Қазақ өнеріне әлемдік өріс ашқан
Соңғы жылдары ұлттық музыка өнерін, соның ішінде ұлт рухына айналған тұлғаларымыздың шығармаларын жұртшылыққа кеңінен танытып, шетелге насихаттауды қолға алып жүрген азаматтар бой көрсете бастады. Солардың бірі – республика халқының сый-құрметіне бөленіп жүрген көрнекті кәсіпкер Медғат Құлжанов. Жүрегі жырлап, көкірегінде күй күмбірлеп тұрған ол қазақ өнерінің шынайы жанашырына айналды. Өткен мамыр айында Астана мен Алматы қалаларында ұлы Абай мен Шәкәрімнің шығармалары бойынша үлкен концерттер қойылды. Сол жобаны дүниеге әкелген де Медғат Құлжанов еді.
«Әке көрген оқ жонар…» демекші, Медғат жастайынан қазақтың ән мен күйін құлағына сіңіріп өсті. Әкесі де, оның қарым-қатынас жасайтын адамдары да шетінен өнерпаздар еді. Олар қайсыбір басқосуларда таңды таңға ұрып ән салатын. Өз бойында да құмарлық бар Медғат қызыға тыңдайтын. «Құлақтан кіріп, бойды алар…» Абайдың, Шәкәрімнің әндері жанына нұр ұялататындай еді.
– Қасындағы достарымен бірге әкем домбырамен Шәкәрімнің әндерін оңашада, жасырын, тығылып айтатын, – деп еске алады Медғат. – Мен ол кезде не бары он-он бір жастамын. Танымы да, тағылымы да мол осындай сазды әндерді неге жасырып айтады екен деп ойлайтынмын. Әкем кей-кейде үйдің есігін ішінен тарс жауып алып Шәкәрімнің шығармаларын тыңдап, өлеңдерін оқитын. Сөйтсем, ақынның «халық жауы» ретінде қараланған кезі екен ғой. Сол қауіпті жылдарда да оның төлтумаларына деген халық махаббаты өшпеген.
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1958 жылы ақталғаны болмаса оның шығармалары оқырмандарына шын мәнінде 1986 жылдары ғана жетті ғой. Жұрт Шәкәрімнің музыкалық шығармаларын құлшына қабылдаған сайын, оның ішкі иірімдік құпияларын игеруге деген менің қызығушылығым жылдан-жылға арта түсуде.
Бұл күндері кәсіпкерлік саласында жолы оңғарылып, үлкен табыстарға жеткен Медғат Кәрімұлы ұлт руханиятын, әсіресе, музыка өнерін, соның ішінде Абай мен Шәкәрімнің әндерін әлемдік үлкен сахналарда танытуға бар ынта-ықыласымен кіріскен. Осы саладағы ең бір ауқымды жобасы да Абай мен Шәкәрім шығармалары негізінде британдық композитор Карл Дженкинске тапсырыс беру арқылы жасатқан сюиталары.
– Медғат Кәрімұлы, осы бір ауқымды музыкалық шығарманы дүниеге әкелуге сізді кім итермеледі? Әрі бұл игілігі мол іске қай кезден бастап кірістіңіз? – деп, әңгімеге тартқан едік.
– Мен 2005 жылы Астанада Абай Құнанбаевтың туғанына 160 жыл, 2008 жылы Шәкәрім Құдайбердіұлының туғанына 150 жыл толу мерейтойларын өткізуге тікелей мұрындық болдым. Әрі Шәкәрім ақынның екі томдық шығармалар жинағын жарыққа шығаруға демеушілік жасап, сол кітаптардың тұсаукесер кешін өткіздім. Кеш барысында тек Құдайбердіұлының ғана музыкалық шығармалары, яғни әндері ғана орындалды. Ақын әндері осылайша жұртшылыққа кеңінен таныстырылды. Міне, осы іс-шараларды жүзеге асыру үстінде Шәкәрімнің музыкалық шығармаларын әлемдік аренаға шығару идеясы туындаған еді. Сөйтіп, Құдайбердіұлының әндерін кәсіби тұрғыда орындайтын, ел мойындаған әнші Келденбай Өлмесековты әдейі іздеп Семей қаласына бардым. Әншіні Алматыдағы ән жазу студиясына алып келіп, 20 әнін жаздырып алдым. Осы қарсаңда әкемнің досы Ниязбек Алдажаровтың орындауындағы ақынның өлеңдері жазылған ескі күйтабақ қолыма түсті. Бірақ ондағы жазылған шығармалардың жазылу сапасы өте нашар еді. Соларды өңдеп, жөндеп, қалпына келтіріп, тыңдармандарға қайта ұсындық. Ән сүйер қауым дұрыс қабылдаған сол төлтумалардың ноталық жазбаларын өзімде сақтадым. Кейінтінде осы шығармалардың бәрін жинақтап, тыңғылықты зерттеу жұмысын жүргізуге британдық композитор Карл Дженкинске бердім.
