«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасында: «Күллі жер жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде. Әлемде бағыты бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды…» – деген сөз бар еді. Ал осынау бағыты бұлыңғыр жаңа кезеңге қаймықпай қадам басудың басты алғышарты – оқу. Әсіресе сан түрлі оқиғалар мен уақытты, түрлі тағдырлар желісі мен заман ағымын бір арнаға сыйдыратын көркем әдебиет адам санасының көкжиегін кеңейте түспек. Осыған орай, кітап оқу және еліміздегі кітаптың оқылу деңгейін арттыру жолдарына қатысты сауалдарды белгілі қаламгерлер мен әдебиеттанушылар: Нұржан Қуантайға, Есболат Айдабосынға, Айнұр Ахметова мен Ақерке Асанға қойып көрдік.

Барлық сюжеттің басы ертегілерде жатқандай…

Қ.Ә.: Кітап оқуға деген ынта-ықы­лас­та­рыңыз­ды, әдебиетке деген қызығушылық­та­рыңызды қандай кітаптар арттырды? Қай автордың қандай туындылары ерекше әсер етті?
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ, жазушы, халы­қаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лау­реа­ты: Кітапқа құмарлығымды әкемнің ықы­ласы оятты. 1977 жылы Абайдың екі томдығы баспадан шығып, соны сатып алып, титул бетіне маған арнап тілек жазып, онысын оқып беріп, арнайы сыйлағаны бар. Мектепке бармай «Әліппе» оқып, қара таныған мен Абай атамның толық жинағын бас салып, ештеңе түсіне қоймасам да, ежіктеп оқуға кірісіппін.
Қалихан Ысқақтың «Тұйық» романын, Мұхтар Мағауиннің «Аласапыран» роман-дилогиясын, Қабдеш Жұмаділовтің «Соңғы көш» романының екінші кітабын ең әуелі «Жұлдыз» журналынан оқыған едім. Әрине, әкеммен қосамжарласа жүріп. Бұл – 1979-1980 жылдар. Әкем «Жұлдызға» ғана емес, «Шахматы в СССР», «Роман-газета» секілді орыс тіліндегі басылымдарға да жазылатын. Кітапханасы бай болмаса да, сол замандағы іліп алар кітаптың біразы болатын. 1980 жылы Ғабит Мүсіреповтің жаңадан шыққан, таңдамалы, жуан-жуан үш томдығын «Книги почтой» арқылы арнайы жаздырып әпергені көз алдымда. Төлен Әбдiковтің 1979 жылы шыққан «Айтылмаған ақиқат» жинағын, 1985 жылы шыққан «Өлiара» романын: «Осыларды оқы», – деп сатып әкеліп берген.
Орыс классиктерінің де қазақ тілінде шыққан кітаптары сөреде тұратын. Соның арқасында Тургеневтің 1965 жылы шыққан «Аңшының әңгiмесi» жинағын, 1966 жылы шыққан «Түтiн», 1968 жылы шыққан «Дворян ұясы» романдарын сегіз жасымда оқыдым. Достоевскийдің 1972 жылы шыққан «Қылмыс пен жаза» романын зорға оқып тауыстым, ал 1983 жылы шыққан «Нақұрыс» романын бастап, түсіне алмай, ақыры бітіре алмай, тастап кеткенім есімде.
Бердібек Соқпақбаевтың 1978 жылы шыққан «Өлгендер қайтып келмейді», Өтебай Қанахиннің 1979 жылы шыққан «Құдiрет», Естай Мырзахметовтің 1979 жылы шыққан «Он бес жыл өткен соң» романдарын жеті-сегіз жасымда аға-жең­ге­лерім­мен таласып жүріп оқушы едім. Нағашы ағам сегіз жастағы мені нұсқап: «Осы бала не түсінеді кетпектей кітапты көтеріп алып?» – деп әкеме қарап күлгенде, «Е, оқысын, әркім өз керегін түсінеді ғой», – деп отыратын ол кісі.
Он жасқа толғанымда соқырішекпен ауырып, ота жасалып, ауруханада жаттым. Сол жердің тұрақты кітабы болса керек, мұқаба, титул дегеннен жұрдай, беттерінің шеті жырым-жырым болып, тоз-тозы шыққан дүниені тумбадан тауып алдым. Әлгі жинақтың басы жоқ, аяғы жоқ, авторы кім екені белгісіз, бірақ қай жерінен оқуға кіріссең де, үйіріп әкетеді екен, тіпті жетім өскен қыз баланың тағдырын оқығанымда көз жасымды сығымдап алғаным да есімде. Қойшы, сонымен әлгі дүниені екі күнде бас алмай оқып шықтым. Авторын кейін білдім, сол жинақ – Әзілхан Нұршайықовтың махаббат жайындағы повестері мен «Махаббат қызық мол жылдар» романы екен. Кейін ауыл кітапханасын түгендейтін болдық, сол жерден том-том кітапты ақтаратын болдым. Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың көп томдықтарын жетінші сыныпқа дейін оқып тауыссам керек.

