Макиавелли философиясы қазаққа керек пе?
15.12.2020
1563
0

Кездейсоқ газет сататын дүңгіршектердің біріне тап болсам, ондағы қазақ тілінде шығатын басылымдардың бәрін ала кететін әдетім бар еді. Мұным қазақша газеттер мен журналдары түгелдей және үнемі оқитындығымнан емес, бұлардың тоқыраудың қай сайының тезегін теріп жүргеніне көз сала кету ниетінен туатын еді.

Қанағат ЖҮКЕШ


Бірде қолыма түскен бір буда қағаздың арасынан Олжас Сүлейменовтың шығармашылығын емес, өзін  нысанаға алған екі автордың төрт бетті қамтыған материалы жарияланыпты.

Авторлардың бірі Ғаббас Қабышұлы екен. БАҚ бетінде жиі көрінетін адам. Бұл кісінің елінің келешегі үшін жаны ауыратынына, әділдік орнату жолында барын салатынына, Қазақстанда ашық қоғамның орнауын шын қалайтынына менің қояр шегім жоқ. Дегенмен осы кісінің қазақтың маңдайына біткен, ерекше тұлғаға қатысты қарақошқыл ойларының ондаған жылдар бойы өзімді қынжылтып келе жатқанына наразылық білдірмей қала алмағанымды айтқым келеді.

Бұл жерде мен аталған автор мен ақынның арасындағы қақтығысқа себеп болған толып жатқан кінәлауларды қазбаламаймын. Солардың арасынан бөліп алынған екі дүниетанымдық мәселеге оқырмандардың назарын аудармақпын. Олардың біріншісі – ақынның шығармашылық кредосына және оның мәнін қазақ зиялыларының түсінуіне қатысты.

«Адамға табын, Жер, енді» поэмасы дүниеге келгеннен кейін белгілі бір уақыт өткен соң, аталған шығармадан бір тіркесті бетке ұстаған «сындар» айтыла бастаған болатын. Алғашында сипай қамшылай басталған сыни ойлар біртіндеп екпін алып, ақыры, тәуелсіздіктен кейін, екі елі ауызды жауып тұрған төрт елі қақпақ алынып тасталған соң, тым үдеп, арты ылайлы тасқынға айналып кеткені бар. Бір өкініштісі – соңғы жылдары сынаушылар шығарманы талдауды шетке ысырып қойып, ақынның жеке басына шүйлігуді әдетке айналдырып алды.

Ғабең де әбден жауырға айналған сол жараның қанын ағыза, тағы бір тырнап, «астапыралласын» айтып, жағасын ұстапты. Ұстауға ілік болып отырған баяғы тіркес мынау: «… Ты, Земля, поклонись Человеку, твой бог – Я».

Ақын неге жерге «адамға табын» деп айтады деген сұрақ поэма дүниеге келгеннен бері жазушылардың көбінің мазасын алып жүргені рас. Аталған поэма туралы сөз болса, сынаушылардың ылғи осы тезиске эмоциялық шүйілуі орын алады. Үдеріс көптен бері жалғасып келе жатса да, сыншылар тарапынан мәтіннің мағынасын өркениеттік деңгейден қарастырып, дүниетанымдық тұрғылардан талдау жағы әлі жетіспей келеді. Шынтуайттап келгенде, осы тезиске қатысты дауларды бетке ұстай отырып, біз – Шығыс адамдары, өзіміздің өркениеттік даму жолында алдыңғы қатардағы елдерден қара үзіп қалуымыздың себептерін іздегеніміз пайдалы болар еді.

Бұл жерде оқырманның көңілін жарты ғасырдан астам уақытқа созылған даудың тууына себеп болған Адам мен Жер категорияларының Батыс пен Шығыс адамдарының түрліше түсінуінен туындап отырғанына аударған жөн сияқты. Түрлі өркениет адамдарының дүниетанымындағы алшақтықтар, жекелеген қоғамдардың ғана емес, тұтас өркениеттің дамуына ықпал етеді және оны білудің, алдымен біздің Шығыс адамдары үшін, өзектілігі ерекше  екенін айтқанымыз жөн.

