Тәуелсіздік жылдары әдебиетімізге қадау-қадау көркем шығармалар қосылды. – Биыл Тәуелсіздігімізге отыз жыл толды. Империяның құлағанын білгенде қандай күйде болдыңыз? Бұндай тарихи сәтті жай адамның сезінуі мен қаламгердің сезінуі екі басқа болар?
– Тәуелсіздігімізге қуанбаған қазақ жоқ шығар. Бірақ Тәуелсіздікті әркім әр түрлі дайындықта, әр түрлі жағдайда қарсы алды. Біреулер оған дайын тұрды, «қашан келер екен» деп асыға күтті. Енді біреулері тым самарқау, тәуелсіздікті бере ме, бермей ме деген екіұдай күйде болды. Тәуелсіздікті аламыз ба, жоқ па, оған басын ауыртқан жоқ. Ал биліктегі коммунистер бостандық алуға ынталы болмады. Тәуелсіздік таңы табиғаттағы сияқты Шығыстан емес, Батыстан атты. Алдымен Балтық жағалауындағы үш республика 1991 жылдың басында бөлініп кеткен. Содан кейін жаз айларында Кавказ республикалары, Молдова кетті. Күзге қарай Тәжік пен Түрікмен, дәл күз айында Қырғыз бен Өзбек өз тәуелсіздігін жариялады. Менде бәрі жазулы тұр. Қырғыздар 31-тамызда, өзбектер 1-қыркүйекте азаттық алыпты. Мен сол кезде еліміздің тәуелсіздік алуын тықыршып күтіп отырғандардың бірімін ғой. Өйткені оған дейін менің санам әбден оянған, екі бірдей империядан қорлық көріп, азаттық таңын қатты аңсаған адамның бірі едім. Азаттықты ал кеп күтейін. Сол жылғы күздегі айлар мен апталардың мен үшін тым ұзаққа созылғанын айтып сұрама! Мен Өзбек пен Қырғыздан соң ұзаса бір аптадан кейін тәуелсіздік алармыз деп ойлағам. Тіпті ол кезде өз тәуелсіздігін жариялап жатқан елдерге «қайда барасың?» дейтін ешкім жоқ еді. Содан не керек? Өзбек пен Қырғыздан кейін біз тәуелсіздік алмай үш жарым ай отырдық. Ақыры бәрі кеткен соң, одақта Ресей, Украина, Беларуссия ғана қалды. Мен бұларды империя ошағының үш бұты деп атаймын. Солардың өзі 8 желтоқсанда КСРО деген елдің енді жоқ екенін, империяның тарағанын жариялап, үшеуі үш жаққа бөлініп кетті. Біз әлі отырмыз. Империя тарап кеткен соң, тапжылмай сегіз күн отырдық. Он алтыншы желтоқсан күні кешке жақын теледидар көріп отыр едім, диктор келіншек: «Бүгін Жоғары Кеңес Қазақстанның Тәуелсіздігін жариялады», – деп хабарлады. Басында түсінбей қалдым. Империя тарап кеткен. Біз сонда тәуелсіздікті кімнен алып отырмыз? Бірақ сол сәтте көзімнен пора-пора жас ағып тұр екен. Қуаныш жасы еді бұл. «Азаттықты ақыры алдық-ау» деймін өзіме-өзім күбірлеп. 16-желтоқсан деген қыстың қақаған суық кезі. Бұл күн – ел Тәуелсіздігін тойлауға өте қолайсыз уақыт. Амал не, ұрпақтарымыз тәуелсіздігімізді өмір бойы бүрсеңдеп жүріп, тойлайтын болады. Тәуелсіздікті осыншама кешіктіргені үшін біздің буын келесі ұрпақтан кешірім сұрауы керек.
– Сіздіңше, нағыз тәуелсіз ел қандай болады?