Есболат АЙДАБОСЫН, жазушы: Тоғыз-он жасымда демікпе деген дертпен ауырып, көбіне үйден шықпайтынмын. Іш пысады. Не істейсің? Ол кезде қаптаған телеарна жоқ, «күндізгі телесеанс» деген айдармен түсте кино көрсетеді, соны көресің, одан кейін жатып алып кітап оқисың.  Бір айда үйдегі ертегілер мен өзге кітаптар таусылды, бірер айда көрші-қолаңның үйіндегі кітап таусылды. Сатып алып оқитын болдым. Анам ауыл дүкеніне барып таңдап жүріп кітап алып келеді. «Бес ғасыр жырлайдыны» ары-бері төңкерістіріп сан мәрте оқыдым,  кейіннен  «Елім-ай» деген атаумен қалың кітап болып шықты. Оны да алып қайыра оқыдым, Доспамбет, Шалкиіз, Сүйінбайлардың жыр-толғауларын жатқа айтатынмын. Бір күні шешем ақшыл түсті сопақша келген үлкен кітап алып кел­ді. «Ақ жол» деп аталады. Сыртында көзілдірік таққан қара сақалды кісінің суреті бар. Бас алмай оқыдым. Әуелі «Ер Сайын» жыры беріліпті, онан кейін «Әдебиет танытқыш», мысал өлеңдері. Ахмет  Байтұрсынұлымен осылай танысқам.  «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деген кітап болды,  ішінде билер мен шешендердің на­қыл сөздері топтастырылған. Сонда Бейімбет Майлиннің әкесі  Майлы мен шешесінің қалай үйленгені жайлы шағын әңгіме бар, екеуі де – тақыр кедейдің баласы. Қыздың басы байлаулы, айттырып қойған. Майлы алып қашам деп қолға түседі. Атын ұмытып қалыппын, қазақтың бір белді биі әділ төрелік айтып, екі жасты қиянаттан аман алып қалады. Соңында: «Осы екеуінен қазақтың көрнекті жазушысы Бейімбет Майлин туады», – деп түсіндірме жазылыпты. Осыны оқып алып әлгі жерде қанаттанбаймын ба, «мынадай тақыр кедейден туған бала әйгілі жазушы болғанда, менің нем кем?»  деген бір ұшқын көкейде пайда бола қалды. Содан Бейімбетті іздеп жүріп оқыдым. Әңгімелерінің бәрі ұнайды, кейбір кейіпкерлерінің мінезі өзіміздің ауыл адамдарына ұқсайды. Мектеп оқулығында Бейімбеттің суреті бар екен, оны көріп тіпті құмарттым. Қайта-қайта қараймын, әлгі сурет өзіме ұқсайтын секілді көрінеді де тұрады. Аптасына бір моншаға түскенде шашымды тарап қоюшы едім, енді шашымды тура төбемнен қақ жарып Бейімбетше тарайтын болдым. Тараған соң айнаға қараймын, айнадан маған Бейімбет қарап тұрғандай болады. Мұхтар Мағауиннің «Аласапыранын» да сол жылдары алғаш оқыдым. Көп нәрсені түсінбеген екем, студент кезімде қайыра оқуға тура келді. Осылайша әдебиетке деген құштарлық пайда болды.

