---

Бейсебай Қаратаев шынымен-ақ Кең­ес өкіметін шын жақтаған, Қазан төңке­рісін барлық көзі ашық қазақтардың көбі­нің-ақ шын бостандық келді деп ұғып, бә­рі­нің де теңдікке енді қолымыз жетті деп білгенін­дей төңкеріске шын жанын салған адам еді. Ол кездегі оқыған адамдарға дейін төңкерісті осылай ұқты, осылай түсінді, өз­дерінің алдына төңкеріс жолына қызмет етуді борышым деп білді. Өйткені, Қазан төңкерісі тек бостандыққа үндейтін, ұлт­тарға өзін-өзі билеуге мұрсат беру ұран­­да­рымен жүргізілді. Сондықтан да қазақ­тың көзі ашық азаматтары А.Байтұр­сынов, М.Дулатов төңкеріске теңдік келді деп қара­ды. Алғашқысы тіпті 1919 жылы Коммунис­тік партияға мүше де болды. Ал Жүсіпбек Аймауытов:

Сал малды, сал жанды аянба!», – деп жалындай жырлады.

Демек, патша үкіметі кезінде-ақ қуғын­ға ұшырап, билеуші ұлт тарапынан басы­нан-ақ теперіш көріп, бірер рет айдалып, енді қашып жүрген Бейсебай Қаратаевтың Қазан төңкерісін қуана қарсы алуы заңды да, түсінікті де болатын. Оның о бастан отар­­лау саясатына қарсы болатыны – отарлаушы ұлт тарапынан көрген қорлық, зорлық-зомбылығынан қалыптас­қан­дығы.

Жетісуды орыс патшалығының отарлауы XIX ғасырдың елуінші жылдарынан делініп жүр. Рас, орыс отаршылары Жетісу­ға сол жылдары келді. Бірақ тоғыз жүзінші жылдарға дейін қазақ арасына қатал билігін әлі жүргізе алмады.

Өйткені, «сырын білмеген аттың сырты­нан жүру» әлі ертерек еді. Дегенмен, қа­зақ­тың Шапырашты – Дулатының Үш Алматы шатқалындағы қыстағына қазығын қағып, бекініс тұрғыза бастады. Ең алдымен Сүтбастауды (қазіргі Кіші станица аталатын жер) иемденді. Ондағы қазақтарды же­рінен «қайда барсаң онда бар» деп қуып тастады. Сүтбастаудағы қазақ байларының қарағайдан қиып салған үйлерін тартып алды. Қазақ жерінде бұрын түк болмаған деп оларды жабайы адам деп көрсету үшін бұл жерде ештеме жоқ болатын деген құжат­тар қалдырды. Алматы төңірегіндегі қазақтарды билеу 1905 жылдан басталды да, 1911 жылы жер-су, шаруа хаттауы жүр­гізілген соң қазақтар біржола нәлет қамы­тын киіп, бұғауда, бұрылуға шамасы келмей қалды. Бұл шақта отаршылар қа­­­зақ­­тар­дың мінез-құлқын, жер жағдайын, рулық қарым-қатынасын біршама біліп те алған еді.

Жетісуды отарлау саясаты кезіндегі жағ­дайды, қазақтардың патша өкіметіне көрсеткен қарсылығын Бейсебай Қара­таев­тың 1906 жылы жазылып артында қал­ған мына «Құсалық» деген өлеңінен айқын көруге болады.

Бейсебай Қаратаев сол отаршылдық­тың алғашқы тұтқынының бірі болып 1915 жылы ұсталып, Сібірге айдалды. Патша өкі­метінің қуғын-сүргінімен жүріп сүйгеніне үйлене алмаған ол айдалып кетіп бара жатып «Ой жалған, алтын таң» деген ән қал­дырды.

Бейсебай Қаратаев  он  бесінші жылдың жа­зында Күрті елі Үлкен сазды жайлап отырғанда ұсталған. Сүйгені Ботбай елінің қызы Нұржамал әкесінің оң жағында-ақ оты­рып, оның ісін қуа артынан Алматыға кел­ген. Нұржамал Ботбай еліндегі Шағатай деген атаның Қарымбай деген асқан байы­ның қызы еді. Ол бай төркініне арқа сүйеп, біраз мал шашып көрген. Бірақ Бейсебай қыр Сібірге айдалған. Нұржамал ақшаны аямай төгіп, Бейсебайды Ақсуға дейін шы­ғарып салған. Сол жолда Бейсебай ақын «Ой жалған, алтын таң» әнін салып айдау жолындағы елді әнімен оятып отырған:

Әнді алғаш рет Қазақстанның мемлекет қайраткері Ораз Жандосов өзінің зайыбы Фатима Жандосовамен А.В.Затаевичке жаздырған. Ерлі-зайыпты Жан­­­­досовтар жаздырған тоғыз әннің се­гізі Затаевич жинағында бар, тіпті осы әнмен бірге жазғызған Бейсебай Қара­таевтың «Қош, аман бол!» әні жарияланған да, жалғыз «Ой жалған, алтын таң» түсіп қалған. Сондықтан Ораз Жандосов 1934 жылы Е.Г.Брусиловскийге мұны қайта жаз­дыртқан. Кейін 1935 жылы бұл ән Ақжү­ністің ариясы болып «Ер Тарғын» операсына кірді. Операда ән «Бұл батыр қай­дан келген біздің елге…» деп басталады және ол кезде Күләш Байсейітованың дауысына арнап жазылған. Кейін Ақжүніс партиясын Үрия Тұрдықұлова орындайтын болған­дық­тан ән қайта түзелген-ді.

Айдалып бара жатқан Бейсебай Қара­таев­ты Ақсу төңірегінде Маман – Тұрысбек ауылы, дәлірек айтар болсақ, Есенқұл (фи­л­оло­гия ғылымының кандидаты, марқұм Ибрагим Мамановтың әкесі) бір күнге ке­пілге алып, үй көтеріп салып, қонақасы бер­ген. Осы жерден ақынның сүйгені елге қайтатын болып, Бейсебай «Қош, аман бол!» әнін айтқан. Бұл әнді кезінде За­тае­вич­тің жазып алғанын жоғарыда сөз еттік. 1928 жылы қазақ драма театры ұйым­дас­тырылғанда осы істің басы-қасында бол­ған, сол кезде Қазақстанның халық ағар­ту Ха­лық комиссары (өнер де осы ко­мис­са­риатқа бағынған) Ораз Жандосов бір күн түске дейін отырып осы әнді Елубай Өмір­зақовқа үйреткен. Бірақ әннің Жетісу елін­де қалған нұсқасының Затаевич жазып алғанынан да, Е.Өмірзақов айтатынынан да (екеуі бір кісіден шықса да) өзге­шелеу, әжептәуір ноталық айырма­шы­лы­­ғы бар. Мысалы, Е.Өмірзақов айтуында ән­нің үшінші жолы әннің екінші жолы сияқ­ты биік нотада басталса, біз ұсынып отыр­ған нұсқада үшінші, төртінші жолы да мүл­дем бөлекше, дауысқа жайлылау, қо­ң­ыр­лау нотамен беріледі. Қайыр­ма­сын­дағы «шіркін-ай» дейтін жолдағы дауыста бір-ер нота төмен түсіп кетеді. «Қош, аман бол!» әнінің өлеңі мынау:

Елуді алқымдап қалған Бейсебай Қа­ра­­таев осы әнді айтып, сүйгенімен көрісіп қоштасқанда «жасы келген адамның онысы несі-ай» деп келін-кепшік бетін шымшыса, енді біразы, әсіресе мосқал адамдар «қайтсін-ай!» деп көзін сүрткен. Сөйтіп Бей­се­бай аяғында кісен, қолында зәнжір айдалып кете барған. «Қазыбек менің өте­нім», «Жігіт болса шоқ болсын», «Үш Алматы» әндері де осы «Қош, аман бол!» тақылеттес әндер.

Ақын Семейге барған жерде, кемеге отырар сәтте қазаққа белгілі Сабыржан Ғаббасов кездесіп қалып бір орыс  жігітінің шеберлігімен кісенді ашқызып, қашып шыққан. Ол енді елге қарай келмей, кері­сін­ше Тарбағатай кетіп, қалың найман ара­сында бір жылдай жүріп алған, өзін ең алдымен елінен іздейтінін жақсы білген. Сондықтан да кері қашып, он алтыншы жыл­дың дүрбелеңі басталар сәтте ғана еліне оралған. Бірақ ел ішінде жүргенмен қашып-пұсып, бірсыпыра уақыт елсіз жер­лер­ді мекен еткен. Әсіресе, ата-баба көк­теуі Өтеген – Қазыбекті кезіп, құмда ғұ­мыр кешті. Сондай қашқын шағында «Үш шоқы­ның аяғы құм болады» сияқты бір­неше ән шығарған. Әннің түзілісі айдау кезіндегі алғашқы әндеріне де, төңкерістен соңғы шығарған әуездеріне де ұқсамайды. Және көркемдік жағынан бұл ән әуені онша жатық та емес, жан терберлігі де аз. Ал­ғаш­қы «Ой жалған, алтын таң» мен «Қош, аман болды» шығарған адамның әні дегенге  сенгің  де  келмейді. Бірақ шығарма­шылық өнері қиын өнер. Ол адамның көңіл-күйіне, жан дүниесінің тербелісі-қозғалысына сүйенішті де, тәуелді де. Оны мойындамасқа болмайды. Әрине, тосын қараған адам егіліп-төгіліп тұрған әнді тыңдаған соң, одан мұңды-шерді, жүрек кернеген қапа-қайғыны ұққан соң жай­бағыстау, қара­па­йым­дау әнге көңілі толың­қырамай, қоңыл­тақсып, ән әуезін қомсынып қалады. Бірақ бәрібір болмыс­ты өзгерту қиын болып қала береді. Әннің нотасы көңілді-ақ.

Он жетінші жыл келіп, патша тақтан кеткен соң бұғаудан босанған арыстандай ақын да түлеп сала берді. Ел ішіндегі бос­тандық деген ахуал Бейсебай Қаратаевты да шарпып, жан дүниесін жадыратып жіберді. Ақын өзінің мосқалдығына қара­мастан өзінен жиырма жастай кіші бәй­бішесі Нұржамалына тағы бір ән арнады. Әннің әуені көңіл-күйінің өрлеуін, жан дүниесінің шат-шадымандығын, қуанышын айқын сездіреді. Ән әуені ақынның туған даласындай тынысын кеңіте түскендей. Бұлтсыз, ашық аспан асты өзіне тиген ақын көтеріңкі құш әуезбен жүрегінің қы­лын шерткен ыстық махаббатын алғанына бағыштайды, елі жеткен бостандықты қуана әнге қосады. Бас бостандығынан айырған түнекті, түпсіз күн көрінбес зындандай қысталаң заман алыс қалғанын, енді бостандық болғанын өлеңімен де, оған дәп сәйкес келіп тұрған әдемі әнімен де әлемге паш етеді. Шынымен «Нұржамал» әуелгіде Жетісуды шарлап кетті де, бері келе ұмыт бола бастады. Бірақ қалайда Бейсебай ақынның қыздармен болған қызықты айтыстары әңгіме болғанда бұл әннің де шеті шығып қалып отырады, ел ақынды еске алғанда оның әндерінен де мәлімет береді. Совет-Герман соғысынан бұрын мұндай ескі әңгімелерді айтатын адамдар көп еді, отыз жетінші жылы қай­мағымыз, қырық бірде кілегейіміз сапы­рыл­ған соң, қаспағымыз қалды да, осы кез­ге дейін қаймақ тұрар сүтті қазанға тол­тыра алмай жатқан жайымыз бар емес пе. Ел ішінде бірлі-жарымды тереңнен ой толғап, өзіңнің жаныңды тербетіп жіберетін адамдар бар. Мысалы, Қазақстанның ха­лық ақыны Әсімхан Қосбасаровты ал­айық. Ол өзінің суырыпсалма ақынды­ғын былай қойғанда «Мың бір түн» хикаяларын өлеңмен айтқанда судай сіміреді. Ескі қиссаларды айтқанда аузыңды ашып, көзіңді жұмасың. Онымен әңгімелесу бір ғанибет. Бірақ жұрттың бәрі  Әсімхан болып туа бере ме? Ауыл қарияларының өзі­нің қайда жүріп, қайда тұрғанын айтып бере алмайтынын көргенде күйзелмей тұра алмайсың. Ал бұдан кейін оның жанында өскен жастардың тіл-аузын қойып қалма­ғанына қайта шүкіршілік еткен­дейсің.

Ақын «Нұржамал» әнін шығарғанда елу­ден асып қалған-ды. Бейсебай сыртқы бейнесі онша көрікті адам емес-ті. «Сары сұр адам екен, тым өңді емес, құбылар тоты құстай әлгі антұрған» деп Сараның Бір­жанды айтқанындай, өзінен Бейсебай бейнесі тартымды болмағанмен, Нұржа­малды оның өнері тартқан болса керек-ті. Өзінің басын бағалаған Нұржамалының ақын да қадіріне жеткен-ді. Әнін естіп кейін Бейсебайдың өзін көрген кейбір жеңіл ойлылар: «осы шалдың қай жеріне қызықты екен» (ақынның келбетіне кейін тоқтала­мыз) дегенді естіп қалған Нұржамал: «өне­ріне» депті деген әңгіме де бар. Сонымен «Нұржамал» әнінің тексті былай келеді:

Кездессек те басында жол тұстасып,

Кеткен едік ажырап жылыстасып.

Бейсебай ақынның өлеңдері мен ән­дерінің бір ерекшелігі уақытына өте сәй­кес, заман оқиғасын, сол кездегі жағдай пернесін дәл басуында деу керек. Оны әнінен де, тіпті айтыс өлеңдерінен де көре­м­із. Мысалы, Тұмар қызбен айтысқанда Тұмардың:

дегеніне ақын шамданбай, жеңіл әзіл­мен:

Басың сотты болады-ау, Құдай атқан, – деп жауап қатады. Мен бұл жерде ақын­ның Тұмармен, Зейнепиямен айтыстарына тоқталмаймын. Оны Әсекең (Әсімхан Қос­ба­саров) айтып жүргендіктен жоға­рыда айтқанымдай, ақынның пішінін Тұ­мар­­дың қалай суреттегенін ғана айтпақ­пын. Қыз:

Саған кімнің обыры құрып отыр, – десе, ақын оған доз шақырмайды, мені тіл­деді деп ашуланбайды, «Қыз сөзі бат­қан сайын жаным кірер, қарамай қатты сөй­ле өлгеніме» деп Біржан айтқандай, Бейсебай ақын:

Болғанда менімен ұмар-жұмар, – деп жауап береді.

Бейсебай ақынның айрықша тоқтауға тұрарлық соңғы әні – 1922 жылы шығар­ған «Қайран Ораз» әні. Әннің шығу тарихы былай келеді. 1921 жылы Жетісуда жүрген жер-су реформасы кезінде Жетісу әскери-төңкеріс комитетінің төрағасы Ораз Жандосов губернияның бірнеше қыстақ-кент­терін отаршылардан босатып, қа­­­зақ­тарға жерін қайтарған. Бұрын патша өкіметі құмға, шөлге айдап тастаған, жерінен айырылып қаңғып қалған, тентіреп кеткен қазақ еңбекшілері қайтадан Шұбар, Ша­мал­ған, Шилікемер, Мұқыры тағы бір­сыпыра үлкен қыстақтарға қайта орна­ласқан. Бұған шыдай алмай, билеп-төстеп үйреніп қалған орыс кулактары Мәскеуге арызды боратсын-ай, келіп. Осыдан кейін Ташкенттегі билеуші шовандар «Қазақ­тарды жерге бірінші кезекте орналас­тыр­ғаны үшін» Ораз Жандосовты орнынан босатқан. Халық өтінішімен Мәскеуден қайта комиссия келіп, Же­тісудағы жер-су реформасының жүргізілуін тексеріп, мәсе­ле РК(б)П Орталық Коми­тетінің Ұйым­дас­тыру Бюросында қаралған. Онда Жан­досов­тың атқарған қызметі құпталсын де­лінген. Осыдан кейін О. Жандосов Түр­кістан республикасының басшы қызметіне – Түркістан Компартиясы Орта­лық Коми­тетінің насихат бөлімін басқаруға жіберіліп және секретариатқа енгізілген. Республика астанасы Ташкент қаласы болғандықтан ол сол жаққа көшкен. Же­ті­сулықтар отаршылардан өшін, жерін алып берген Жандосовты ел болып шығарып салып, екі жүз атты адам Қордай асуына дейін қосын қошықтап, думандатқан. Міне, Бейсебай Қаратаев әнді осы жолы шыға­рып, бүкіл жетісулықтардың ерік-жігерін, Оразға деген ақ көңілін осы әнмен жеткіз­ген, бейнелеген. Белгілі бұлбұл Кенен Әзірбаев та «Оразжан» әнін осы жолы шы­ғар­ған-ды. Бейсебайдың «Қайран Ораз» әнін тол­қы­май, күйзелмей тыңдау қиын. Оның мақа­мы Бейсебай ақынның ойының, әншілік-шығармашылық деңгейін естір, ұғар құлаққа біршама құйып-ақ тастайды, жүрегіңнің түкпір-түкпіріне жеткізеді. Ән­нің ұзын-ырғасында бұрын құлдықта-күң­дікте жүріп, жерінен айырылып, енді-енді қатарға қосылдық па, қосылмадық па деген, отаршылар малайлығынан құтылған­дардың құйқа шымырлатарлық зар-мұңы әннің өлеңінен де гөрі әуен ырғағынан ай­қын аңғарылады. Әсіресе, ән қайырма­сын­дағы «Қайран Ораз-ау!», «оу, қош аман бол!», «жерің қалды», «елің қалды» деп тебі­ренетін тұстары алғашқы жақсылық жа­саған адамынан айырылғанына халық­тың зар еңірегеніндей естіледі.

Отыз жетінші жылдың сүреңі әркімнің-ақ есінде. Міне, отызыншы жылдарғы ала­сапыраннан кейін «Қайран Ораз» оған айтылған жоқтау сияқты болып естілетін еді. Совет-Герман соғысы кезінде де жа­сырып-жауып айтылатын бұл әуез қаяулы-қайғылы көңілдің зарындай шығатын. Оны өзіміз талай көрдік, куәсі болдық.

Бейсебай ақынның бұлардан басқа да төрт әні бар. Оның бәрі де төңкерісшіл, қалыпты арнаға сыймай, қатты тасыған өзендей буырқанған ақынның азапты да, аяулы да өмірімен сабақтасып жатады. Соның бәрінде де асқақ арман, қайғылы мұң жатыр. Кейбіреулер бұл әндер содан бері неге жарық көрмеген, неге айтылма­ған деген сұрақ қоюы да мүмкін. Солай десе ол заңды да болып шығады. Дегенмен, оқушы жұртшылыққа мына бір жайды ескерте кетпей, айтып өтпесек болмайды. Өйткені, ол жайды біреу білсе де біреу біл­мейді. Бір кездері БК(б)П Орталық Комитеті қайғылы, мұңлы әуездерді қатты сынға алғаны белгілі. Сондықтан да бұл әндер ай­тылмай қалды. Оның үстіне ақынның жоқтаушысы да болмады. Артында бала-шағасы қалмады. Бұл әнді білетін адам­дар­дың оны жарыққа шығаруға сауаты жетпеді, тәуекелі тұрмады. Мен сияқ­тылар жас болды немесе ер жеткен соң жұ­мысбастылықпен онымен айналыса алмады. Міне, енді, тізгін-шылбыр өз қолы­мыз­ға көшіп, кеңшілік заман туғанда асыл кездікті қап түбіне сақтап қоюды жөн деп таппадық.

Айталық «Көрікті Балқаш, көк Балқаш» әніне сол кезде айтылса да ешбір тосқауыл болмас еді. Бірақ ән жоғарыда айтылған себеппен үнсіз қала берді.

Бейсебай әндерінің өлеңдері автор өзі шығарғандықтан болуы керек, әннің жалпы мазмұнына өте сәйкес келеді. Ал сон­дай-ақ, ән сөздері әуездік үнге өте бейім. Бұл автордың өзінің әншілік өнерінің бір­шама жоғары екенін көрсетеді. Оны мына «Көрікті Балқаш, көк Балқаш» әнінен анық байқаймыз:

Мажалы ақынға ұсталып, жерінен ай­далғаны оның шығармашылық өнеріне қатты әсер еткен. Оның сол бір шақтағы қай әнінің сөзін алсаңыз да аузынан ah ұрып, жалын атып тұрады. Сонымен бірге, ол өзіне ара түсе алмаған, ұлық алдында айдаһар аузына тасталған қояндай қал­тылдап, қорқақтап, қораштанып қалғанын көру қиын емес. Ол «табанында тақа жоқ» болыстарды сынай кетуді де ұмытпайды. Оны мына бір «Жігіт болса шоқ болсын» әнінің сөздерінен аңғарамыз:

Рас-ақ. Тіпті ол кезде орыс отаршыла­рының сырын, жайын қазақтар аңғарып болмаған шақ еді. Өйткені, жеріне келген адамдарды өздері сияқты кең пейілді, кө­ңілінде дағы жоқ адам деп есептеді, оның үстіне қит етсе, қыр Сібірге айдатып жат­қанды көріп отырып олар қалай ғана қимылдай алсын. Бүйідей бүріп алған отаршылар оларға ондай бір бұлқынатын кеңшілік қалдыра қойды ма. Оны кеше ғана өз басымыздан кешірдік емес пе!? Сондай зорлық-зомбылықтың езгісін көрген Бейсебай ақын өзінің мекен жайын айта отырып, ғашығынан қалай айырып бара жатқанын «Қазыбек менің өтенім» әнімен білдірді:

Бейсебай ақынның күйрен жан емес, шын мәніндегі күрескер екенін де ән текс­терінен аңғаруға болады. Ол тағдырыма налып қайтемін дей отырып, ертеңге бола­шақ­қа бекем сенім артады. Өзінің жеріне қайта ораламын-ау деген сенімінен айырылмайды. Өйткені, ол өз ісінің әділ еке­нін, адамшылық тұрғыдан адал екенін біледі. Сондықтан да ол жолығып өлмегенге өлі балық дәм бұйырып қайтып келетінін де болжайды. Жерін де, елін де аңсайды. Жерін, елін әнге қосып, оның байлығын, табиғатының сұлулығынан да хабар бере оты­ра­ды. Оның аңсайтыны ғашығы Нұр­жамал болса, сағынатын жері Үш Алма­тысы. «Үш Алматы» әнінің сөзі мынадай:

Бейсебай Қаратайұлы жасырып-жауып қоюға болмайтын, ұмытылмайтын ақын, әнші. Оның әндері адам жанының қылын шертеді, адамның жан дүниесін қозғамай қоймайды. Бүгін еліміз егемендік алғанда Бейсебай ақын әндері жастардың отан­шыл­дығына арқау боларлық, еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін арттыра түсер әндер екенін баса айтқан жөн болар еді. Оның әндері енді өз атымен жарық көретін, бүгінгі маман әншілер аузынан естілуге лайық­ты сұлу саз екенін еске саламыз. Асыл кездік қап түбінде жатпайтын болса, бұл әндердің де жарқын естілер уақыты болды деп шамалаймыз.