Олжеке айтқандай, «әшекейлі, мраморлы Шығыстың бір ғасыр кейін қалып, құдай ұрғаны» рас. Осы жерде аудармашының ұйқас үшін ала салған «бір ғасыр» дегенін «жеті ғасыр» деп түзетсек тарихи нағыздыққа жақын келеміз. Батыста алғашқы парламент сонау XIII ғасырда пайда болған. Шығыс өзінің жеті ғасыр артта қалып отырғанын сезе алмай, өзіне өзі неге деген сұрақ қоя алмай, солардың себебін білуге де құштарлық танытпай, омалып отыруының да салдары аталған философиялық категориялардың мәнімен ашылады.

Библияда «құдай адамды өзіне ұқсас етіп жаратқаны» айтылады. Антик ойшылы Протагорда «адам – бар нәрсенің өлшемі». Қайта өрлеу заманының антропоцентризмінде адамға жердің ғана емес, бүкіл әлемнің орталығынан орын берілген. Рафаэль  баласын құшақтаған Мадоннаны архангелдер мен періштелердің арасында бейнелеген. Олармен салыстыра қарай отырып, О.Сүлейменовтың адамға берген орнының осы риторикамен сарындас екенін көреміз. Уақыт өткен сайын адамның әлемдегі рөлі бұрынғыдан да асқақтай бермек. Ғылым мен техника адамға шексіз мүмкіндік әперіп отыр.

Құдай категориясына қатысты пайымдаулардан да біз өркениеттер арасындағы қақтығыстардың салдарын көреміз. Заманауи өркениеттің құшағына еніп кеткендер мен аграрлы қоғамның тұманында әлі адасып жүргендердің ақпаратты қабылдау, түсіну және игеру деңгейлері әр түрлі. Соның салдарынан, қазақтың рухани екіұдайлыққа ұрынып жүргені туралы өз басым талай айттым. Қазақтың консервативті, дәстүршіл, ауылшыл бөлігі заманауи өркениетке сіңісіп кеткендерді түсінбейді. Екі шоғырдың арасында қақтығыс үнемі болып жатады. Бұл жолы да біз дүниетаным айырмашылығының салдарынан туындаған түсініспеушілікті көріп отырмыз.

Поэмада Жер-Анаға нұқи сөйлеу жоқ. Керісінше, махаббатпен, ілтифатпен қарау бар. Оның растығына көз жеткізу үшін поэмадағы «Жер» деген сөз кездесетін тіркестерді шолып шығу жеткілікті.

«Нет Востока. И Запада нет.

Есть Восход и закат.

Есть большое слово – ЗЕМЛЯ (ірі әріппен терген мен емес-Қ.Ж.)   

немесе

«Я вернулся с победой,

К любимой Земле»

немесе

«Все улыбки растроганной милой Земли(астын сызған мен-Қ.Ж.) деген жолдардағы Жер-Анаға деген автордың ыстық ілтифатын жоққа шығарып, контекстен суырып алып, қате аударманы бетке ұстап, жерге қатысты астамшылық сөз айтты деп қаралаудың астарынан қызғаныштың қызыл өртіне оранып, күйіп жатқан, жан дүниесін сұр перде жапқан пенделердің ішкі қыжылынан басқа ештеңе көрініп тұрған жоқ.

Бұл тұста таласқа түрткі болып отырған факторлардың бірі тәржімешінің «табынынан» туындап отырғанын көру қиын емес. «Поклон» сөзінің қазақша екі баламасы бар. Біріншісі – тағзым – қатынастағы объектіге ілтифатпен қарау, бағалау дегенді білдіреді. Екіншісі – табын – құлдық ұру мағынасында. Тағзым ету – бас киіміңді шешіп, иілу деген сөз. Табыну дегеніміз тізерлей отыра қалып, маңдайды жерге ұру. Екі мағынадағы айырманы сезбеу мүмкін емес. Түпнұсқада поэма авторының «поклонись» сөзін тағзым мағынада беріп отырғаны айдан анық. Ал аударушы «табын» сөзін таңдап алып, біріншіден, мағыналық қателікке ұрынған, екіншіден, дауға ілік тауып берген.

Поэманың түпнұсқасында «Жер-Ана! Шаранаңнан босап шыққан перзентіңнің ақылына, жасампаздығына сүйсініп, тағзым ет» деген идея бар. Жерге «адамға табын» деп бұйыру жоқ.

Тілге тиек болып отырған, айналасы бір жолға жетпейтін үзікте қоғамды дамытудың тұтас парадигмасы жатыр. Ол – парадигма адамды асқақтату идеясы арқылы берілген. Адам – асқақ! Адам – керемет! Адам – әлемдегінің бәрінен биік! Бұл сипаттау құдайды Аяз-ата сияқты биологиялық мәнділік ретінде елестетіп, кез келген секундта пайда болып, саған көмек беріп кететін абсолют деп қабылдайтындардың түсінігіне ауыр. Олжекеңнің трансценденттілігі өзіне бұл рамкадан шығып кету мүмкіндігін алып берген. Ақынның сипаттауларынан пантеистік тұрғыдағы құдайдың сұлбасын көруге болады. Пантеизм құдайды табиғатпен теңестіреді, ал адам табиғаттың бір элементі. Демек, адам-құдай-табиғат тұтастығы адамды мейілінше асқақтатуға жол ашып береді.

– Адам қалай асқақ болады?

– Еркін болғанда асқақ болады.

– Қандай жағдайда адам еркін болады?

– Қоғам әділ болғанда.

– Әділ қоғам қалай құрылады?

– Демократиялық ұстанымдарға сай, халықтың билігі орнағанда.

Демек, асқақ адам – ол еркін адам. Адам еркіндігі – бүкіл Батыс қоғамдарын мың жыл бойы өркениеттердің көшін бастауына себеп болған фактор.

О. Сүлейменовтың Жерден тағзым күткен Адамы – Конфуцийдің «Аспан адамының» 104-ұрпағы; Ф. Ницшенің «Асқақ адамының» 5- ұрпағы; Абайдың «болатын Адамының» шөбересі; А. Камюдің «Бүлікшіл адамының» идеялық ізбасары.

«Алдымен СӨЗ болды» делінген Библияда. Ол «адам Құдайға ұқсас» деген сөз. Бұл – діннің сөзі. Бұған қоса, Батыста Адамның сөзі болды. Дана гректер «адам еркін болуы керек» дегенді айтты. Адамды асқақтатқан осы екі сөзден – құдайдай және еркін – Жердегі заманауи өркениеттің бар жетістігі бастау алады.

«Алдымен СӨЗ болды» констатациясы күллі адамзатқа, соның ішінде Шығыс адамдарына да тура қатысты. Өкінішке орай, Шығыстың Сөзі басқа болды. Буддада «Адам – азап шегуші», исламда «Адам – Құдайдың құлы». Шығыс адамы құл болып, бұл фәниге азап шегу үшін келгенін менталдық деңгейде мойындап, санасына сіңіріп алды. Ақыры, «құл боламын» мен «азап шегемін» Шығысты «арманына жеткізіп», Батыстың отарына айналдырып, табанына салып берді.

Бұл қағидалар қазаққа да тура қатысты. Осы жолдарды оқып отырып, талып қалудың керегі жоқ. Ешкім де саналы түрде құл болғысы келмейді дерсіз. Иә, сөз жүзінде, дұрысқа ұқсайды. Ал іс жүзінде, адамдар, сонымен қоса, қоғам да құлдыққа түспейтін жол бола тұра, құл болатын жолға өз еркімен түсіп алып, маңа береді. Бөгде көзге оның құл болуды қалап алғаны айшықты көрінеді.

Осындай құбылыстың іске қосылу механизмін француз Ж.-П. Сартр адамның қалау құқығына сүйене отырып, көрсетіп берді. Адам да, қоғам да, не істесе де, өз қалауымен істейді. Шығыс, соның ішінде біз де, азап пен тәуелділікті қалап алдық. Африкалықтар «Банан республикасын» құрғанда, қазақтар өздерін «бірдеңемен шұғылданушылар» деп атап, қойдың көтін құрттаумен айналысуды (орысша «Барановая республика» болуды) қалап алды.

Шығыста құл болу үшін күрес ешқашан тоқтаған емес. Әсіресе біздің елде. Биліктегілері отан сатумен айналысқанда, бағыныштылары оған құрту үдерісін тездетудің жетілген амалдарын ұсынып отырады. Бағынышты БАҚ бұқаралық санаға саңлау түсіп кетпеу үшін барын салып, қоғамдық ойды тұншықтырумен айналысуда.