Ақерке АСАН, әдебиеттанушы: Мені өсірген алғашқы шығармалар – ертегілер. Тек қазақ ертегілері емес, әлем ертегілеріне де қанып өстім. Барлық сюжеттердің басы сонда жатқандай. Өз бетіммен ал­ғаш толық оқыған кітабым – Сайын Мұрат­бековтің «Жабайы алмасы» (әкем арнайы таңдап әперген). Одан кейін Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпаны» да әдебиетке деген қызығушылығымды арттыра түсті. Мағжан Жұмабаевтың поэзиясына ғашық болып өстім. Оралхан Бөкей, Шыңғыс Айтматов, Қалихан Ысқақ, Ақселеу Сейдімбек шығар­малары болмаса қарапайым тіршілік шын өмірге ұласпас еді… Мектепте орыс әдебиетіне құмар болдым. Пушкин мен Гогольдің прозасы ерекше әсер етті. Кейін Блоктың өлеңдерін таныдық. Орыс әдебиеті пәнінің мұғалімі Майра Көшкінбайқызына айтар алғысым шексіз. Нағыз қызық жасөс­пі­рім шақта басталды – Лермонтовтың «Біз­дің заманымыздың қаһарманы» өмірімнің басты шығармасына айналды. Одан кейін шетел әдебиеті – М.Шэлли, Ч.Диккенс, У.Теккерей, Дж.Остен, Э.Бронте, А.Дюма, В.Гюго, О.Бальзак, Г.Мопассан, Т.Драйзер, Э.Хемингуэй, Дж.Сэлинджер, Дж.Апдайк, Дж.Стейнбек, У.Фолкнер, К.Воннегут, Ф.Кафка, Дж.Джойс, Ахмед Хамди Танпынар, Р.Гүнтекин, И.Өзел деп кете береді. Әлі күнге дейін Чеховтың әңгімелер жинағын өзіммен бірге алып жүремін. Абай мен Шәкәрімді түйсіну – бізге арман. Мен табиғатымнан кітап оқуға құмармын дей алмаймын. Кітап оқу мәдениеті маған тәрбиемен келді. Ата-анам, әжемнен, ұстазымнан көргенімді өміріме жаздым. Қазір, мәселен, магиялық реализм, ғылыми фантастика, фэнтези бағытында көп оқитын болдым. Кітап оқу белгілі бір міндет не шаруа емес, өмірдің өзі деп қабылданса керек. Ешбір бағдарлама, кеңес немесе бөлшек-бөлшек боп шығатын ұзын тізімдер бізге қажетті кітапты тауып бере алмайды. Кітап оқу үшін шынымен тәрбие керек. Егер қазір кітап оқу көкейкесті мәселелердің бірі болса, онда фокусты тәрбие мәселесіне назар аудару керек шығар. Бірақ кітап – тәрбие құралы емес. Көркем шығарма – шексіз кеңістік, мәңгілік тәжірибе.

Айнұр АХМЕТОВА, PhD, әдебиет­тану­шы: Кітап оқуға деген нағыз қызығу­шы­лығым университетте басталды. Б.Соқпақ­баев­тың «Балалық шаққа саяхат» повесі, С.Мұқановтың «Өмір мектебі» роман-трилогиясы, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері («Шұғыла», «Талпақ танау», «Жапон балладасы», көп…), С.Мұратбековтің «Жусан иісі», Қ.Ысқақтың «Қоңыр күз еді» повесі, ең бірінші кезекте Шыңғыс Айтматовтың «Алғашқы ұстаз», «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет», «Шырайлым менің, Шына­рым», «Ақ кеме» шығармалары, одан кейін В.Гюгоның «Аластатылғандар», К.Гамсунның «Аштық» романдары, Л.Толстойдың әңгімелері, Дж.Лондонның «Мексика ұлы» әңгімесі, т.б. Көп еді… Т.Әбдіктің барлық шығармасын атау­ға болады. Ежелгі гректің Еврипид, Арис­то­фан­ның драмалық шығармалары да виртуалды әлемге алып кететін. Басқа да шығармаларды оқыдық, бірақ қандай әсері болғаны есімде қалмапты. Мен студент болған кезде кітаптың барлығын кітапханада отырып немесе университеттің кітапханасынан сұрап алып оқыдық. С.Мұқановтың шығармаларын оқуға бүгін­гідей сайттар жиі жариялайтын жазушының саяси «тұлғасы» кедергі келтірген жоқ. Әлі де жазушылығын өте жоғары бағалаймын. Қазіргі студент міндетті түрде оның саяси қадамдарын бір еске алып барып, шығар­маларын баяндайды.
Адамның бүкіл болмысын: тағдырын, әлсіздігін, қажыр-қайратын, қуатын, сат­қын­дығын, екіжүзділігін, жан қиналысын асқан байқампаздықпен, сезімталдықпен ана тілінде жаза білген жазушылар оқыр­манның көңіл төрінен орын алып әрі оның кітапқа деген махаббатын оятатын сияқты. Ондай кітаптар оқырманға таныс сезімдер мен идеяларды, кеңістікті, таным мен шаруашылықты, дәстүр мен тарихты баяндайды. Мысалы, Азия құрлығының оқырманы жас кезінде кітап оқыса, бірінші кезекте өзіне белгілі шындықтар мен құ­былыс­тарды қабылдайды. Батыстық бейтаныс әлемді қабылдау арқылы кітапқа қызығушылығын ояту мүмкін емес деп ойлаймын. Жатақханада Амангелді Кең­шілікұлының әлем әдебиеті туралы жазбалары қамтылған кітабы кезекпен оқылатын. Кафка жайлы жазғаны қатты әсер еткені есімде. Одан кейін оқу бітіргенде әдебиетке жақын оқырмандардың, жазушылардың жазбалары, сұхбаттары астары терең, философиялық кітаптарды оқуға септесті. Жалпы көркем әдебиет оқыған адам өзін бақытты сезініп өтеді деп ойлаймын. Реалды өмірдегі өзі таба алмаған шындықтарды ең болмағанда кітаптан табады. Сөздің магиялық қасиетімен сол шындықтарды санасы көшіреді. Әлем, шын мәнінде, адамның санасында ғана өмір сүреді. Сана көзі әлемді қалай қабылдаса, адамға әлем сұлбасы солай көрінеді.
Өз тауарын сатуды білмейтін олақ кәсіпкер секілдіміз

