтың қою қолтаңбасы жатады. Қақтығыс, тартыс, талас, интрига, фарсқа толы шығармаларын бей-жай оқу, кейде мүмкін еместей көрінеді. Орныңда отыра алмай, қипақтап қаласың. Себебі, қазақ даласын қан сасытқан жаналғыш-жандайшаптардың қорлығын білу жүрекке жүк екені бесенеден белгілі. Манананың үш бөлмелі үйінің терезесінен қарап тұрған Әкімге Мәскеу өзені «иретіліп солға бір, оңға бір бұрылып кететін айдаһардың жұп-жуан бел тұсындай» көріну сыры тым тереңде жатса керек. Талай тарланның басын жалмап, талай шаңырақ шаттығын ұрлаған, зар илетіп, қан қақсатқан, қылғытқан үстіне қылғыта түскен айдаһарыңыз – Совет үкіметі қаламгерге басқалай елестеуі мүмкін емес-ті. Жүйенің көзсіздігі, надандығы, топастығы, кей сәтте тексіздігінің кесірінен отар халықтың отына су құйылып, ошағы талқандалды. Санаға салмақ, жүйкені жүн ететін осындай бір қиын-қыстау заманда Солженицынның «Орыс елін қалай көркейтеміз?» деген мақаласын оқыған Тарази күйініп: «Іште қалды бір кіжіл, іште қалды бір ашу!» депті. «Күлтәй жеңешем мен Александр Солженицын» эссесін оқыған оқырман сол кездегі қарама-қайшылыққа, үрейге, күдікке толы қоғам картинасын көре алады. Прозаизмі басым эссенің құдайсыз кезеңнің келбет-кеспірін тілгілеп, «Алланың қаһары қатты, Алланың мейірімі де шексіз» екенін ұғындыра түседі. «Арандағы» соғыс психологиясы мен «2999999+1»-дегі ашаршылық философиясы үндес, рухтас болғанымен құрылымы, мазмұны, ой орамы, идеялық күші бөлектеу, бір-біріне ұқсаңқырамайды. Жазушының басты ерекшелігі де сонда деп білеміз. Бір туындысы екіншісінен оңаша, оқшаулау көрінетіні – оның ізденімпаздығынан, өмірлік тәжірибесінің молдығынан, шеберлігінен. Шығармаларының шешімтал тұсында кейіпкер маскасы сыпырылып түсіп қалады. Аяп кетесің… Кімді?.. Тұттай жалаңаш күйде… әурет жері ашылып, ұятты жері көрінген адамша персонаж дәл алдыңда қымсынып, қысылып тұрады (Ол өз кейіпкерлерін аямайтын жазушы екен). Күлесің де қоясың… Бірақ осы күлкі есіңнен кетпейді. Аз уақыттан кейін мидан: «Е-е-е, бұл есті күлкі екен ғой» деген сигнал келеді!..
Жазарман өз күнделігінде Толстой, Чехов, Лермонтов, Пушкин, Тургенев, Шаламовтар жанына жақын екенін айта келе, кең тынысты Шолоховқа қатты құмартатынын жасырмайды («стиль өзгерер, жаңа ағымдар пайда болар, алайда, әдебиеттегі көркемдік принциптің әуелгі мазмұнын ешкім түбегейлі теріске шығара алмайды»). Жасырғанда қалай, аты аталған классиктерден өте табиғи, өте нәзік, өте өнімді жазуды үйренген-ді. Шығармаларын оқып, сырттай сүйсініп жүрген отыз жастағы Әкім Шолоховпен «Москва» қонақүйінде ұшырасып қалады (бұл оны алғаш және соңғы рет көруі екен). Оның ойда-жоқта жолыға кеткеніне таң қалып та үлгермейді, есеңгіреген адамша тұрып қалады да, «Михаил Александрұлы ұстаған тұтқаны мен де ұстайыншы, алақаныма ол кісінің алақан лебі тисе қәнеки» деген ой-санасын осып өтеді. «Сол бір болар-болмас оқиға есіме кей-кейде орала береді. Сонда сәтте еріксіз жымиып, өзімді-өзім кекетіп қоямын» деп жазыпты кітабында. Жазушы бірде көрген түсін баяндайды. Қызық етіп баяндайды. Қарсы келе жатқан пойызға ұмтылады, оянғысы келеді, бірақ ояна алмайды. Бойын үрей билейді. Сол үрейді жеңу үшін сол пойызды қуып жету керек-ті. Қапталдаса жүгіреді, бірақ әлгі темір озып кетеді, тағы жеткендей болады, тағы озып кетеді. Сезім түкпірінде «әй, Әкім, сен қорқақ емес едің ғой» деген бір от жылт ете қалады. «Демек, қорқақ болғаным ғой» деген сөзді өзі айтты ма әлде бұ сөз бөтен біреудің аузынан шықты ма, түсініксіз. Қаламгердің стилі де осындай… қызық детальға, тосын оқиғаға толы, сюжеті шымыр. Шымырлығы әлгіндей бір қарағанда түсініксіздеу көрінетін сюжет, анти-тезалық сипатқа ие сюжет оқырманды оқиға ортасына алып келеді. Түс іспеттес…
Варлам Шаламовтың күнделігінен Әкім мынандай бір ғажап әңгімені оқиды. Сол оқиға оған қатты әсер етеді де, мәңгілікке есінде қалады. «Жазушының әкесі көрсоқыр болып қалған екен және де төсекке жата алмайды екен. Ұйықтағанда да орындық үстінде отырып ұйықтайды екен». Сұмдық картина иә?! Ары қарай – «Күндердің бір күнінде әкесі қатты қорылдап кеткенде, Варлам оны қолмен түртіп оятады. Сонда әкесі: – Дурак, – депті Варламға. – Дурак, неге ояттың сен мені? Мен ұйықтап жатқанда көремін ғой, түсімде мен қызылды-жасылды ғажап ғаламды көремін ғой! Түс көріп жатқанда мен соқыр емеспін ғой, – депті». Бұдан түйетініміз… Тарази таным-түсінігіндегі ірілік, кесектік, оның ұғымындағы ұлылық – көңіл тазалығына, сәбидей пәк сезімге, іңкәрлікқа негізделсе керек. Психологиямыздағы қалтарыс-бұлтарыстарды ашуға деген құмарлық Оның әдебиеттегі мақсат-мұраты десе болады. Оның жалпақ жұртқа қызықсыз көрінетін мына әлемнің, мына ғаламның, мына ғарыштың тылсым құбылыстары, космос мен пенде арасындағы түсініп болмайтын байланыстар, сан рет ойлансақ та санамыз жетпейтін дүниелер қызықтырады. Ғалымсымақтардың тар ұғымға сыйдырған формуласын тарқата айтуды тағдырдың жазуы, Алланың берген сыйы деп түсінеді. Жай ғана түсініп қана қоя салса бір сәрі ғой, жоқ, ол ОЙ түбіне жеткісі келеді. Шексіз екенін, оның шегі мен шеті жоқ екенін біле тұра… Ол елеусіздеу нәрсеге елең ете қалатын жазушы. Сөзге сараң. Бір айтқанды екінші қайтара айтуды ар санайды. Бұны Ол еркектік намысына сын деп түсінеді. Иә, солай ғой деймін. Ол Өмір дайындаған сынақтан сүрінбей, мүдірмей өте алды. Өнердің, жазудың жолы тым қиын екенін біле тұра, келді. Ұлтының рухани жағдайы жазушыға ұйқы бермеді. Кірпігі ілініп барып, кейде шошып оянатыны да содан шығар-ау. Әкім үшін күнделік жүргізу қажеттіліктен, жоқ, жоқ, қолын жаттықтыру, жазудан қол үзбеуден гөрі әлдеқайда биік ұғым. Бұл жазушының Жаратушы алдындағы барлық кемшілігін, әлсіз тұсын жасырмай жайып салудың мүмкіндігі. Бұнысы Толстойша тәпсірлегенде «сырымды Құдайға ғана ашамынға» саяды. Сол арқылы жеңілдейді, сол арқылы ауыр жүктен арылады.
Жазушы естелік, эсселері толғаныс пен уайымға толы. Уайымы – жақсыға біреу қиянат жасамаса екен деген тілек. Ол өзінің қатарластары мен аға-інілерін ерекше бір махаббатпен, сүйіспеншілікпен жазады. Әкім Тарази киностудияда жұмыс істеп жүргенінде оны партиядан шығарып, редакторлық қызметін босатуын өтініп, талқыға салған 148 «коммуниске» қарсы тұрған Камал Смайылдың бұл «ерлігін» ерекше сезіммен баяндайды. «Әкесі мен анасы дүниеден өткенде жылай алмаған» Әкім Камалдың қазасы кезінде көз жасына ие бола алмай қалғанын, жары Розаға: «Тезірек үйге алып кет мені!» деуінде терең сыр жатқандай көрінген. Кейін автор «менің жастық шағым, менің есейген шағым Камал досыммен бірге кетті. Әкім Камал досымен ғана қоштаспапты. Әкім жастық шағын шығарып салыпты» деп «оқыс ой» айтады. Шынында да, сезім деген өте нәзік нәрсе ғой. Кейде қандай күй кешіп отырғаныңды сөзбен айтып жеткізе алмайтын сәт болады. Және сол сәт екінші қайталанбаса екен деп тілейсің. Әкім де соны сезінсе керек. Іштей ғана.
«Өзіммен өзім күндіз демей, түн демей, арпалысып жүріп өттім. Мен ешуақытта өзімді-өзім жақсы көрген емеспін, ешуақытта өзімді-өзім болдым, толдым деген емеспін. Мен күндіз жұртпен әңгімелесіп жүргенде, түнде ұйықтап жатқанда, тек әдебиет деген сайқал-сұлуды бағындырумен, сонымен күресумен, соның бір жымиған, беріле жымиған сәтін аңдып, соның соңынан еріп жүрген адаммын» деп ағынан жарылады. Қаламгер лабораториясы кейінгі жастарға мазмұнды көрінгенімен, Ол өткен жолмен жүруге көбінің жүрегі дауаламасы анық. Бір қараған кісі үшін Әкім біртоға, томағатұйықтау шығар, алайда, ішіндегі алай-дүлей аласапыран мен көңіліндегі көкпар көптің көзіне көріне бермейтіні – біз үшін құпия. Сөз өнеріндегі иықтас, қанаттас досы – Қалихан Ысқақ Тарази бойындағы ұстамдылығы мен әдебиетке деген талғамын байқай білген еді. Жарықтық, Қал-аға! «Келмес күндер елесінде» Ол Әкім Таразидың жүрісін әзілге қосып, әжуалап Шәкен оған Бүлкілбай деген ат қойғаны туралы жазады. Бүлкілі мен жазуы ұқсас екенін, «екі бетті есептеп жазып, ойын мысқылдап, өлшеп қана шашып, өзінің шамасын өзінен қызғанғандай кейде ақ қағазды алдына жайып қойып, өз сөзімен айтқанда «өтірік жазушы» болып отырып та ылғи 720 бетті толтырып шығатынын» айтады. Қалихан Әкімге Самауыр деп лақап ат қойғанының өзінде бір жылылық бар. Себебі, әдебиеттегі осындай бір әдемі байланыс, әзіл-әжуа, қалжыңмен қағытып, сол ортаға, Одаққа тарау секілді үрдістің үні өшіп, жоғалғалы қашан. Е-е-ех, қайран Уақыт, қайран Заман!.. Сол бір сағынышқа малынған парақтарды арлы-берлі ақтарып отырып, неге екені түсініксіз, білмеймін десем де болады… көзіме жас келді. Қазір фойедегі абыр-сабырдың арты «Қаламгерге» барумен аяқталатыны, онда тұрмыс-тіршіліктің әңгімесі емес, Өнер, Әдебиет, Мәдениет, Тарих, Ғылым-білім жөнінде сөз қозғалатыны туралы естеліктер ғана сыр шертеді. Бірақ ол сыр сыр емес мұңға ұқсаңқырай ма, қалай, ол жағын түсіне алмадық, кешіргейсіз!.. Ал бүгіндері қаламгерлердің суреті қабырғада ілулі тұрғанымен, олардың жүзін қап-қара қанатымен Өлі тыныштық тұмшалап тұр, өлі тыныштық. Жә!.. Ертелігілердің ішінен Ертөстік жанына жақын екенін, соның сюжетін айта келе, Қалихан Ысқақты «басқа тілге аудару мүмкін емес» дегенді айтады. Жас жігіт Тұрымбек министр болғаны туралы, со жігіт отырған кабинетте кезінде әкесі де қызмет істеп, бірақ «партиялық тәртіп бұзғаны» үшін қуылғанын, «орамалдың ұшына түйілген үш мәселе» турасында, Жұмекеннің нәзік жүрегі туралы, Мәскеуге үш айға оқуға барып Алматыда жатқан Қалиханнан «қазақша қарыз сұрауы» жөніндегі жазбаларын оқып бірде ішек-сілең қатып күлесің, бірде құлазисың да қаласың. Әкім мен Талаптанның (Ахметжанның) Абай мен этнография, тарих төңірегіндегі екеудің әңгімесі асықпай оқып шығатын дүние екен… Әкімнің әдеби түйсігі, кез келген дүниеден драматизм табуы, шығармаларындағы тұтастық пен ырғақ оқырман жүрегін қозғап, адамға деген сүйіспеншілік, махаббат, сенім бір арнаға тоғысып Тарази таразысына сайды. Жазушы қаламынан туған туындылардан қазаққа деген адалдық аңқып тұр. Сол адалдық пен әділдік иісі сондай жағымды әрі жан рахатына бөлей алатыны көңілге медеу ғой… Интонация, Сөз интонациясы оқып отырған оқырманды ерекше бір күйге бөлейді.
Жазарманның жан-жары, жазушы-драматург Роза Мұқанова «Менің Таразиым» атты мақаласында: «Әкім Тарази жеңіл оқылатын суреткерге жатпайды. Тілі жатық, жеңіл оқылғанымен ой астары, жер қыртысы сияқты, түрлі-түсті қабаттың сырын аңғартады. Меніңше, өмірбаяны таяз, көргені мен түйгені аз адамнан суреткерлік шықпайды. Суреткер сүзгіден өткендей тазарып барып, сол тазару жолында талай бәле-жаладан, қауып-қатерден, қиянаттардан сүрініп өтіп, сүрленген тұста, азапты жеңіп, не жеңілген тұста ғана суреткерлікке қол жеткізер», – деп жазады. Мақала авторы жазушының суреткерлік қырымен қоса адами болмысын, қадір-қасиетін көрсетіп отыр. Бір отбасында әдеби-тандем құрап, әр кез бірге, әр кезде жақын жүргенімен, мойындаумен қоса бәсекелестіктің де (жақсы мағынасында) болуы мүмкін. «Заң газеті» журналисінің: «Әдебиет тақырыбында кімдермен сыр бөлісіп тұрасыз?» деген сұрағына Роза: «Әкім Таразимен», – деп жауап беріпті. Яғни қос қаламгердің Ұлы гармонияда, ішкі үндестікте болуы біреу үшін үлгі, тәжірибе болса, ал кейбіріне тосындау көрінуі бек мүмкін. Шын ғой?! Қалай дегенмен де, қалың оқырман қашанда да сүйікті суреткерімен кітап жүзінде жүздесуді қалайды да тұрады. Жазушының ерекше мінезінің бірі саяқ жүру екен. Ол күнделігінде бойында «жанұялық сезім болмағанын», «әке-шешесіне еркелемегенін», «олармен бірге дастарханға отырып тамақ ішпейтінін», «адам жатырқауды білмейтінін» жасырмай жазады. Содан болар… сондай бір көз алдында көлбеңдеген суреттер, естеліктер Таразидың танымын өзгертіп, өмірдегі ұстанымын айқындап, сыртқа сыр шашпайтын, қуанғанын да таңданысын да бір ғана адам зәресін алатын жымиыспен білдіретін әдет тапқан. Сол «жымиыстың» өзі де бәріне бірдей бұйыра бермейтіні тағы бар екен. Орындыққа не диванға отырған бойда-ақ ойға шомып, идея атты теңіздің толқынымен бірге теңселетіні қалыпты жағдай. Қалыпқа сыймайтыны оның – өлшемі. Қандай өлшем? Өмір мен өнер арасындағы тылсым байланыстың ара-қашықтығын анықтайтын көзге көрінбейтін, тек көңіл ғана сезетін өлшем. Жанары – ойлы, бойы – орташа, жүрісі – баяулау… Серуендегенде паркке барғанды ұнататын көрінеді. Адам көп жиналатын жер ғой… Ал адам дегеніңіз – кейіпкер, тың материал. Ол жан-жағына бажайлай қарап, барша тіршілік атаулысының қылығын, характерін жадына тоқиды да отырады. Қолына қалам алған тұста-ақ соның бәрі ақ қағазға ақтарылып, қара емес көк сия палитраға немесе акварельге айналады…
Әкім Таразидың «Тасжарғаны» замана желі қазақ отбасына қалай әсер еткені туралы роман. Бастабында жазушы шығармасына «Бұлтқа салған ұясын» деген ат бергенімен, кейін автор оны өзгертуді ұйғарады. Бұл атау туынды мазмұны мен мәнін толықтай ашпай тұрғанын аңғарса керек. Тарази романындағы кейіпкерлерінің характерін, мінез-құлқын динамика, қозғалыс, іс-әрекет үстінде ашуды ұйғарады. Адам мен қоғам, қоғам мен ұлт, ел мен жер секілді пласттар сәтті ашыла отыра, орталық кейіпкер – Омардың әлемі, жан-дүниесі, жүрегі, сезімі, жалпы Омар деген ғаламмен танысудың реті келеді. «Өзімді тану арқылы мына адамдарды танисың!» деп басталатын грек даналығы осында анық байқалады. Байқалғаны былай тұрсын, жан секілді әлі толығымен зерттеле қоймаған нәзік һәм тылсым дүниені қолмен ұстағандай боламыз. Оқи отыра әр отбасының, әр шаңырақтың өз өтірігі мен өз шындығы бар екенін ұғынасың. Толстойдың «Анна Каренинасының» ең алғашқы сөйлемі қандай еді, есіңізге түсіріңізші!.. Иә, иә сол ғой, сол… Одақта өткен кезекті бір съезде, VIII ғой деймін шамасы, Әкімнің үш жыл уақытын алған осы шығарма Жұбан Молдағалиевтың сынына ұшырайды. Басты уәжі – «оқырманның жанды жеріне тиетіндей қимыл-әрекеті аз» екен. Бірақ 1984 жылы Дулат Исабеков пен Қалихан Ысқақ шығарманың көтерген жүгі ауыр, идеясы тым тереңде жатқанын айтып, лайықты бағасын береді. Қалың қатпарлы, аса күрделі роман табиғаты кейіпкерлердің мінезімен қызық әрі мазмұнды, бояуы қанық. «Дамокл қылышындай» мойныңды кесіп түсуге әр кез дайын тұрған сол кездегі ЖҮЙЕ, жүгенсіздер мен шу асауларды жуасытуды, қажет деп тапса тұқымын тұздай құртып жіберуге де дайын тұрған тұста, бұл туындының жазылуы қажеттілік, кезек күттірмейтін мәселеге айналған. Елдің негізі – отбасы десек, елдіктің тұтқасы – ұлтты тұтастыққа шақыратын шығармалардың көптеп жазылуы заңдылық секілді көрінді, әрине. Өзінің шығармашылығын бірнеше кезеңге бөлген Тарази бұл романын «өліспей беріспеуге шыққан» тұста жазғаны – бүгінгі егеменді Қазақ елінің олжасы, рухани құжаты, адами документі. Ал «Қорқау жұлдыздағы» қорқынышты дүниелер көркем әрі тартымды жазылды. Осы екі туындыға ортақ нәрсе – адам тағдыры, адам төзімділігі, адам делінетін алыстағы планетаның жанымызға жақындауы… Қаламгердің «Мағжан прозасы» атты мақаласы жеңіл әрі қызықты оқылды. Әкім Жұмабаевқа қатты құмартқанға ұқсайды. Бірақ тарихи тұлға Мұстафа Шоқайға барды. Президент Н.Ә.Назарбаев: «Абылайды неге жазбайсың?» – дегенде: «Нұреке, менің екі бірдей досым таласып жатқанда менің киліккенім ыңғайсыз», – дегені өз алдына есіне сол кезде Мұстафа түседі. Жалпы, тақырыпты таңдаудың өзі Тағдырдың ісі екен ғой. Бір дүниеге қызықты, бірақ екіншісін жазды. Қызық. Болат Атабаев Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейнесін» оқып шығып дап-дайын пьеса екенін, жазып беруін өтініп телефон шалады. Роза Әкімнен көмек сұрайды. Бірақ ол көмектесуден бас тартады. «Өзің жаз!» – дейді. Мұқанова қиналса да жазып шығады. Өнер мен өмір шекарасын біз күніне неше рет кесіп жүрміз? Қызық. Әкім деген әлемді ашу қаншалықты қиын болса, соншалықты қызғылықты. Ол бір сұхбатында журналистің: «Қатты аңдуда болдық» дейсіз. Соншалықты бір қиын атмосферада жүрдіңіздер ме?» – деген сұрағына: «Аңду ісін «басқаратын» қаһарлы мекемеде жұмыс істейтін ағайым маған ақыл берді: «Сен қалай болса солай жүретін адамның кейпін ки, ішетін, қыдыратын болып көрін. Сонда аңду азаяды», – дейді. Бұл ойды мен Стендальдың «Парм құтқанасынан» тапқан едім», – дейді. Бұны оқығанда жазарман басына іс түскенде ол Әдебиетпен ғана сырласып, Әдебиеттен ғана көмек сұрағандай күйде болдық. Қызық.
Әкім – жазушы, Әкім – ұстаз, Әкім – жар, Әкім – әке, Әкім – аға және Әкім – драматург… Оның «Жолы болғыш жігіт» атты пьесалар жинағын қайта-қайта оқу арқылы өзімізге үлкен тәжірибе жинақтағанымызды, ай, кейде терең ұғынбайтынымыз өкінішті. Он бір пьесаның ішіндегі салыстырмалы түрде айтқанда шоқтығы биік, маңдайы жарқырап тұрғаны – «Лайнер». Формалық ерекшелігі, баяндау стилі, динамика, характердің ашылуы секілді аспектілерді айтпағанда, Мерген деген кейіпкердің тууының өзі неге тұрады. Оқып көріңізші. Мерген – пенде, пенде болғанда да шайтанмен шатысы бар пенде, шатысыңыз не Ібілістің өзі деуге болады. Саясат орманында адасқандардың оң жағынан бір, сол жағынан бір, артынан да алдынан да келіп, уәсібә салып, ойын бұзып, бір-біріне айдап салумен күн көреді. Бірақ әр сатқындығы үшін бір баласы өліп отырады. Зар илеген жары Зәуре бұл жолды тастауын өтінеді. Бірақ оны тыңдайтын құлақ баяғыда бітелген, оны көретін көз баяғыда соқыр болған-ды. Автор қаламының ойнақылығы, жазудағы еркіндігі басында, тақырып төңірегінде-ақ байқалады: «Трагикомедия. Мүмкін, нағыз трагедияның өзі шығар». Бұл қазақ басынан кешкен ауыр азап, тар жол, тайғақ кешу туралы пьеса. Қонаев, Юсупов, Колбин, Назарбаев, Голощекин, Соломенцевтың арасында жүрген Мерген, ит Мерген, орта, дәуір, ғасыр тудырған Мерген бойында рухани кеселден бөлек, адамзатқа деген өшпенділік, Тұқым (ДНК) деңгейіндегі бір бақырбасты түсініп болмайтын кек бар. Оны алдыға сүйреп, жетелеп отыратын да сол бір – ауру.
«Юсупов: Әй, сен қысатын жеріңді қысып тыныш жүр. Білдің бе?
Мерген: Білемін ғой, Исмаил-ака. Дегенмен…
Юусупов: (Жадырап күледі) Дегенмен, өзің бәлесің.
Мерген: Біздің бар пәлелігіміз өзіңіз тәрізді данышпан адамдардың әжетіне жарау ғой, Исмаил-ака».
Деп Юсуповтың алдында «акалаған» ол:
«Мерген: Сол тантықтың салдырып жатқан үйін тартып алып, балабақшаға бергіздім. Жас ұрпақты жек көрем деп айтып көрсін…
Қонаев: Қап, әттең-ай, бекер болған екен. Мен жасатты деп ойлайды ғой.
Мерген: Мен мойныма алдым. Мен өзіне айттым. Димекеңнің қатысы жоқ деп айттым. Ондайларды аяуға болмайды, Димеке. Басқаларға да сабақ. Қысатын жерлерін қысып жүрсін».
1992 жылы жазылған пьесада драматург сол кездегі қазақ қоғамының атмосферасын бұзған ҰЛЫ тұрақсыздықты, секемшіл, болмашыдан сезіктенетін сезімтал уақытты, сол бір тұстағы, авторды мазалаған ауыр ахуалды суреттеген. Сайқал, қу, сұм, сұмырай, арам кейіпкер: «Мергенмен ойнауға болмайды. Құдай тағала Адам-атаны жаратқанда балшықтан жаратқан. Және оның іші қуыс. Қуыс. Ендеше… Көрерміз… Мергенмен ойнауға болма-а-айды. Анау… Анаған ставка жасайды Мерген» деп оттайды. Аузымен орақ орып, айдаһарша от шашатын ол, сауды жынды, жындыны жынға айналдыратын күшке ие… Пьеса көркін «Тозақтан 20 минутқа сұранып шыққан» Голощекин қыздырып, іркес-тіркес диалогтар оқиғадан оқиға туындатып, көрерменді кульминацияға бір демде-ақ алып келеді. Уақытында Есмұхан Обаев сахналап, Мергеннің рөлін шеберлікпен алып шыққан Досхан Жолжақсынов Мемсыйлықты иеленеді. Олжа! Бірақ сол жылы туындыгер аталмыш сыйлықтан қағылыпты. Бірақ жақсылықтың ерте-кеші жоқ… Маңыздысы ол емес-ау… Жан-жағыңызға бажайлап қараңыз, Мерген Көрегенович жүрген жоқ па екен?!
Ал «Жақсы кісі» ше?! Бір қарағанда пьесадағы орталық образ – Ахмет Хазинді отбасы мүшелері жақсы көретіндей көрінеді. Алайда, қызық алда екен… Көптен бері ішке қатқан шер-шемен сыртқа шығып, қойылым көркі қыза бастайды. Отбасылық драма траги-фарсқа айналып, адамдар қызық жаратылыс екеніне тағы да көзіңіз жетеді. Хазин жалғыз ұлы Маратты жындыханаға тапсырады… Әйелі Балзия әр кез: «Жаз еді… Түн болатын. Сондай үлкен ай төбемізде қалқып тұрды… Сондай жарық түн. Ылғи жастар алтыбақан тебуге жиналатынбыз. Қосылып ән салғанбыз. Бір кезде арт жақта біреу күледі. Қарасам – сол… күліп тұр екен. Тістері аппақ, қап-қара мұрты бар. Әдемі жігіт екен. Қазір де әдемі ғой» деген поэтикалық мәтінді қайталай береді, қайталай береді. Кейіпкер не отбасыны не мансапты таңдауын білмей, екі ортада дал болады. Шешімтал тұста адам ақылдан алжасып, сайтанның сөзіне ілесетіні өзекті өртейді. Ал бүгінгі қазақ қоғамында, өркениетті, озық 30 елдің қатарына қосылуға ниетті Қазақстанда Хазиндер жоқ дейсіз бе?! Әлде олар тұқымымен құрыды ма? Сұрақ! Жауап – сізден, оқырман… Әкімнің пьесалары бес-алты рет қойылған соң жабылып қалады екен. Парадокс. Бірақ ол бұған күйінбейтін көрінеді. «Жолы болғыш жігіт» қойылымы Латвияның Валмиер театрында сахналанған-ды. Бірақ Қазақстаннан аса бір мәртебелі Қонақ барып көрген соң, қойылым тоқтатылған екен. Автор өз пьесаларының ішінен 1968 жылы мәскеулік режиссер Виталий Иванов қойған «Күлмейтін комедиясын» жоғары бағалайды екен.
«Алпысыншы жылғылардың» әдеби миссиясы, алдына қойған мақсұты тым бөлек еді. Өзіне дейінгілерді дамыта отыра, жазуға өзгеше реңк беріп, жаңаша пошым тауып, оңаша ой айту болатын-ды. Осы биік үдеден шыққан шығармалар бабаларымыз аңсаған Тәуелсіздікпен қауышты. Туындыгер мен шығарма мінезі біріккенде ғана оқырман жүрегіне жол табатыны ешкімге жасырын емес-ау. Біз өзі кімбіз, қандаймыз?..
P.S.: «Бунтующий Аким»-ді Асау Бөкеннен немесе Омардан іздейміз бе?! Белгілі бір дәрежеде автобиографиялық сипатқа ие кейіпкерден жазушыны танығандай болдық. Таразының бір басында отбасы, ал екінші басында қалам тұрған тұста, қайсысын таңдар едік?! Сұрақтан сұрақ тудырып, бірінен кейін бірін қарша боратуға дайын тұратын білгіштер үшін бұл үлкен олжа болар еді. Жерден жеті қоян тапқандай қуанып, жарыса жазар ма еді, кім білсін! Жаратушы сыйлаған жанды ауырту, оны жаралау адамилыққа жатпайтынын, біреу білер, біреу білмес. Этикалық норманы аттау, адамды азаптау Ғасыр дертіне айналғаны бәрімізді күйіндіреді. Күйініштің артында тек күйік қана қалатынын ұмытпайық. Бірақ Ол күйіктен қорықпайды, оның аңсайтыны рухани еркіндік, тәуелсіздік. Ол жаратылысынан Құдайға ғана тәуелді екенін біледі… Оның Кірпішбайы кім? Қолыңа айна ал, қазақ. Іштегі арды оятыңыз, арды. «Цензура автордың ішінде өмір сүруге тиіс. Оның аты – ұят» екен. Қабағынан қар жауған Қызыл Империяның қаһарынан Қалам құтқарды. Ол қаламның аты – АР еді!..