Британдық композитордың қазақ музыкасымен жұмыс жасау тәжірибесі бұрыннан жалғасып келе жатқан. Соның бірі, қазақстандық тағы бір кәсіпкер Сапар Ысқақовтың тапсырысымен қазақтың белгілі композиторларының шығармалары негізінде жазылған «Тілеп» дискісі еді, – дейді Медғат.
Осы дискідегі шығармалардың сапасы Кәрімұлына аса қатты ұнайды.
– Сол дискідегі жиынтық әндер ішіндегі Абайдың бір шығармасы маған өте терең ой салды. Кәсіби тұрғыда ғаламат жазылған. Ендеше Шәкәрім әндерінің жазылу сапасын осындай биікке неге көтермеске! – деген ой түртпектеді мені. «Мылтықтың басуына, құланның қасуы дөп келді» демекші, сол кезде ұлым Шыңғыс Лондонда тұратын, – дейді Мекең. – Уақыт оздырмай телефон шалып, оған Дженкинспен жедел хабарласып, Шәкәрім әндері бойынша симфония жазып шығуға өтініш жаса дедім.
Міне, осылайша британдық сазгермен қарым-қатынас жиіледі. Оны жақсы білетін, Лондондағы Королева оркестрінде ойнаған атақты скрипкашы Марат Бисенғалиевқа Карлды жақын таныстыруға өтініш жасалады. Бәрі де сәтті орайына келіп, Шәкәрімнің бүкіл музыкалық жазбалары композитордың қолына тиеді. Олармен тыңғылықты танысқан Дженкинс симфония жазуға келісімін береді. Айтылған мерзімде тиісті тапсырыс та орындалады. Дұрыстап қабылдау барысында жасалған Шәкәрім шығармаларын тыңдай отырып, оған ақын Тынышбай Рахымовтың «Алтайдың ар жағынан келген ару» әні қосылып кеткені анықталады.
– Соны байқап қатты қиналдым, – дейді Мекең. – Өйткені, батыстық тыңдармандар аңғармауы мүмкін. Ал қазақстандықтар үшін ұят жағдай ғой. Тіпті, сауатсыздық болар еді. Сөйтіп, Карлдан ол әнді Құдайбердіұлының «Анадан алғаш туғанда» әнімен ауыстыруын сұрап, сол әнді көз алдында өзім орындап та бердім. Осы арада қайшылықтар туындады. Маркетинг үшін ештеңені өзгертуге болмайтынын айтып, Бисенғалиев қатты ашуланды. Бірақ бұлай қалдыруға бәрібір болмайды ғой. Ақыры тапсырыс беруші мен өз дегенімді жасаттым. Әрине, бұл жерде бәрін де қаржы шешіп жатыр ғой.
Айтар ауызға оңай болғанымен, бұл жұмыстың өзіндік қиыншылықтары аз болған жоқ. Лондондағы әлем музыканттарына таныс Abbey Road студиясында Королеваның Симфониялық оркестрінің сүйемелдеуімен әндерді жазу үшін қазақ ұлттық аспаптарында ойнайтын музыканттар сол жаққа жеткізілді. Сөйтіп, 2010 жылғы 10 қазанда Ұлыбританияның үздік, үлкен концерт залдарының бірі – Royal Festival Hall-да Карл Дженкинстің жетекшілігімен Королева Симфониялық оркестрінің үлкен концерті өтеді. Оның бірінші бөлімінде өнер сүйер қауымға жете таныс The Armed Man шығармалары орындалып, екінші бөлімде Қазақстаннан келген фольклорлық сазгерлер мен Ұлыбританияның Ұлттық Жастар қорының біріге сүйемелдеуімен «Шәкәрім» сюитасының әлемдік тұсаукесері өтеді. Қазіргі заманның ең мықты композиторларының бір аранжировка жасаған, Еуропадағы ең таңдаулы оркестрдің сүйемелдеуімен атақты Британ хорының орындауындағы қазақ әндерін үш мың адамдық зал «құлақ кескен танадай» тыныштықта, селт етпей тыңдап, сюита аяқталысымен дүркірей қол соғады. Бұл – Медғат Кәрімұлы үшін үлкен жетістік еді.
«Бәрін де қаржы шешіп жатыр» демекші, бүкіл музыканттардың жолақылары мен жатын орын, ішіп-жемдері мен барлық жазбалар төлемдерін, жалпы бұл жобаны толық жүзеге асыруға жұмсалған қаржыны Құлжанов мырза өз мойнымен көтерді. Міне, ұлттық қазақ өнерінің нағыз жанашыры, нағыз азамат деп осыны айтпасқа шараң бар ма!
– Араластықта жұмыс жасап жүрген Марат 2012 жылы Алматыда қазақстандық композиторлардың бірінші концертін өткізді, – дейді Мекең әңгімесін ары сабақтай. – Оған мен бұл жерде жоқ болғандықтан, туыстарым қатысты. Залға жиналған музыка жанкүйерлері бұл шығармаларды аса жылы қабылдапты.
Міне, осындай қазақ ұлттық аспаптары бар оркестрдің сүйемелдеуімен Нью-Йорктың «Карнеги Холл» залында өткен концерт те батыс көрермендерінің шығыс сазгерлеріне қызығушылығын айғақтаған болатын.
Сондай-ақ, өткен жылы Шығыс Қазақстан облысының бұрынғы әкімі Бердібек Сапарбаевтың өтінішімен Семей, Өскемен қалаларында өткен концерттерге де қарақұрым халық жиналды, әрі концерт соңында ризашылықтарын білдіріп жатты. Бұл концерттер жергілікті өскемендік оркестрдің сүйемелдеуімен орындалған еді. Алғашқыда олар бұл шығармаларды кәсіби дәрежесінде тыңдармандарға жеткізе алар ма екен деген күдік те болған еді. Бірақ олар шынында да ғажайып шеберлік танытты. Хордың орындалуы да таңданарлық еді. Жеке дауысты хор жетектеуші әнші орыс ұлтынан болса да, еш мүдіріссіз таза қазақша шырқады. Мұндай хор Өскеменде бұрын болмаған деп айтуға да болады. Оларға әдемі де ұнасымды киім тіктіріліп берілді. Осы оркестр, осы хор, осы құрам кейінтінде Астанада өнер көрсетті. Мұнда да тиісті қаржылық шығындарды көтерген Медғат Құлжанов.
– Осылардың бәрін жинақтап, ой сарайынан өткізгеннен кейін Дженкинске екінші күрделі шығарма – Абай әндері бойынша сюита жазуға тағы да тапсырыс бердім, – дейді Кәрімұлы.
Бұл жұмыстың да асай-мүсейі аз болған жоқ. Дегенмен, алғашқы тапсырыстың сабақтары көп нәрсені үйреткен еді. Шығармаларды қабылдау кезінде көңілден шықпаған, өзгертілуге тиісті фрагменттер тапсырыс берушінің талабына сай жүзеге асырылуы қажет. Мұндағы музыканттардың барыс-келіс, жүріп-тұру – іс-сапарлық шығындары, қаламақы да бұрынғысынша Медғат Құлжановтың қалтасынан жұмсалды. Бірақ әлі де тапсырыстағы жетілдіруге тиісті қайсыбір өзгертулер толық жасалмағандықтан Мекең Марат Бисенғалиевтың Нью-Йорктегі Карнеги Холлда екінші сюита бойынша концерт өткізейік деген ұсынысынан бас тартқаны рас. Қаржыландырудың басқа көзі табылып, американдық көрермендерге концерт берілді.