Биліктің ел басқарудағы бетке ұстағаны – Н.Макиавеллидің халықты тұншықтыру философиясы. Бұқараның ойын меңдегені – Э.Фромм сипаттаған «еркіндіктен қашу» («бегство от свободы») формуласы. Қазіргі қазақтардың айтып жүрген сөздерінің, қылып жүрген қылықтарының басымы осы – өзінікін, сонан кейін өзін өзі құрту. «Қазақтың жауы – қазақ» дегенді мен айтқан жоқпын. 

Елін өрге бастырмаудың кең таралған әдістерінің бірі – ақылды адамдарды құрту. Бізде білімді адамдардың көзін жоюдың Кеңес заманынан бері қолданылып келе жатқан «үлгілі» тәжірибесі бар. Ол – жақсының артынан сүмелектерді айдап салу. Данасын құрту арқылы санасын қамауға алу.

Қазір сақалы жұлынбаған ақсақал қалмады қазақта. Кез келген дананы, ұлттың ұлысын мазақтың тозағынан арашалап алатын күш тәмамға таяп келеді. Мәдениет деген үш ұйықтаса түсіне кірмейтін қортықтар жабыла кетіп, кез келген ұлыны ұлтарақ етіп, алыпты алақанындағыдай үрлейтін болды. Ана жылы қазақтың үш медиумы «Ақсақалдар сенатын» құрмақшы деген ақпарат таралып еді, әлеуметтік желіден үрген өңкей шәуілдек жабыла кетіп, олардың өздерін жерден алып, жерге салуға тырысып бақты.

 

* * *

Екінші мәселе тұлғаралық қатынастарға, қазақ зиялыларының пікірталас мәдениетіне қатысты.

Ғ.Қабышұлы О.Сүлейменовтың соңына түскеннен басқа жұмысы жоқтай әсер қалдырады. Былапытын шашып, «сүйікті тақырыбына» қайта айналып соға береді. Оншақты «мақаласын» оқыдым ғой деймін, бұл кісінің. Бәрінің мазмұны сол, қазақтың маңдайына біткен аздаған ұлылардың біріне, бірі болғанда бірегейіне өшігуден тұрады. Бір айт – екі айт, сонымен қою керек қой. Жоқ, бұл кісі қоймайды. Ақынды қаралауды өмірлік миссиясына –  негізгі «зерттеу тақырыбына» айналдырып алған сияқты. Осы тақырыпқа диссертация немесе монография жазып жүр ме дерсің? Кім білсін, әйтеуір, қоймайды… Осындайдан кейін қалай ұлт зиялыларының бастары бірігеді? 

Қазақтың біртуар қайраткерінің соңынан түсіп, өршеленіп жүргендер толып жатыр. Олардың арасында жосықсыз кінә тағып, айтпағанды айтты деп шығарғандары болды. Олар туралы бұрын жазылған бір материалымды «Жас Алаш» жарияламады, бірақ менің негізгі ойларыма біреу талдау жасапты. Мен оны бірігу мақсатын алға тартылып отырғанда қайталамай-ақ қояйын дедім.

Қазақта «жақсының артынан сөз ереді» деген бар. Ол рас. Қазақ арасында кім мықты болса – соған жабылу менталдық деңгейде, үнемі көрініс беріп отыратыны баршаға аян. Сондықтан, қазақтың «Өлген кісісінде жаманы жоқ, Тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ» деген Абайдан сөз қалған.

Бұрын пілдің артынан үрген қанденді ажуаның астына алушы едік. Енді керісінше, қанден пілге тура келіп шәуілдегені былай тұрсын, оның «бетінің тыртық, бойының қортық» екенін, кәдімгідей, теоремаша «дәлелдейтін» болды.

Қазақ трагедиясының басты себебі біреу ақ. Ол – бас біріктіре алмау.

Аталған адамдардың өмірлік мақсаттарында, елге, ұрпаққа қатысты  көзқарастарында қарама-қарсылық жоқ. Кикілжіңнің бәрі әлеуметтік-психологиялық себептерден – тілдік айырмашылықтан туындайтын дүниетанымдық сәйкессіздіктен, менталдық кереғарлықтардан, адамдар арасындағы қатынастар мәдениетінің жетіспеушілігінен және ұсақ пендешіліктерден туындап отыр.

Қазаққа бірігу тұжырымдамасы керек.

 

 

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір