Түркінің Алтын көпірі
Алматының әуежайында отырмын. Амандық болса, енді екі сағаттан соң Стамбұлға ұшпақпын. Бұл менің түбі бір, тегі бір түрік еліне алғашқы сапарым емес. Бұдан бұрын да қызмет бабымен Түркияға үш рет болар, кіші Азиядағы туысқан халықтың салт-дәстүрімен, тарихымен бір адамдай жақсы қанықпын. Ал бұл сапарым сәл өзгешелеу болып тұр. Арнайы делегация құрамында емес, жалғыз өзімнің алыс жолға шыққан жайым бар. Түркияның бір түкпіріндегі Сафранболу қаласында өтетін түркі тілдес халықтардың дүниежүзілік «Алтын Сафран» кинофестиваліне қатыспақшымын.
«Эйр-Астана» авиакомпаниясының ұшағы өз уақытында ұшып, Стамбұлға қарай бет түзедік. Бір аңғарғаным: үлкен ұшақ бұрынғы кездердегідей лық толы емес, жартылай бос келеді. Алматы мен Стамбұлдың екі арасындағы әуе жолымен жиі қатынайтындар кәсіпкерлер екендігін жұрт жақсы біледі. Соңғы девальвация олардың қалталарын жұқартып, қатарлары кәдімгідей сиреп қалыпты.
Бір шетімен екінші шеті ат шаптырым жерді алып жатқан «Ататүрік» аэропортына табан тіреп, шыға беріске бет алдым. Алдын-ала келісім бойынша мені «Алтын Сафран» кинофестивалін ұйымдастырушылардың бірі күтіп алу керек болатын. Әрі-бері он минуттай жүрдім, бірақ күтіп алатын ешкім көрінетін емес. «Үйден қырық қадам шықсаң, мүсәпірсің» деген рас, кәдімгідей қобалжи бастадым. Кенет менің аты-жөнімді ағылшынша жазып, көтеріп тұрған түрік ағайынға көзім түсіп, соған қарай бет алдым. Жасы қырықтар шамасындағы жігіт ағасы көптен көрмеген туысын қарсы алғандай мені құшақтап, аман-саулығымды сұрап жатыр. Мүсілім екеуміз танысып, әуежайдың дәл жанындағы метроға бет алдық.
Мүсілім түрікше сөйлейді, мен қазақша сөйлеймін. Қанша дегенмен, түбі бір туысқан халықтар емеспіз бе, бір-бірімізді түсініп жатырмыз. Метромен біраз жүріп, үлкен халықаралық автобекетке келіп жеттік. Ары қарай жалғыз өзім жол жүрмекпін. Кешкі сағат 11-ге билет алып, үлкен автобустың жанына келдік.
– Жемекке қалайсыз? – дейді Мүсілім қонақшылық танытып. «Жемек» дегені, «Тамақ ішуге қалай қарайсыз?» дегені.
– Рахмет, Мүсілім, – дедім – қарным тоқ, шәй ішуге қарсы емеспін.
Екеуміз қоңыр қозыша қатар жүріп, автобекеттің жанындағы буфетке қарай бет алдық. Түріктердің кішкентай стакандарымен шай ішіп отырып, жол бастаушым бар мән-жайды түсіндірді. Мен баратын Сафранболу қаласы төрт жүз шақырым қашықтықта болып шықты. Автобус жеті сағат жол жүреді, амандық болса, таңертең ертелеп көздеген жеріме жетіп қаламын.
Автобустың жүретіні туралы хабарланып, екеуміз орнымыздан тұрдық. Мүсілім мені қалай жылы қарсы алса, солай жылы шығарып салды.
– Сафранболу қаласындағы автобекетте сізді біздің адамдар қарсы алады. Еш алаң болмаңыз. Жолыңыз болсын! – деп қолымды қысып, сәт сапар тіледі.
Үлкен, жайлы автобус Стамбұлдан шығып, теп-тегіс, даңғыл жолмен заулап келеді. Қараңғы түн жартысынан ауса да, ұйқым келмеді. Бір-бірімен жалғасып жатқан елді мекендердің түнгі оттары жарқырап, артта қалып барады. Үлкен жолдың екі шетіндегі үлкенді-кішілі орманды таулар айналасына ерекше бір көрік пен сымбат беріп тұрады екен.
Сафранболу қаласындағы автобекетте «Түрксойдың» жауапты қызметкері Гюлер Федат қарсы алып, мені қонақ үйге орналастырды. Маған бөлінген бөлмеге бас сұққанда, сағаттың тілі таңертеңгі 7.00-ді көрсетіп тұрды.
Биыл 16-шы рет өткелі отырған «Алтын Сафран» кинофестивалінің шаралары сағат 10.00-де басталмақ. Орналасып, жуынып-шайынғанша біраз уақыт өте шықты. Таңертеңгі тамақ сағат 8.00-де басталады. Бірінші қабатқа орналасқан үлкен мейрамхананың ішінде дүниежүзінің түкпір-түкпірінен келген түркі тілдес ағайындар қаптап жүр. Бір-бірімізді тұңғыш рет көріп тұрсақ та, көптен бері білетін жандардай ыстық қауышып жатырмыз.
– Жаңылыспасам, сіз Қазақстаннан боларсыз, – деді орта бойлы, сақалды жігіт ағасы менің қолымды алып – хош келіпсіз!
Таза орыс тілінде сөйлеп тұрған жаңа танысымды татар ағайынның біріне ұқсаттым.
– Бауырым, Қазан қаласынансың ба?
– Жоқ, мен хакас халқының өкілі боламын, – деді ол маған жылыұшырай қарап. – Анкара қаласындағы «Түрксойдың» жауапты қызметкерімін. Аты-жөнім Тимур Давлетов болады. Сізді Мәлік Отарбаев арқылы сыртыңыздан танимын. Басқа жұмыстар шығып қалып, Мәлік досым «Алтын Сафран» кинофестиваліне келе алмады. Сізге сәлем айтып жатыр.
Кинофестивальге келген бүкіл түркінің ұл-қыздары болып, үлкен дастарханның басында жұбымызды жазбастан таңғы асымызды ішіп отырмыз.
– Жолдастар, – деді Тимур – қолындағы кішкентай қасығын стаканға тақылдатып – кешеден бері қырғыз, әзірбайжан, татар, башқұрт ағайындар осында. Ноғай, чуваш, құмық, шеркеш, балкар, қарашай, қырым татарлары да келді. Сонау ит тұмсығы батпайтын Сібірден хакас, тува, шор ағайындар да «Алтын Сафранға» арнайы келіп отыр. Түркі тілді ағайындар түгелге жуық келді. Ойбай-ау, қазақ, өзбек, түркімен қайда деп шуылдап едіңдер. Түркімен мен өзбегіңді білмеймін, бүкіл түркі дүниесінің қара шаңырағының иесі – қазақ бауырымыз келді. Басқалар қалса – қалар, ал, қазақтар ұлы тойдан қалмайды. Танысып қойыңыздар, сонау Алматыдан келген ағайынымыздың аты-жөні Доқтырхан Тұрлыбек. Өзі жазушы әрі кино-документалист. Бүкіл түркі дүниесіне белгілі тұлға Мәшһүр Жүсіп туралы деректі фильм әкеліп отыр.
– Біздің келгенімізге бір тәулік болып қалды, – деді орта бойлы қара торы жігіт. – Бір-бірімізге деген сағынышымыз әлі басылар емес. Менің аты-жөнім Ахмат Байсиев болады. Дағыстаннан келдім, ноғай боламын. Ортамызға қош келіпсіз. «Алтын Сафран» кинофестивалінде сізге сәттілік тілеймін!
Ағынан жарылып сөйлеп тұрған тегі бір туысыма таң қала қарап қалыппын. Бір-екі сөзі болмаса, ноғай тілі қазақ тілінен айнымайды екен.
Таңғы астан соң, бәріміз топталып тысқа шықтық, әңгімеміз бірден жарасып кетті. Осы бас қосуда Якутиядан келген Александр Новиковпен, тувалық Саяня Монгутпен, Қырым татары Шевкет Сүлейменовпен, молдавиялық Гоғуз Александр Узуын, татарстандық Рустем Ибрагимов, башқұртстандық бауырым Ахмет Юнусов және басқалармен таныстым. Талдырмаш бойлы, бота көзді әдемі қыз өзін Саянямын деп таныстырды. Ресейдің қарамағындағы Тува Республикасының астанасы – Қызыл қаласында тұрады екен.
– Тува Республикасы деген аты болғанымен, бізде негізінен орыстар көп тұрады. Тува халқының саны бүгінде 120 000-ға әрең жетеді. Мен орта мектепте тува тілі мен әдебиетінен сабақ беремін. Республика бойынша ұлттық мектептер саусақпен санарлық. Жергілікті халықтың көбісі ана тілін білмейді. Түркі тілдес халықтарының бірі болсақ та, дінімізден айырылдық, енді тілімізден айырылып қаламыз ба деп қорқамын. Тілі жоғалған ұлттың өзі де тарихтан жоғалады. Біздің көріп отырған қиындықтарды түркі тілдес шор, хакас халықтары да бастан кешіруде, – дейді Саяня қарындасым мұңайып.
Қырым татарларының көптеген салт-дәстүрлері, тілі қазақ халқына өте жақын. Тіл, ұлт мәселесі туралы әңгіме қозғалғанда, жаңа ғана жайраңдап жүрген Шевкет Сүлейменов бауырымыздың жанарын мұң басып, ауыр күрсінді.
– Қырымның Осман империясының бір бөлшегі болғандығын өздеріңіз де жақсы білесіздер. Үш құрлықты алып жатқан алып патшалық құлаған соң, біз орыстардың боданына айналдық, – дейді Шевкет тарихты тереңнен қозғап. – Кеңес дәуірінің 1950 жылдары Украинаға өттік. Міне, екі жылға уақыт таянып қалды, қайтадан Ресейдің боданына айналдық. Үлкен мемлекеттер шағын халықтар мен ұлыстардың тіліне, мәдениетіне, әдебиетіне қамқор болуы тиіс. Өкінішке орай, дәл қазір олай болмай тұр. Қырымда татар тілінде хабар тарататын жалғыз телеарна мен радио бар еді, оларды жауып тастады. Бұрын таза ұлттық тілімізде шығатын газет орыс тілімен араласып шыға бастады.
Алыста жүрсек те Қазақстанға, бауырларымыз қазақтарға үлкен тілекшіміз. Құдай тілектеріңді беріп, өз Тәуелсіздіктеріңізді алдыңыздар, жиырма жылдан бері үлкен табыстарға жетіп отырсыздар. Мамандығым журналист болғандықтан, Қазақстанда жүзден астам өзге ұлттың өкілдері тұратындығын жақсы білемін. Оларды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай, ұлттық болмыстарын, тілін, салт-дәстүрін сақтауға үлкен қамқор болып отырсыздар. Өзге елдер бұл жөнінен қазақ халқынан үлгі алулары тиіс. Қазақстанның жері қалай кең байтақ болса, қазақтардың пейілдері де кең, бауырмал. Осының бәрі есімі бүкіл әлемге белгілі Нұрсұлтан Назарбаевтай Президенттеріңіздің жүргізіп отырған кемеңгер саясатының жемісі деп білемін. Егеменді ел болудың қаншалықты қастерлі екендігін шағын түркі тілдес халықтары жақсы түсінеді. Тәуелсіздіктеріңді сақтаңдар! Сіздер аман болыңыздар! 300 миллионнан асатын бүкіл Түркі халықтары аман болсын!
Биыл 16-шы рет өткізіліп отырған «Алтын Сафран» кинофестивалінің ашылуы алдында бүкіл дүниежүзінің түкпір-түкпірінен келген кино-документалистерді, журналистерді Сафранболу қаласының мэрі Неждет Аксой қабылдап, өнер қайраткерлеріне үлкен табыс тіледі. Қала басшысы бірнеше мың жылдық тарихы бар көне шаһар туралы қызықты деректерді әңгімеледі.
– Табиғаты өте сұлу келетін біздің өңірде Сафран деп аталатын әсем де, сұлу гүл өседі. Сонау Осман империясы кезінен бері түркі халқы бұл гүлді ерекше қастерлейді, бойтұмарларындай сақтайды. Ежелден бері сафран гүлінен хош иісті әтір өндіріліп келеді. Әлемде сирек кездесетін гүлдің емдік қасиеттері де мол. Біздің қала осы гүлдің атымен аталады, – дейді қала мэрі Неждет Аксой.
Сафранболу шаһары Осман империясы кезеңінде алып патшалықтың екінші қаласы атанып, мұнда Түркі сұлтандарының Бас уәзірлері әмірлік жүргізіп отырған. Бас уәзірлердің сол кезеңде салдырған ордалары осы күнге дейін көненің көзіндей сақталып келеді. Қалада өтетін барлық маңызды мәдени шаралар ескі тарихи орындарда өткізіледі.
Сафранболу қаласынан есімдері бүкіл Түркияға белгілі жазушылар, өнер қайраткерлері, ірі кәсіпкерлер шыққандығын Неждет Аксой мырза үлкен мақтанышпен атап өтті. Ежелгі қаладан түлеп ұшқан тұлғалы азаматтар әрқашан да туған қалаларының экономикасының артуына, халықтың әл-ауқатының жақсаруына, мәдениеті мен өнерінің қанат жайып өсуіне қамқорлық жасап келеді. 130 мың халық тұратын шаһарда үлкен металлургия зауыты, бірнеше былғары өнімдерін өңдейтін, өндіретін зауыттар жұмыс істейді. Аталған кәсіпорындардың сапалы өнімдері бір Түркия ғана емес, алыс және жақын елдерге, оның ішінде Қазақстанға жақсы белгілі.
Жоғарыда атап өткендей, сафранболулық ірі бизнесмендер ежелгі ескі қаланы сақтап қалуда, мәдениеті мен өнерін дамытуда көптеген игі шараларды жүзеге асыруда. Сол игілікті істердің бірі – түркі тілдес халықтардың «Алтын Сафран» атты дүниежүзілік кинофестивалін өткізу болып табылады.
Айтулы кинофестивальдің басты мақсаты – түбі бір, тегі бір түркі тілдес халықтардың салт пен дәстүрін, тарихы мен мәдениетін, өнері және әдебиетін насихаттау. Биылғы кинофестивальге отыздан астам түркі мемлекеттерімен бірге Тува, Хакас, Шор, Ноғай, Құмық, Қарашай, Балкар, Чуваш, Қырым татарлары, Шеркеш ұлыстарының кино-документалистері қатысып, өз бақтарын сынамақ.
«Алтын Сафран» кинофестиваліне Анкарадан арнайы келген «Түрксойдың» Бас директоры Дүйсен Қасейінов айтулы бас қосуға қатысып, осынау игі шараларды ұйымдастырып отырған түркиялық ағайындарға, Сафранболу қаласының мэрі Неждет Аксой мырзаға алғыс сезімін білдіріп, кинофестивальге қатысушыларға сәт сапар тіледі.
Қазанның 8-9-10 күндері көне де мәңгі жас Тараз қаласында Қазақ хандығының торқалы тойы үлкен салтанатпен өтіп жатты.
Дүйсен Қасейінов айтулы үлкен тарихи, торқалы тоймен отырған ағайындарды шын жүректен құттықтап, бұл бүкіл түркі дүниесіндегі есте қалатын күн екендігін атап өтті.
Кешкі сағат 17.00-де ескі қаладағы тарихи орында 16-шы «Алтын Сафран» кинофестивалі салтанатты жағдайда ашылып, Анкарадан, Стамбұлдан, өзге де қалалардан келген мемлекет және қоғам қайраткерлері, өнер және әдебиет саңлақтары, белгілі бизнесмендер қатысты.
Айтулы фестивальдің аясында «Түрксойдың» ұйымдастыруымен «Сафранболу – фотографтардың көзімен» атты Халықаралық байқау өткізіліп, елу елден келген фото-суретшілер қатысып, Қазақстанның Астана қаласынан келген қос фототілші Ерлан Омаров пен Ербол Ерденбектің еңбектері ерекше бағаланып, жүлдегер атанды.
«Алтын Сафран» кинофестивалін ұйымдастырушылар жер шарының түкпір-түкпірінен келген қонақтардың ойдағыдай демалуларына, пікірлесуіне, ежелгі көне қаланың тарихи орындарымен жан-жақты танысуларына барлық жағдайлар жасап, айрықша көңіл бөлді.
Алыс-жақыннан келген ағайындарды, әсіресе, ескі қаладағы тарихи орындар, мешіт, тауға қарай өрлеп салынған тас үйлер, қолөнер бұйымдарын сататын үлкен базар ерекше әсерде қалдырды. Біз ескі қалаға аяқ басқанымызда, өзімізді сонау алыстап кеткен Осман империясына еніп кеткендей сезіндік. Ескі қаладан дүниежүзінің түкпір-түкпірінен ағылып келіп жатқан туристерді кездестіресің. Мұнда күніне 10 мыңға жуық турист ат басын бұрады екен.
Жалпы, түрік халқы мейірімді, иманды, еңбекшіл халық. Әсіресе, түркі тілдес халықтардың өкілдеріне деген ыстық ықыластары ерекше. Құшақ жая амандасып, жүректері елжіреп тұрады, «Өзтүрік» деп ерекше жақсы көреді.
Өкінішке орай, 10 қазан күні Анкарада болған лаңкестік оқиғаның кесірінен 16-шы «Алтын Сафран» кинофестивалінің салтанатты жабылуы болмай қалды. Түркияның барлық қалалары мен ауылдары сияқты Сафранболу қаласында Мемлекеттік ту түсіріліп, үш тәулік бойы аза жарияланды.
Бұл бір Түркия ғана емес, бүкіл түркі тілдес халықтарының ауыр қайғысы еді. Туыстарымыздың қасіреті қабырғамызды қайыстырып, түрік ағайындарға көңіл айттық.
Сафранболу қаласының мэрі Неждет Аксой 10 қазан күні кешкісін кинофестивальге қатысушыларға кешкі қонақасын беріп, кезекті кино додасының қорытындысын осы бас қосуда жариялады.
Бірінші бәйгені қырғыз ағайындар жеңіп алса, екінші жүлделі орынды Түркия кинодокументалистері иеленді. Ал әзірбайжандық әріптесім үшінші бәйгені жеңіп алды. Мен және кипрлік әріптесіміз екеуміз төртінші және бесінші жүлделі орынға ие болып, арнайы сыйлықпен марапатталдық. Әрине, еңбегің ақталып, жүлдегерлер қатарынан көрінгенге не жетсін! Оның үстіне бірнеше деректі туындым түркі тілдес халықтардың тіліне аударылып, халықаралық деңгейде көгілдір экран арқылы көрсетілетін болды.
Ең бастысы – мен бұл сапарымда дүниежүзінің түкпір-түкпірінде тұратын түркі тілдес бауырларыммен танысып, қауыштым, достасып, бауыр басып кеттім. Ал «Алтын Сафран» кинофестивалі шын мәнінде түркі дүниесінің бір алтын көпірі болды.
Стамбұлдың «Ататүрік» аэропортында жан-жаққа ұшатын болып, қимастық сезіммен қоштастық. Арамыздағы жалғыз ару қыз, тувалық қарындасымыз бәрімізбен кезек-кезек қоштасып, жылап тұрды…
Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК,
жазушы, Халықаралық «Түркі әлемі» телестудиясының директоры.
Алматы – Стамбұл – Сафранболу – Стамбұл – Алматы.