Қ.Ә.: Елімізде кітаптың оқылуы қандай деңгейде деп ойлайсыздар? Ол көрсеткішті жақсарта түсудің жолдары қандай?
Айнұр АХМЕТОВА: Бұл сұраққа объек­тивті жауап беру үшін қолымда сауалнама нәтижелері, әлеуметтанулық деректер болуы керек. Ондай зерттеулер жоқ болғандықтан, болжаммен жауап берейін. Төрт жыл бұрын фейсбук әлеуметтік желісінде оқырмандар электронды кітапты қаншалықты жиі оқиды деген мәселені айқындау үшін сауалнама жүргізіп көргем. Қатысушылардың жауап беру деңгейіне, яғни белсенділігіне көңі­лім толмады. Бәлкім, оқырманның көп бөлігінде сауалнамаға қатысып, про­бле­маны бірге шешейік дейтіндей түсінік қалып­таспаған шығар деген ойға келдім. Немқұрайдылық басым. Бұрынғы уақытпен салыстырғанда бүгінде біздің қоғамда кітап оқу мәдениеті өсіп келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, жақында жазушы Әлішер Рахаттың «Параллель» романы жарық көр­ді. Сатылымы жақсы сияқты. Алдыңғы шыққан «Махаббатым constant» романы да қоса сатылып жатыр. Әлеуметтік желіде, әсіресе, инстаграмда кітаптың жарнамасы жасалды және әр облыстағы кітапқұмар жастар романның сатылуына септесуде. Әлішердің өзі де кітап сатылымына тікелей араласады. Бұл – жақсы бастама. Бірақ бұл құбылысқа қарап қазақ қоғамы кітапты белсенді оқиды деген тұжырым да жасай алмаймыз. Жеке өзіме жастардың кітап оқу деңгейін байқататын құбылыс – студенттермен жұмыс істегенде олардың қаншалықты жиі кітап оқитынын бақылау. Оқыған мектебі, отбасы оқуға жақсы көңіл бөлетін/бөлген студенттер кітапты жақсы оқиды екен. Оқушы кезінен бастап кітап оқуға дағдыланады және мұндай игі дәстүр көбіне қалалық жердегі мектептерде жақсы қалыптасқан. Ауылда да көркем шығарма оқытатын мектептер кездеседі, бірақ көп емес. Ал кітапты ең көп оқитын орта – әдеби орта: журналистер, авторлардың айнала­сы және өздері. Сонымен қоса, әдебиет пәнінен сабақ беретін ұстаздар. Бұған қарап, тағы да кітап жақсы оқылады деген қорытынды шығармауымыз керек.
Кітап оқуды дамытудың жолдары күр­делі емес. Біріншіден, жергілікті әкімдіктер, волонтерлар қоғамның әртүрлі қоғам өкілдерін ынталандыратын шаралар ұйымдастырып, кітап оқуға тартуы керек. Әсіресе, ауылдық жерлерге осындай істер қажет. Мысалы, Тәуелсіздіктің 30 жыл­дығына орай Шұғыла қорының демеу­шілі­гімен «Дария» дамыту орталығы «Тұлға болам» деген сайыс ұйымдастырып, озып шыққан оқырманға жүлде үлестірді. Студенттердің белсенді қатысқанын білемін. Бірнеше кезеңнен тұратын сайыс оқушыларға және ересектерге арналған. Жас ерекшелігіне қарай әртүрлі шығарма бойынша тест алынады (басқа да формалары бар шығар). Жүлделері де оқырманды қызықтырады. Мысалы, шетелге саяхатқа жібереді, Түркияның үздік университеттерін аралатады, әртүрлі гаджеттер сыйлайды, т.б. Бұл сайысты былтыр телеграм каналында, инстаграмда жүргізді.
Кітап оқытуды жетілдірудің екінші жолы – кітап дүкендерін көптеп ашу керек. Шалғай мекендерде дүкендер бар ма?.. Жеке өзім анда-санда сапарға шыққанда кітап дүкендерін көрген емеспін. Адамды бірдеңеге үйрету үшін көзге көрсету керек. Аялдамаға бара жатса да, базарға бара жатса да, достарымен кездессе де алдынан қол бұлғап кітаптар шыға келуі керек. Оқымауға басқа себеп, жол қалдырмау қажет.