– Тәуелсіздіктің мән-мағынасы, өзіндік мәселелері көп-ақ. Мен, кезінде, осы тақырыпта көптеген мақалалар жаздым. Өзің сияқты тілшілерге талай сұхбат та бердім. Әрине, қоғамдағы көңіл толмайтын тұстар көбірек айтылды. Біз реформаларды мінсіз жүргіздік пе, әлде олақтықпен қолдағы бар байлықты шашып алдық па? Мен ауыл шаруашылығын біршама білемін, ол туралы шығармалар жазғанмын. Шынын айтқанда, біз ауыл шаруашылығына қарасты реформаларды асығыс, әрі олақ жүргіздік. Біреу қуып келе жатқандай, үш жылдың ішінде «Колхоз», «Совхоз» деген аттан құтылуымыз керек болды. Өйткені оны социализмнің қалдығы деп ұқтық. Шетелдің «ақылмандары» бізді бақылап отырды. Солардың «емтиханынан» өту үшін жанталастық. Даламызға сыймай жататын елу миллион қой қайда қазір? Он миллион ірі қара, бес миллион жылқы қайда? Үш жылдың ішінде осы байлық тесік астауға құйылған судай болып, тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетті. Амал не, бұл байлықты қалайда сақтап қалуымыз керек еді. Біздің елдің негізгі байлығы мал еді ғой, қазір одан ештеңе қалмады. Пысықтар пайда тауып, адал қойшылар ақ таяқты ұстап қалды. Міне, осындай ақтаңдақтар бізде көп болды. Осы жағдайларды мен өз шығармаларыма қостым. Өйткені сол кездегі өзгерістер әдебиетте қалуға тиіс еді. Көңілім толмаған жағдайлар туралы жасырмай жазуға тура келді. Сол шындықты ашық айтқаным үшін мені билік басындағылар ұнатпай жүрді…
Ал енді мемлекеттік тіл туралы айтайық. «Қазақ ұлтын құрту үшін оның төбесінен бомба тастаудың керегі жоқ. Ұлттың тағдыры – тілі, әдебиеті, өнері сияқты үш жіпке ілініп тұр. Осы үшеуін қиып жіберсе, қазақ оп-оңай жойылады», – деген сөзім бар. Шынайы тәуелсіз ел болу үшін осы үш жіпті сақтау керек. Мемлекеттік тіліміз әлі күнге дейін өз биігіне көтеріле алмай келеді. Міне, отыз жыл болды, оны қақсап, айта берудің өзі ыңғайсыз.
– 41 жасыңызда кеңсе жұмысын тастап, шығармашылыққа кетіпсіз. Демек, қалам қуатыңызға сендіңіз ғой?
– Иә, өзіме сендім, әрине. Он бес жыл бойы баспа саласында аға редактор болып жұмыс істедім. Мені одан ары өсірмеді. Тек қаламға сенуге тура келді. Жыл-ара кітабым шығып жатқан. 1990-жылы «Тағдыр» романы Мемлекеттік сыйлықты алды. Осыдан кейін менің екінші тынысым ашылды. Ойда жүрген көп шығармалар өмірге келді. Мақала-сұхбат, ой-толғамдарды қоспағанда, он роман, жиырма бір повесть, 70-тен астам әңгіме жаздым.
– Туған ауылыңыздан ұзап Шәуешек қаласына барғанда, алғаш рет шарайнадан өз бейнеңізді көріп таңырқағаныңыз балалық шақтағы қызықты естеліктеріңіздің бірі. Содан бері өз бейнеңізді оқырман жүрегіндегі айнадан көріп келесіз. Қолыңыздан жазу келетінін білгенде қандай ойда болдыңыз?
– Мен ауыз әдебиетімен ерте ауызданған адаммын. Біздің отбасымызда бұл салт бұрыннан қалыптасқан. Әкемнің інісі Нұрахмет кезінде Ташкентте оқыды. Сол кісі алып келген кітаптар, елде жоқ фотоаппарат, патефон, латын әрпімен басылған кітаптар бізде ғана болды. Мен мектепке бармай тұрып Шәкәрімнің Пушкиннен аударған «Дубровский» атты шығармасын жатқа айтатынмын. Ауылдағы кісілерге дастан оқып беріп жүріп, жаттап алатынмын. Көп қиссаларды жаттап алғанмын. Менің қағілез дастаншы екенімді білген кісілер: «Әй, мынау Күдері атасына тартыпты», – дейтін. Арғы атам Күдері – әрі би, әрі үлкен ақын болған. «Атасына тартыпты» деген сөз маған үлкен жауапкершілік жүктеді. Күдері атам мешіт салдырса, әкем мектеп салдырған, айналасына беделі бар кісі еді. Басқаларға қарағанда, сауатты, мәдениетті, өркениетті отбасында өстім. Алғаш кітап оқып жүргенде, роман дегеннің не екенін, оның авторы болатынын білмейтінмін. 1949-жылы он үштегі кезім. Мәлігәжі дейтін саудагер ағамыз Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының төте жазуда басылған нұсқасын сатып әкеліпті. Бірінші бетіндегі құлжа бас, ай маңдайлы үлкен кісінің суреті көзіме оттай басылды, «Мұхтар Әуезов» деп жазылған, мұқабасында «Абай» деген жазу бар. «Е, кітапты жеке адам да жазады екен-ау, роман деген де кітап болады екен» деп таңғалдым. Бұдан бұрын молдалар: «Кітап тек Құран Кәрім сияқты аспаннан түседі» деп үйреткен. Соған мақұл дегенбіз. Оқи бастадым. Ауыр, тілі де, оқиғасы да. Бірақ бір ғажбы, бас кейіпкер Абай да сол кезде он үш жаста екен. Осы жағы маған жеңіл болды. Сонан соң романда суреттелетін Құнанбай, Бөжей, Қаратай, Зере, Ұлжан, Әйгерім, Тоғжан сияқты адамдар біздің елде де бар болатын. Бұл кітап бейне біздің ауыл туралы жазылған секілді. Алғаш рет Әуезовпен кітабы арқылы осылай таныстым. Содан кейін де бұл романды әлденеше рет оқыған шығармын. Бірақ алғашқы әсері санамда мөрдей басылып қалды. Кейін қолыма қалам алып, мен де шығармаларымды жаза бастадым. Мен әуелден-ақ Әуезовті ұстаз тұттым. Алматыға оқуға келерде екі кісіні көрсем деп армандаушы едім, оның бірі – Мұхтар Әуезов, екіншісі – Қасым Аманжолов.
– Екеуін де көрдіңіз бе?
– Әуезовті көрдім, лекциясын тыңдадым, ол кісімен жеке таныс болдым. Бұның бәрін ғұмырнамалық кітабымда жазылған. Ал Қасымды көре алмадым. Ол кісі мен Алматыға келерден бір жыл бұрын қайтыс болыпты.
– Сіз әр шығармаңызды өз уақытында жазып, оқырманын дәл тапқан бақытты жазушысыз. Мысалы, еліміз Тәуелсіздік алып, ұлт руханиятын түгендеп жатқанда «Дарабозды» жаздыңыз, шеттегі қандастар тарихи отанына оралар сәтте «Соңғы көшті» жаздыңыз. Қаламгер үшін уақыт пен оқырман сұранысын барлап отыру қаншалықты маңызды?
– Мен тапсырыспен ештеңе жазған емеспін. Жоспар да құрған жоқпын. Көңілім нені қаласа, халыққа не қажет болса, соны жаздым. 1962-жылы шекара асып келгенімде, «Соңғы көш» пен «Тағдыр» романын жазсам деп армандап келдім. Екі кітаптың да материалы дайын еді. «Балықтар уылдырық шашу үшін өзенді өрлеп жүзеді екен, сол сияқты мен Қазақстанға уылдырық шашу үшін келдім», – деп айтып ем бір сөзімде. Себебі бұндай ұлт тағдырын сөз ететін сүйекті шығармаларды арғы бетте жазу мүмкін емес еді.
– «Соңғы көштің» жазылғанына да жарты ғасыр уақыт болды. Осы үлкен еңбекті жазу барысында қандай қиындықтар болды? Тарихи шындық пен көркем шындықтың арасын қалай жалғадыңыз? Роман өз мақсатына жете алды ма?
– «Соңғы көшке» дейін бірнеше кесек шығарма жазып, жазуға төселген кезім. Алғашқы әңгімелерім мен «Көкейкесті» романын жұртшылық жылы кабылдады. «Соңғы көштегі» оқиғалар – өзім білетін, керек десеңіз, өзім бастан кешкен жайлар. Романдағы Естай деген кейіпкердің прототипі – менің өзім. Қанағат деген кейіпкер әкем Жұмаділді қайталайды. Материал жинауда еш қиналған жоқпын. Себебі бәрі де өзіме таныс дүниелер. Бұл шығарма – бір ғана көштің тарихы емес, көшпенділердің тарихы. «Могиканның соңғы тұяғы» дегендей, көшпенділердің соңғы байы, соңғы батыры, соңғы биі, соңғы арулары мен жігіттері, соңғы ұрысы, соңғы жайлауы, қыстауы… Кісі аттары мен жер аттарын өзгертпей алуға тырыстым. Қазір ол жерлерді қытай басып жатыр, жер атын өзгертіп жіберген. Шәуешекті «Ташың» дейді, ал түпнұсқасын тауып көр. Бұл жағынан менің кітаптарым – қағаз бетіндегі мұражай, яғни ел мен жердің ескерткіші тәрізді. «Соңғы көш» – мені қалың оқырманға бірден танытқан көрнекті шығарма. Амал қанша, «Батыраштардың» балтасы тимегенде, Мемлекеттік сыйлықты мен осы шығармаға алуым керек еді. Мойнымда қарызы бар кітап қой деп өткен жылы «Соңғы көш» пен «Дарабоз» романдарын өз ақшама қайта басып шығардым. Кеңес заманында бұл екеуі де қырық мың данамен шыққан кітаптар еді, қазір екі мың дананы қанағат тұттық. «Рухани жаңғыру» дегенді көп айтамыз ғой, жаңғырудың көкесі – басқа емес, сананы жаңғырту. Етімізден өтіп, сүйегімізге сіңген отаршылдық сананы жуып кетіру. Оның бірден-бір «дәрісі» – көркем әдебиет.
– Сіз көшпенділер өмірін өте жақсы білесіз. Сол үшін де Есенберлиннің «Көшпенділеріне» редактор болдыңыз. «Дарабозды» жазуыңызға «Көшпенділердің» әсері болды ма?
– Жоқ, екеуі екі басқа дүние. «Соңғы көш» 1982-жылы Мемлекеттік сыйлықты алайын деп тұрғанда, соңғы отырыста қос-томды романды дауысқа салмай алып қалды. Жоғарғы жақ сыйлықты Хамит Ерғалиев, Тұманбай Молдағалиев және Зверьев деген тоқсаннан асқан орыс қаламгеріне беруге ұйғарып қойған екен, солардың жолы болды. Сөйтіп, «Соңғы қөшке» бұрынды-соңды тарихта болмаған қиянат жасалды…
Ал «Дарабозға» келу себебім басқа. Ілияс Есенберлин Сұлтан Оразалин деген журналистке берген сұхбатында: ««Көшпенділерді» шығаруға маған үш адам көмек берді, олар: Мұхтар Мағауин, Сәуірбек Бақбергенов және Қабдеш Жұмаділов» деп ашық айтады. Ілекеңнің өз өтініші бойынша, мен «Көшпенділер» трилогиясына редактор болдым. Жазушы Есенберлиннің кереметтігі – тілінің жылтырақтығында да, сөйлемдерінің сұлулығында да емес, шығармасының тақырыбында, материалының сонылығында. Сол кезге дейін ешкімнің батылы бармаған көне тарихты қозғауында. Халықтың санасын оятатын, жадын жаңғыртатын, бұрын тарихшы ғалымдардың тісі батпаған хандық дәуір туралы қалам тербеуінде. Біз жастар соған тілектес болдық. Біз, Мағауин екеуіміз қолдан келген көмегімізді аяғанымыз жоқ.
Ал ««Дарабозға» қалай келдің?» дегенде, бізде он сегізінші ғасыр тарихы там-тұмдап жазылғанымен, шалажансар күйде еді. Ең бұрмаланған тарих – он сегізінші ғасыр тарихы. Басты тақырып не – Қазақстанның Ресейге қосылуы. Басты қаһарман кім – Әбілқайыр хан. Әбілқайыр көреген, данышпан, орысқа бодан болып, соның арқасында біз социализмге, адамзаттың нұрлы болашағына алдымен қадам бастық. Міне, осылай айтылатын. Қала берді, «Абылай хан Қоқан мен Қырғызды шапқан басқыншы. Қабанбай да солай, Қырғызды шапқан, Әтеке жырық деген батырын жекпе-жекте өлтірген. Әбілқайырды мерт қылған Барақ сұлтан да жақсы адам емес», – міне, жалған тарих осылай жазылды. Джавахарлал Нерудың: «Отар елдің тарихын отаршылдар жазады» деген сөзі бар. Біздің он сегізінші ғасырдағы тарихымызды отаршылдар жазып берді. Менің осыған дейін оқыған дүниелерім осылайша көкірегіме беріш болып байланған. Төңкеріліп жатқан дүниені өз орнына қою, шындықты, ақиқатты қағаз бетіне түсіру қажет болды. «Дарабоз», міне, осындай айқын мақсатта жазылды. Анығында он сегізінші ғасырдағы негізгі оқиға – Ресейге қосылу емес, жоңғарға қарсы азаттық соғысы болатын. «Ақтабаннан» кейін Шығыстағы алты облысты жоңғар басып жатты. Аз уақыт емес, мұның өзі 30-40 жылға созылды. Ал кейін осы өңірлерді кім азат етті? Біз осыған жауап іздедік. Сөйтсек, он сегізінші ғасырдағы басты қаһарман – Әбілқайыр емес, жоңғарды қазақ жерінен қуып шыққан Абылай хан мен Қабанбай бастатқан қазақ батырлары екен. Мен, міне, осыны дәлелдеп шықтым. Бұл романда тек Абылай мен Қабанбай ғана емес, қазақтың Төле биі мен Қаз дауысты Қазыбек бидің де образдары сомдалды. Жұрт қазір үш биді Ордабасыда қатар отырғызып, мүсінін жасап жүр ғой, бұл – тағы бір шалағайлық. Өйткені 1726-жылы Төле би мен Қазыбек өмірде бар да, Әйтеке би 1708-жылы дүниеден өтіп кеткен. Әз Тәуке өзіне бақталас сұлтандарды Ордаға жуытпау үшін, үш жүздің билігін үш биге ұстатты. Бұл – Әз Тәукенің сүрінген жері. Себебі, билер аса ақылды, данышпан адамдар болғанымен, жауынгер емес қой. Сол жылдар қазақтың жауынгерлік рухы күрт төмен түсіп кетті. Соны сезген жоңғар хандығы тұтқиылдан шабуыл жасап, қазақты «Ақтабан шұбырындыға» ұшыратты…
«Дарабоз» дилогиясын жазу барысында көп жағдайға жаңаша қарауға тура келді. «Біз жоңғардан неге жеңілдік? Неге «Ақтабан шұбырындыға» ұшырадық?» деген сауалға бұрынғы тарихшылар: «Ол кез көктемнің көкөзек шағы екен, ат арық болыпты, мал төлдеп жатыр екен…» деген сияқты сылтаулармен жауап беріп келді. Бұның бәрі тарихқа дәлел бола алмайды. Көктемнің көкөзек шағы жоңғарларға да ортақ нәрсе. Қазақтың аты арық болғанда, жоңғардың атына біреу қыс бойы сұлы беріп, жемдеп отырып па? Олар да мал сүмесіне қараған ел, олардың да малы төлдемей ме екен? Неге біздің хандар аяқ астынан шабуыл жасаларын білмей қалды? Білмей қалатының бар, неге тақта отырсың? Бұл да ақталатын нәрсе емес, әрине. Ең ғажабы, Абылайға дейін бірде-бір қазақ ханы көрші елге барлаушы жіберуді, жансыз ұстауды білмеген ғой.
– «Дарабоз» кітап болып шыққаннан кейін оқырман қалай қабылдады?
– Менің кітаптарымды жеріне жеткізе талдағандар жоқтың қасы. Өйткені кейбір шығармаларым шекараның ар жағындағы оқиғаларды қамтиды, екінші жағынан, менің кітабым отаршылдар нені айтса, соны тотықұсша қайталаған тарихшылардың айтқандарымен сәйкес келе бермейді. Бүгінге дейін біздің тарихшылар өздерінің қатесін мойындаған жоқ. «Дарабозға» жұмған ауыздарын ашпады. Бұның аты – «үндемей құтылу». Сол үшін де «Дарабоз» толық талқыға, ғылыми айналымға түспей келеді. Тек академик Рахманқұл Бердібаев ғана бір шәкіртіне ««Дарабоз» романы – эпопеялық шығарма» деген тақырыпта ғылыми жұмыс қорғатты. Сол жігіт: «Бұл роман бір дәуірді бейнелеген, бір халықтың ғана тарихы емес, қазақ пен жоңғардың, Орта Азиядағы тағы басқа халықтардың тарихы», – деп талдады. Біздің тарихшылар түгел дерлік саясаттың сойылын соғып кеткендіктен қазақ жазушылары, амал жоқ, тарихшылардың міндетін атқарып жүр. Тарихшылар айта алмаған дүниелерді көркем шығармалары арқылы жазушылар айтты.
– Жақында Әуезовтің «Қилы заманын» қайта оқып шықтым. Осындағы бір эпизод мені қатты ойландырды. Әуезов кейіпкер еткен Жәрмеңке ұлығы сондағы қазақтарға: «Жер патшаныкі, сендерде жер жоқ», – дейді. Өткенде бірнеше орыс депутатының: «Қазаққа жерді Ресей сыйлыққа берген», – деп айтқаны бар. Бұл қандай «үндестік»?
– Екеуі жалғасып жатқан бір нәрсе. Мыналар көктен түскен жоқ, бәрінікі – сол баяғы империялық кеуде. Бір кездері отаршылдықпен қазақтың шұрайлы жерлерін тартып алғанын естеріне де алғысы келмейді. Олар ғана емес, Путиннің өзі: «Қазақта мемлекет болмаған», – деді емес пе?! Мыналарға да сол сөзді әдейі айтқызып отыр. Мақсаттары – елдің құлағын үйрету… Алайда Ресейдің бұрынғы айбыны жоқ қазір. Бұл – империяның соңғы тұяқ серпуі. Бұндай сөзді олар мықтылығынан емес, әлдебір үреймен айтып отыр. Қазір Ресейдегі түркілер тым тез өсіп келе жатыр. Орыстар кейін түріктердің боданына айналып қалудан қорқады.
– Егер жазушы болмағанда, кім болар едіңіз?
– Мектепті өте жақсы оқыдым. Гимназияның химиктері менен – химик, математиктері – математик жасағысы келді. Құдай о баста маған ерекше зерде берген еді. Бірақ әдебиетке деген құштарлығым бәрін жеңді.
– Сізде дос бар ма?
– Дос көп болмайды. Бар еді, олардың біразы менен ерте кетіп қалды. Бір кездері менің маңайымда досыңмын, шәкіртіңмін, туысыңмын дегендер көп болатын, бара-бара олардың саны қысқарып кетті. Өмірдің өзі қысқартты. «Шәкіртіңізбін» дегендер маған жиендік жасап, шығармаларымды көшіретін болды. Кейбіреулер әлдекімге сатылып та кетті.
– Жақында Абай атындағы Мемлекеттік сыйлық берілді. Әдебиет пен өнер саласы бойынша бұл сыйлықты жеті адам алды. Осы кандидаттар туралы не айтасыз?
– Бұлардың ішінде екеуі ғана көңілге қонады. Біреуі – Тынымбай Нұрмағанбетов, екіншісі – Серік Ақсұңқарұлы. Басқалары – пысықтықпен ілінгендер… Академиктерге тек академиктер ғана дауыс беріп, сайлайды. Сол сияқты Мемлекеттік сыйлыққа үміткерлерді де тек осы сыйлықты алғандар ғана дауыс беріп сайлауы керек. Қазір комиссия мүшелері кім көрінгеннен құралатын болыпты. Олай болса сыйлықтың тағдырын Мемлекеттік сыйлықты өмірі алмаған және ала алмайтын кездейсоқ адамдар неге шешуі керек? Бұл да сыйлықты арзандатудың амалы шығар, сірә.
Бар ойлағаным – әкесінің жазғандарын оқи алатын бала тәрбиелеу еді…
– Қазір сізді еліміздегі қандай мәселе жиі ойландырады?
– Тәуелсіздік алдық, тәуба дейміз, баянды болсын. Кейде жеке басымыз сорлап жүрсе де, Тәуелсіздігіміз бар ғой деп өзімізді жұбатамыз. Бірақ әлі де кем-кетігі бар дүниелер көп. Мысалға, мемлекеттік тілді, әдебиетті айтсақ та жетіп жатыр. Ұлттық сана әлі толық жаңғыра алмауда. Неге бізге тарихты қате оқытты? Осы сауалға жауап іздейік. Бізде мысықтілеулі адамдар әлі де бар. Бұны түзеу үшін тарихты дұрыстап оқытуымыз керек.
– Кешегі совет кезінде көп қазақтың баласы орыс мектебінде оқыды, ал сіз балаларыңызды қазақ мектебінде оқытыпсыз. Балаларыңыз қазір үлкен қызметтерде жүр. Сол кезде сіз қазақтың болашағынан үмітті болдыңыз ба?
– Қазақ мектебінде бала оқыту біздің буыннан басталды. Алматыда бұрын бірде-бір қазақ мектебі жоқ болатын. 1970 жылы 12-ші қазақ мектебін аштырдық. Мамыр айында ақын Қадыр Мырза Әли, Шона Смаханұлы, тағы бірнеше ғылым кандидаты бар, бәріміз сол кездегі оқу министрі Кенжәлі Аймановқа кіріп: «Бізге мектеп керек, Қазақтың астанасында бірде-бір қазақ мектебі жоқ, бұл ұят емес пе? Шетелден келген қонақтардан ұят», – деп талап еттік. Ол кісі: «Табан астында мұндай мектеп ашыла қоя ма, ол үшін бірер жыл бұрын жоспарлап, мектеп салу керек», – дегенді айтты. Біз: «Мектепті тауып келіп отырмыз, Киров пен Карл Маркс көшелерінің қиылысындағы салынып дайын тұрған мектепті берсеңіз болады», – дедік. Министр ол мектептің мың балаға арналғанын айтып, соншама баланы қайдан табатынымызды сұрады. Біз ол кісіге: «Бала бізден, мектеп сізден болсын», – деп келісіп, бала іздеуге кірістік. Сөйтсек, бұл сол кезде сыздап тұрған мәселе екен. Бізге ілескендер көп болды. Бәріміз қолымызға бір-бір дәптер ұстап, Алматыдан қазақша оқитын балаларды іздедік. Мың емес, мың жарым баланың тізімін жасап, шілденің бас кезінде Аймановтың алдына қойдық. Сондағы Аймановтың қуанғаны-ай! Ол кезде оған қызмет лауазымын пайдаланып жоспардан тыс мектеп ашуға болмайды екен. Оның үстіне, сол кезде «Алматы, Семей, Ақмола сияқты үлкен қалаларда қазақ мектебін ашуға болмайды, қазақ метебі тек ауылда ғана ашылсын» деген саясат бар екен ғой. Бұлар содан қорқып жүріпті. Аймановқа біз: «Аға, мына мектепке мың жарым бала сыймайды ғой», – деп едік, «Сол мектептің қасында 300 балалық бір бастауыш мектеп бар еді, соны қоса бердім»,– деді. Сонда менің үлкен ұлым Арман төрт жаста, екінші ұлым Дәрмен екі жаста болатын. Менің шапқылап жүргенім солардың қамы. Бізге дейінгі қазақ жазушылары, Әуезовтен, Мұқанов, Тәжібаевтан бастап, балаларын түгелдей орысша оқытқан. Ал солардың ішінен Әуезовтің Мұратынан басқа топ жарған бір де бір адамды көргеніміз жоқ. Мектеп алыста болса да, бір айға дейін өзім жетелеп апарып жүрдім. Бар ойлағаным – еліне қызмет ететін, өз тілінде оқып-жаза алатын, әкесінің жазғандарын аудармасыз оқи алатын бала тәрбиелеу еді. Құдайға шүкір, сол арманым орындалды.
– «Қазақ әдебиеті» газетінің редакциясына не айтасыз?
– Бұл газет – ұлттық газет. Университеттен кейін үш жыл отырған алғашқы қызмет орным. Үнемі жазылып, оқып тұрамын. Газеттің деңгейі басында кім отырғанына байланысты биіктеп, аласарып тұрады. Одаққа жаңа басшылық келгелі газеттің қазіргі беталысы жаман емес. Әдебиетті адастырмас бір ғана таразы бар. Ол – қазақ ұлтының мүддесі. Газет те осы жолдан айнымасын.
Сұхбаттасқан Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН
"Қазақ әдебиеті" — Қазақстан Республикасының әдебиет, мәдениет және өнер газеті. Әр апта сайын, жұма күні шығады.
Газет 1934 жылдың 10 қаңтарынан бастап шыға бастады. «Қазақ әдебиеті» газеті — Қазақстан жазушылар одағының органы ретінде тұңғыш саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
«Қазақ әдебиеті» - газетінің тарихы
Студия «Team28»