Біз концерттен соң Қазақстандағы ақпарат құралдарының бәрі қазақстандық шебер скрипкашы Марат Бисенғалиевтың шығармашылық жетістігінің арқасында ғана қазақ сюиталарының екінші тынысы ашылғанын дабыралағанын айттық Медғат Кәрімұлына. «Сіз туралы ешкім ештеңе айтпады. Бұл түсініксіздікті қалай қабылдағаныңызды айтсаңыз?» – деген ұсыныс жасадық.
– Бағана, сөз ретінде Алматыда өткен концертте өзімнің болмағанымды айттым. Расында да концерт жүріп жатқан кезде де, концерттен соңғы баспасөздік ақпараттарда да бұл жобалар кімнің идеясы бойынша жасалып, кімнің тапсырысы бойынша жүзеге асырылғаны туралы ештеңе айтылмаған. Яғни еш жерде менің атым аталмаған. Барлық абырой Марат Бисенғалиевтың еншісіне тиген. Дегенмен, арада біршама уақыт өткеннен соң, Марат маған телефон соғып, Астана мен Алматы қалалары көрермендері алдында концерт бергісі келетінін айтты. Қаржыландыратын бірді-жарым инвесторлар да табылған екен. Оның тарапынан қойылған бір шарт – концерт барысында Абай мен Шәкәрімнің аттары аталмауға тиіс екен. Оның бұл әрекетіне менің таң қалғаным соншалық, не дерімді білмей, тілім байланып қалды. Ақыры бұлай болатын болса, ұлы адамдар шығармаларын несіне әуре-сарсаңға салып, сюита жаздырдық.
– Нәтижесі қалай болды? – деген сауал тастадық.
– Концерттік бағдарламаға «May Night» деп тақырып қоюынан-ақ Марат өз дегенін жүзеге асырғанын аңғарып отырған шығарсыз, – дейді Мекең ішкі ренішін жасыра алмай. – Дженкинс – талғам, танымы кең, мықты композитор. Оның Абай мен Шәкәрімнің музыкалық шығармаларына жасаған аранжировкасы музыкалық шеберлік.
– Басқа да мәдени жобаларға қолдау көрсету ойыңызда бар ма? – дейміз біз Құлжановтың ертеңгі жоспарынан сыр тартып.
– Бұрын алға қойған жоспарлар көп еді. Жас ұлғайған сайын қолбайлау көбейе түседі екен, – деген толқымалы ойын алдымызға тартты. Дауыс ырғағына, көңіл-күйін қарағанда «қолбайлау» жастың ұлғайғандығы емес-ау деп топшыладық. Мәдени салада қызмет атқарып жүргендердің қайсыбіреулерінің атаққұмарлығы мен пайдакүнемдіктері де аяққа тұсау бола беретіндігі жасырын емес қой. Қазіргі таңда Батыраш, Қотыраштың қасында жүріп, өз дегеніңе жету, әрине, өте қиын. Десе де қазақ өнерін әлемдік биікке көтерсем деген беталысынан Медғат Кәрімұлы қайтпайтынын пайым, парасатымен-ақ байқатты.
– Біздің әлемге мұнай мен газымыз арқылы танылуымыз жеткіліксіз. Ұлттық өнерімізді, соның ішінде Абай мен Шәкәрімнің музыкалық шығармаларын дүниежүзінің алдыңғы қатарлы дамыған елдерінің тыңдармандарына жеткізу арқылы да танылуымызға мүмкіндік мол, – дейді Мәкең. – Әсіресе, ертеңгі болашағымыз дейтін жастарымыз еуропалық музыкалармен сусындауға бой ұрып бара жатқандары менің қабырғама қатты батады. Оларды бойына, қанына ұлттық, фольклорлық өнерімізді сіңіруге тартып, баулуымыз қажет. Ендігі істі сол жастар жалғастырса, нұр үстіне нұр ғой.
Қазақтың дінін, тінін, мәдениетін, тілін өркендетуге күш-қуатын арнап жүрген Құлжановқа:
– Өзіңізді қазақ өнерінің киесі қолдасын! – дейміз.
Еркін ЖАППАСҰЛЫ.