Есболат АЙДАБОСЫН: Осыдан үш жыл бұрын ұлттық арнадағы «Қарекет» бағдарла­масында «Кітап оқу мәдениеті» тақырыбын талқылағанбыз. Инабат Құсайынова деген қарындасымыз қатысты. Сол қыз аптасына үш-төрт кітап оқиды екен. Үш тілде де оқи береді. Қазір бізде Инабаттар аз шығар, дегенмен олар күн өткен сайын көбейіп келе жатыр. Қазақ қоғамы, әсіресе ақылды жастар кітаптың берерін әлеуметтік желі бере алмасын түсіне бастады. Түсінбей жүргендер де жетерлік. Олар – әдебиеттің емес, әлеуметтік желінің оқырманы. Біз­дің идеологтар бірінші кезекте осымен айналысуы керек. Сырымбек Тау секілді азаматтар кітап оқуды насихаттап, оқыр­ман­дар арасында түрлі байқаулар өткізіп, жүлдеге пәтерге дейін тігіп жатыр. Меценат­тар бастаған осы шаруа мемлекеттік деңгей­де қолға алыну керек деп санаймын. Әрі әдебиетке осындай жанашырлық танытқан кәсіпкерлерді де ынталандырып, өзгелерге үлгі қылып көрсету қажет. Оларды көріп басқалар қозғалсын, мұндай азаматтардың көп болғаны ең әуелі әдебиет өкілдеріне, содан кейін жалпы халыққа керек. Осы ретте Жазушылар одағы әдеби жыл қоры­тын­дысында осы жігіттерді шақырып, құр­мет көрсетсе деген ұсынысым бар. Кітап шығару ісіне демеушілік танытқан, бай­қаулар­дан қаржысын аямаған азаматтар­ға арнайы бір сыйлық тағайындап қойса да артықтық етпейді.
Екіншіден, біздегі көркем әдебиеттің оқылымы іскерлік әдебиеттен, қалай тез баюға болатынын үйрететін, бақытты болудың құпиясын ашатын психологиялық еңбектерден қалыңқы екені жасырын ем­ес. Ана жолы І.Жансүгіров атындағы ЖМУ журналистика факультетінде оқитын төрт-бес студент жұмыс сұрап келді. Әңгімелесіп отырмыз. «Кітап оқисыңдар ма?» – десем, «Оқимыз», – дейді. «Қандай?» – десем, бизнес стратегия, психология, т.б айтады. Ал біздің Тәкен Әлімқұлов, Төлен Әбдіктерді танымайды да. Болашақ журналистер, сөзбен жұмыс істейтін ма­мандар осындай болғанда басқалар жайлы бағамдай беріңіз. Алдыңғы жылы Ал­маты облыстық С.Сейфуллин атындағы кітапхана бір жыл бойы арнайы журнал ашып, тізім жүргізіпті. Оқырмандар іздеп келіп, өздері тауып бере алмаған кітаптарды жазып отырған. Сол тізімге қарасаңыз, көп нәрсені түсінесіз. Баян Есентаевадан бастап, Қуаныш Шонбай, Кәмшәт Бекжігітова, Қайрат Нұртастың келіншегі дейсіз бе, бәрінің кітабы бар. Ал қазақ әдебиетінің белді өкілдері жоқ. Бұл жерде жоғарыда аты аталған әнші, кәсіпкерлердің еш кінәсі жоқ. Өзіміз кінәліміз. Жарнама жасамай­мыз, кітабын жарнамалап жатқандарды жақтырмайтынымыз тағы бар. Ал әлеумет­тік желіде жарнамаң болмаса, интернет дүкендерде кітабың тұрмаса, оқырман сендей жазушы барын қайдан біледі?! Біз бір өз тауарын сатуды білмейтін олақ кәсіпкер секілдіміз, тауарды өндіреміз де, үйге қаттап жинап қоямыз. Керек адам келіп алсын деп отырамыз. Білетіндер алар, білмейтіндер қайдан алады? Ол тауар­ды базарға шығару, жарнама жасау, кі­тап саудасында аты озып тұрғандардан үйреніп, олармен бәсекеге түсу жағын ойлайтындар аз. Осындай енжарлықтан кейін әдебиеттің оқырмандарын басқа бағыттағы «жазушылар» алып кетіп жатыр.

Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ: Дұрыс. Елі­мізде кітап оқу деңгейін жақсарта түсу үшін оқырманды ынталандыру жұмыстары мемлекеттік деңгейде жүргізілуі керек. Онсыз ештеңе шешілмейді.

Кітап эмоцияны баланста ұстауға септеседі

Қ.Ә.: Күнделікті қанша уақытты кітап оқуға арнайсыздар? Кітап оқуда, ондағы қажетті дүниелерді есте қалдыруға бағыт­талған қандай әдістеріңіз бар?
Есболат АЙДАБОСЫН: Осы жағынан ұяттымын. Марқұм Бейсен Құранбек ағам да қанша рет айтты, тіпті өзі «мынанша уақытыңды жұмысқа, мынаны оқуға, мына бөлігін жазуға пайдалан» деп бір бет қағазға сызып тұрып берген. Бірақ сол стандартқа көндіге алмай-ақ қойдым. Жазуға, оқуға көңілім қалаған кезде кірісем. Кейде жұмыс арасында бір-екі әңгімеден оқып тастаймын. Кейде бір кітапты бастап кетсем, бас алмай үш-төрт күнде бітіріп тастаймын, кейде айлап кітапқа жоламай кететінім де бар. Сондықтан әзірге бұл тұрғыда мақтана алмаймын.

Ақерке АСАН: Кітап оқуға бөлек уақыт арнау қаншалықты мүмкін екен? Тамақтану, ұйықтау, тыныс алу іспеттес дүние емес пе?! Әрине, уақыттың тығыздығы өз дегенін істейді. Бірақ оқимын деген адам үшін бұл кедергі емес екені анық. Әрдайым кітап ұстап жүруге тырысамын – телефон, ноутбукта дәйім дайын кітаптар жинағы тағы бар. Үйде жеке кітапханамды жинақтау – бала кезден сіңген дүние. Айлығымнан кітап алуға белгілі бір қаражат бөліп отырамын. Кітапты қарындаш, стикерлермен оқуды әдетке айналдырдым. Кейбір дүниелерді бірден компьютерге жазып алу да кейін жұмыс істеуге жақсы көмектеседі. Көлемді кітаптарды 3-4 бөлікке бөліп, жоспарлап алсам, тезірек бітіремін. Дегенмен кітапты тез оқу міндет емес қой. Кейбір кітаптарды тіпті аяқтауға қимайсың…

Айнұр АХМЕТОВА: Тіршілігім кітап оқумен тікелей байланысты, бұған өзім ризамын. Уақыт, жазу және кітап оқу бір бүтінге айналған десем де болады. Бұл асыра сілтегендік емес. Шынында солай. Дегенмен кітап оқығанда көңілдің тыныш, сананың тұнық болғаны абзал. Жақсы нәрсенің бәрі ой тұнық кезде келеді және жазылады. Қазіргі уақытта адамдар бес минутсыз бірдеңе көрмей, оқымай отыра алмайтындай көрінеді. Әрине, бұл «бес минуттардың» көбі желідегі ақпараттарды оқуға кетеді. Кітап оқығысы келген адам күнделікті жоспарында кітап оқуға да орын қалдыруы керек. Кітап адам бойындағы эмоцияны, ерік-жігерді, күш-қуатты баланста ұстауға септеседі, ең бастысы, тірі жанға аяушылық, мейірім, қамқорлық танытуға үйретеді. Мемлекет басшылары халқына (тек халыққа емес) кітап оқытуға көп көңіл бөлсе, сансыз байлыққа кенелер еді. Қоғамдағы моральдық проблемалардың шешімі де өздігінен табылады. Украинадағыдай нақақтан-нақақ адам қаны төгіліп, жас нәресте өлтірілмес еді.
Өз басым кітап оқуға арнайы уақыт бөлінуі керек деп есептеймін. Кітап оқығанда ешкім, ештеңе оқырманды мазаламауға тиіс, оқып жатып көп кідіріс жасала берсе, атмосфераны сезіне алмай қалады. Кітапты жылдам оқып бітіру басты мақсат болуы керек. Кітап оқу барысындағы мұндай «жұмақты» жасап алуға болады. Сөйтіп қана күрес-өмірдегі өзіміздің бірегейлігімізді табамыз, бойдағы эстетикалық жетімсіздіктің орнын толтырамыз. Одан кейін оқығанды есте сақтаудың жақсы әдісінің бірі – конспект жасау. Оқығанды талдап жазу – өзіңмен өзің талқылау өткізу, кітап идеясын ары қарай дамыту. Яғни мәтіннің ішіндегі статикалық ойларды блокнотқа талдап жазу арқылы кітапты динамикалық сипатқа ендіру. Конспекті де кітапты толықтай ойда сақтап қалудың жолы емес, тек оқығаным зая кетпесін, желідегі ақпараттар ұмыттырып жібермесін деген күмәннің алдын алу. Кітаптағы құндылықтарды есте сақтаудың ең ұтымды жолы – кітапқұмарлармен бірге жиналып оқыған кітапты талқылау. Одан кейін кітаптарды өзгелердің ұсынуымен немесе «әлемде оқылуға тиіс үздік кітаптар» айдарымен оқыған да тиімді. Бұл жалпы оқырманға қатысты. Ал зерттеушілер (көркем шығармашылықты) саралау, талдау үшін көп кітап оқуға міндетті.

Қ.Ә.: «Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекелік қабілетімен айқындалады. Сондықтан әрбір қазақс­тан­дық, сол арқылы тұтас ұлт XXI ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мә­дени ашықтық сияқты факторлар әркім­нің алға басуына сөзсіз қажетті алғы­шарттардың санатында. Сол себепті «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және кон­фес­сияаралық келісім» сияқты бағдарла­малар – ұлтымыздың, яғни барша қа­зақс­тандықтарды XXI ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы», – екені айтылады «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақалада. Цифрландырудың бір жемісі – электронды кітап қағаз кітапты алмастыра алуы мүмкін бе?

Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ: Элект­рон­­ды кітап пен қағаз кітаптың айыр­масы оңаша, онымен бетпе-бет, же­ке қалғаныңда сезіледі. Кейбіреу ком­пью­тер экранынан оқығанды жөн көреді, біреу­лер кітаптың өзін оқығанды ұнатады. Адам баласы келешекте электронды кітапқа толық көше ме, жоқ па, болжау қиын. Зерттеушілер электронды кітап әзірге бүкіл кітап сатылымының 10-15 пайызын ғана алып отыр дейді.
Шағын мәтінді оқуға келгенде элект­ронды кітап пен қағаз мәтін арасында бәлендей айырма жоқ. Әйткенмен, зерттеулер көрсеткендей, экраннан емес, қағаз кітаптан оқығанда ғана студенттер көп нәрсені есте сақтай алады екен. Меніңше, қағаздың иісі шыққан кітап кісінің түпсанасында әлдебір сезімді оятатын сияқты. Ерекше мейірлі сезім. Электронды кітапты немесе планшетті ұстағанда мұндай сезім тумайды.

Айнұр АХМЕТОВА: Электронды кітап қазіргі уақыттың өзінде оқылып жатыр. Тіпті дәстүрлі кітаптан да көп оқылады. Бірақ бұл үрдіс оқырман қағаз кітапқа қарағанда электронды кітап оқығанды артық көреді дегенді білдірмейді. Қолда смарт телефон мен интернет болған­дықтан, оқудың ең ыңғайлы нұсқасын – цифрлы нұсқаны таңдайды. Оқырман, бар болғаны, уақыттың ағымымен, ғылым мен ақпараттық технология тудырған мүмкіндікті пайдаланады. Бұның да артықшылығы мен кемшілігі көп. Ең бастысын атасақ, біріншіден, элект­ронды кітаптар бір мезетте бір­не­ше аудиторияға қолжетімді, екінші­ден, республикадағы аз тиражбен басы­лып шығатын кітап тапшылығы пробле­масын шешуге септеседі. Үшіншіден, қағаз ағаштан жасалатыны белгілі, яғни электронды кітап ағаш аз кесіліп, экологияны қорғауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар автор өзінің жеке парақ­шасына кез келген шығармасын жариялай алуы, мәтінді іздеу мен шексіз сақ­тау мүмкіндігінің болуы, автор мен туындының жылдам танылуы, оқыр­ман-автор арасында интерактивтік байланыстың орнатылуы сынды артықшылықтары бар. Кемшілігі ретінде кейбір ортақол немесе деңгейі төмен туындылардың жоғары бағаланатынын (сұрыпталмай жариялана береді), әртүрлі деңгейдегі қате көп кездесетінін, авторлық құқықтың сақталмауын, адам­ның көру мүшесіне зақым келтіруін, гаджетте көлемді жанрларды оқудың қолайсыздығын және т.б. атауға болады.
Ал қағаз кітап оқудың да артық­шы­лығы орасан көп. Ең бастысы, оқу үдерісі барысында адам назарын толықтай кітапқа аударуға мүмкіндік береді. Оқығысы келіп жүрген кітап болса, дүкенге барып сатып алады. Оқу үшін арнайы бос уақыт арнайды. Мәжбүрлі түрде біраз уақытқа телефоннан алыстайды (соған тырысады). Кітаптың әр бетін қиындықсыз, ерекше құлшыныспен парақтап ашып оқиды. Электронды кітап сияқты сайттың/гаджеттің/әлеуметтік желінің бір функциясына байқаусызда саусағы тиіп кетіп, басқа кеңістікке түсіп кеткендегідей қабағы қатуланбайды. Яғни қағаз кітап оқығанда адамның өзінің кітап оқымауға деген құлқынан басқа «функциялар» (интернет алаңдарының тілі) кедергі келтірмейді.
Қағаз кітап жүздеген жылдар бұрын пайда болды ғой. Оқырман көп уақыт бойы қағаз кітап оқуға дағдыланған. Кітап дегенде ойға ең әуелі дәстүрлі кітап оралатыны мәлім. Көркем әдебиет оқу да – музыка тыңдау, ән айту, саяхатқа шығу сынды демалыстың бір түрі. Яғни адам жеке өзі қалып, кітап оқу арқылы өз-өзін рухани-моральдық тұрғыда байытып, демалғысы келеді. Енді біреулерге кітап оқу – жұмыс. Әсіресе, зерттеу саласындағы мамандар үздіксіз кітап оқиды. Электронды кітап қағаз кітапты алдағы сексен-жүз жылдықта толыққанды алмастыруы мүмкін емес деп ойлаймын.

Ақерке АСАН: Қазірдің өзінде 50/50 алмастырған сияқты. Ең үздік кітапханалар­дың қорына қол жеткізу де қиын емес. Мен үшін айтарлықтай айырмашылық жоқ. Ыңғай мәселесі. Маған қолда ұстап оқыған кітаптар жақынырақ. Бірақ көп еңбектерді электронды нұсқада оқығаным бар, әлі де гаджеттерден оқып жүремін. Заманына қа­рай адамы. Десек те, кітап нарығындағы жаңа­лық­тар қарқынды дамып келе жатқанын да көріп жүрміз. Бұл – үлкен нарық. Кейбір адамдар кітапты коллекция етіп жинақтайды. Отбасылық кітапханалар болады. Сондықтан электронды кітаптар қағаз кітапты толық ал­мастыратындай жаңалық емес, тек қосымша құрал ретінде ғана қызмет атқарып келеді.

Есболат АЙДАБОСЫН: Телеарна пайда болғанда радио құрыған жоқ, кино шықты екен деп театр тоқырамады, сол секілді ин­тернет порталдар пайда болды екен деп газеттер жұмысын тоқтатпады. Керісінше, бұл жаңалықтар олардың тынысын ашты. Сол секілді электронды кітап мен қағаз кітапты қарсы қоюдың қажеті жоқ. Бұлар бір-бірін толықтырып тұрады. Бұлардың бәрі – кітап. Мәселе кімнің қай нұсқаны таңдауында ғана. Қазіргі технологиялық жетістіктер бізге кітап оқудың түрлі тетігін ұсынып отыр. Біреу кәдімгі қолға ұстап оқитын кітап­қа дағдыланып қалған, қалғанына бет­тей алмайды. Екінші біреу компьютерден, арна­йы планшеттен оқығанды қалайды. Ал үшінші адам екеуінен де оқи береді. Өз басым соңғысына жатамын. «Үркер» мен «Елең-алаңды» компьютерден оқыдым, мысалы. Тіпті аудиокітаптарды тыңдағанды жақсы көрем. Екі-үш жыл бұрын жұмыс барысымен Алматыға аптасына бір баратынмын. Орыс­ша, қазақша аудио кітап қосымшаларын смартфо­ныма көшіріп алғанмын. Жол бойы тыңдап барам, «Жүз жылдық жалғыздықтан» бастап біраз шығарманың аудио версиясын тыңдап шықтым. Жақында ғана қолыма Немат Келімбетовтің «Үміт үзгім келмейдісі» мен «Ұлыма хат» шығармасының дискісі түсті. Көлігімнің магнитофонына қосып екеуін де тыңдап шықтым. Меніңше, болашақта аудио кітаптар көбейіп, оның тұтынушыларының да саны артады. Қазір қарбаласқан кезең, отырып кітап оқуға екінің бірі уақыт таба бермейді. Ал аудио кітапты көлікте де, көшеде жаяу кетіп бара жатып та тыңдай бересің. Бізге қазақ әдебиетінің аудио нұсқасын көбейту керек.

«Алқа» отырысын ұйымдастырған
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА