Әлем әдебиетіне назар салсаңыз, драматургтердің орны ерекше екенін байқайсыз. Нобель сыйлығын осыған дейін оннан астам драматург алыпты. Тіпті бір күннің өзінде әлемнің әр елінде ондаған пьесасы қатар қойылып жататын драматургтер жетерлік. «Шекспир мектебі», «Чехов мектебі», «Беккет мектебі» өкілдерінің өздері қалыптастырған сара жолдары да әр алуан. Драматургия – әлемге оқиғаның көзімен, оқиғаға адамның көзімен, адамға болмыстың көзімен, болмысқа мәдениеттің көзімен қарайтын бірегей жанр, синтезді өнер. Драматургиясы дамымаған әдебиеттің арқауы босаң, болашағы бұлыңғыр. Бүгінгі қазақ жас драматургтерін не толғандырады? Олардың пьесалары неге театрларда жиі сахналанбайды? Қазақ драматургтері қай тақырыпты жиі жазады яки қай тақырыпты жаза алмай жүр? «Абсурдтық театрдың» біздің қоғамнан шет қалуының қандай себебі бар?
Осы және өзге де сұрақтар төңірегінде жас драматургтер Ж. Әлікен, Ы.Шалғынбай, Қ. Мұрат, Х.Асанов пен театртанушы А.Қадыралиева «Алқа» отырысында пікір алмасқан еді.

КҮРДЕЛІЛІК ПЕН САНДЫРАҚТЫҢ АРА ЖІГІН АЖЫРАТА БІЛУІМІЗ КЕРЕК

Қ.Ә: Мұхтар Әуезовтің: «Қиын жанр, ең жауапты жанр және сәті келген шағында ең бір көптік жанр – драма жанры», – деп айтқаны бар. Сол күрделілігінен болар, бұл жанрда қалам тербейтіндердің қарасы көп емес. Драматургия сізді несімен қызықтырды? Қазақ драматургиясының қазіргі беталысын қалай бағамдар едіңіз?

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Ұлы суреткер Мұхтар Әуезов айтқандай, драматургия өте қиын, керітартпа жанр екені рас. Мысалы, жазушыларға драманың жанрлық сырын терең түсіну үшін сөз өнерінің табиғатын тану аздық етеді. Драматургия туындының драмалық-теориялық қағидаларын, синтетикалық сипатын, критерийлері мен принциптерін өнердің басқа түрлерімен салыстыра қарауды талап етеді. Жасырары жоқ, драмаға қалам тартушылардың көбі сахна заңдылықтарын сақтамайды. Тап осы мамандықты тәмамдағандардың көбісі бұл жанрға тісі бата бермейді. Өйткені, драматургияның қаншалықты күрделі екенін жақсы біледі. Қайта бұл саладан алыс адамдарың драматургияның қойынына батыл кіріп, қонышынан еркін шығып жүр. Әсіресе, депутат, әкім, ақындарыңды айтамын. Алаш арыстарының, қазақтың ірі-ірі тұлғаларының ұсақ тірліктеріне шүйлігіп, шала-жансар дүниелер тудырып жүр. Көбі документ, факт, детальмен ғана шектеледі. Ал олардың жан-дүниесіндегі бұлқыныстарын, ащы запырандары мен толқыныстарын көркемдік нақыштармен кім жеткізеді?!.
Кез келген драматург және «сымақтар» жазып отырғанда сахнадағы музыканың, кескіндеме, бейнелеу өнерінің талаптарын бір бүйіріне сақтап отырып жазса, онда ол туындының ғұмыры ұзағырақ болады. Мысалы, әйгілі Шекспирдің барлық пьесаларында театрдың шарттары толықтай ескерілгендігі авторлық ремаркаларынан айқын көрініп тұрады. Себебі, ол театрда жұмыс істеді. Сахнаға не керек екенін толық білді. Шекспирден кем түспейтін Әуезовтың шығармалары да дәл солай. Ал қазіргі жазып жүргендер бұл шарттылықтарды біле ме? Әлбетте, драматург біткеннің бәрі театрда жұмыс істеу мүмкін емес. Дегенмен, драматургияға, театрға керек теорияларды білу маңызды. Эпос пен лирикаға қарағанда драмадағы қақтығыс өте өткір келетінін ұмытпау керек.
Драматургияның қазіргі беталысына тоқталсақ, шүкір, жас драматургтер шығып келе жатыр. О.Жанайдаров, М.Қолғанат, А.Аламан, Ә.Байбол, М.Қыдырбайұлы сынды қалам иелері жақсы-жақсы драмалар жазып жүр.

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Жалпы, өзім театрға, актерлік өнерге ғашық адаммын. Жазған дүниеңнің кейіпкерлері бірден тіріліп, сахнада жанды бейнеге айналса, сол арқылы көрермендерге түрлі көңіл-күй сыйлай алсаң, ол автор үшін үлкен қуаныш екен. Халыққа айтпақ ойыңды, миыңда туған идеяны ұжым болып (режиссер, актер, гримерлер, өзге де қызметкерлер) жұмылып, бар өнерлерін салып көпке жеткізгісі келіп жүрген процестің өзі драматургке деген құрметті танытса керек. Шығармаға әр режиссердің әр қырынан келіп, өзінше талқылап, өз түйсігімен түйсінуі де – қызықты құбылыс. Маған драматургия осындай қырларымен ұнайды.

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Менің оқыған мамандығым – кинотеледраматургия мамандығы. Кино мен театр өнерін негізгі бағыт етіп оқығанбыз. Бізді драматургияға баулыған ұстазымыз Шахимарден Құсайынов. Ол кісі жалпы әдебиеттегі, кинодағы, театрдағы драматургияның құндылықтарының жілігін шағып, бізге майын ішкізген адам. Сол кісінің тәлімінің арқасында драматургияны танып, білдік. Жалпы өнер атаулыға қалыптасқан балаң көзқарастарымыз қирандыға айналып, жаңа бір әлемнің есігін аштық. Ол әлем – басқаша ойлайтын, қандай дүниеге болса да күмәнмен қарауға еркіндік беретін әлем еді. Сосын Таласбек Әсемқұлов, Ардақ Нұрғазы ағаларымыздың өнер туралы танымдық мақалалары біздің түсінігімізді жаңа эстетикалық биікке көтерді. Осы кісілер өнерге деген махаббатымызды одан ары тереңдетті десек болады.
Бұл күнде пьеса жазып жүрген жастардың қарасы мол. Пьеса сахнаға арналған шығарма болған соң, ақпарат беттеріне көп шыға бермейді. Сондықтан кімнің не жазып жүргенін байқау қиын.

---

Бірақ біздегі сөз өнеріне қатысты өнер атаулының ортақ кемшілігі – мазмұн мен форманың жаңармауында. Жаңа мазмұн ескі формаға түспейді, түссе де, қарабайыр дүние болып шығады.

---

Көптеген жастар таптаурын болған тақырыптардан шыға алмай жатады. Оларға қалыптасып қалған көзқарастарды бұзғаннан гөрі, бар тақырыпты жаза берген ыңғайлы. Жаңа тақырыптарды немесе өткенімізді жаңаша сараптағымыз келсе, өнер туралы қалыптасқан кейбір қасаң көзқарастардан бас тартып, жаңа эстетикалық кеңістікке шығуымызға тура келеді. Тағы бір айта кететін нәрсе, бізде әдебиеттегі жастар арасында модернизмге, постмодернизмге деген қызығушылық артып келеді. Бұл – құптарлық іс. Бірақ ол ағымдар – оңай шағыла қоятын жаңғақ емес. «Жаңашылдық деген не?» деген сұрақ туындайды осындайда. Ол – ғылымилық, мәтіннің ғылымилығы, шығармадағы нақтылық. Адам түсінбейтін шығарма жазса болды, оны жаңалық деуге келмейді. Күрделілік пен сандырақтың ара жігін ажырата білуіміз керек.

Қолғанат МҰРАТ:
– Драматургияның о бастан екінің бірінің ығына жығыла бермейтін кірпияз, асау жанр екені көзі қарақты оқырманға белгілі. Көп қаламгердің бұл өнерге сырттай ғана тамсанып өтетіні сондықтан да шығар… Біздің буынға дейін де талай қаламгерлердің, театр саласының мамандарының драматургияны жусатып мінем деп жалынан ұстап, омақаса құлағанын естідік, оқыдык, көрдік. Меніңше, Жаратқанның өзі әр пендесіне икеміне келетін ыңғайлы өнерді дарытатын сияқты.
Сонау Грек заманынан бері қарайғы уақытқа зер салсаңыз, драматургияның да өзіне тән жазылу тәсілдері, талаптары болған. Бүгінде бұл сала түрін Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында Дулат Исабеков, Смағұл Елубай, Сұлтанәлі Балғабаев, Шахимарден Құсайынов сынды қарымды қаламгер-драматургтер арнайы «Кинотеледрматургия» деген мамандық бойынша төрт жыл оқытады. Сонымен бірге Нұр-Сұлтан қаласында белгілі қаламгер-драматургтер – Әкім Тарази мен Роза Мұқанова Өнер универсиетінде шәкірт тәрбиелейді. Қазіргі театр саласында жүрген жас драматургтер – осы шеберлерден бітірген кәсіби мамандар. Өзім де осы мамандық бойынша жазушы, драматург, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Дулат Исабековтың шеберханасын аяқтадым.
Біздің тұсауымызды драматургияның пышағымен қиғандықтан да шығар, осы жанр өзіме жақын. Менің ішімдегі МЕНІМДІ осы бағытқа арнап жазып жатқаным сондықтан да болар. Қаншалықты осы жанрға икемді екенімді, жазған шығармаларымның уақыт пен кеңісік деңгейінде қаншалықты бәсекеге төтеп бера алатынын уақыттың өзі сараптай жатар.

Хан АСАНОВ:
– Драматургия – тірі әлемнің тірегі. Ол – театрдың ғана наны, асы және ауасы. Драматургия – тек көркемдік шындыққа құрылып жазылатын жанр. Рас, драматургиялық туынды жазу оңай емес, қиын да емес және драматургияға қызықпау мүмкін емес. Ол жерде кейіпкерлерді өзің таңдап, оларды шиеленіскен оқиғаның ортасына өзің енгізесің әрі өзің сол шиеленістен шығарасың. Қазіргі қазақ драматургиясының беталысы туралы айтар болсақ, өте еркін форматта өркен жаюда. Алайда ақ параққа болсын, сахнаға болсын, тап қазіргі заманның кейіпкерлерін әкеле алмай жатырмыз. Өкініштісі де – осы. Бұдан да қиыны бар, ол, Ықылас Шалғынбай айтып өткендей, драматургияның қоғамда аса ауқымды сұранысқа ие болмай тұрғаны. Бізде драматургтердің не істейтінін тек әдеби орта ғана біледі. Осындай елемеушілікке қарамастан, пьеса жазып жүрген замандастарыма қарап көңілім жұбанады. Бұл – ерлік!

КӨП ШЫҒАРМАЛАРДЫ ЖАСЫРЫН ТАЛҚЫЛАУҒА ТУРА КЕЛЕДІ

Қ.Ә: Жаңашылдық деп айтып қалдыңыздар, бүгінде дүние жүзі елдерінің драматургиясына қандай жаңашылдық сипаттар тән?

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Жиырмасыншы ғасырды күллі өнер атаулының алтын дәуірі деуге болады. Кинода болсын, әдебиетте болсын, театрда болсын, негізгі жаңалықтардың бәрі осы дәуірде жасалды. Ол кезеңнің туындыгерлері өздеріне дейінгі көптеген өнер туралы түсініктерден бас тартып, өнерге жаңа кеңістік ашты. Ал қазіргі өнер жиырмасыншы ғасырдағы жетістіктерден нәр алып, солардың жаңалықтарын бойына сіңіріп, ары қарай дамып барады. Менің театр төңірегінде білетін соңғы жаңалығым, ол – абсурд театры екен. Оның да пайда болғанына алпыс-жетпіс жылдан асып кетіпті. Абсурд театрының жаңалықтарын Сэмюэл Беккет, Эжен Ионеско секілді авторлар бастап, Стоппард Том, Гарольд Пинтерлер қостап, үлкен мектеп қалыптастырды. Бұл театр шекспирлік, чеховтық драматургияларға мүлде ұқсамайтын өзгеше формадағы бағыт болып қалыптасты. Абсурд театрын өзіне дейінгі бағыттарға ұқсамайтын өзгеше жанр десе де болады.

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Біздікілер кешке дейін «жоқ», «жоқ» дей береді. «Жоқ» дей бергеннен барды біреу тауап бере ме екен?
Тағы бір айтатын нәрсе, ең бастысы ұлт­тық дүниемізді нақыштап үйренуіміз керек. Бізде әдебиеттің қоймасы қазынаға өте бай. Осы тақырып аясында кейде менің намысым келеді. Мысалы, жапон, қытай, үнді секілді Шығыс халықтарының театрлары ұлттық бояуға тұнып тұр. Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптарын, салт-жоралғыларын ұмыт қалдырмай, осынау сан ғасырлық құндылықтарын  тіпті заманауи сериалдарына дейін тықпалап жататынына таң қаласың. Қарап отырып, ұлттық өнерді ұлт тағдырынан бөліп қарауға әсте болмайтынын  түсінесің. Әр халықтың тұрмыстық жағдайына орай өзіндік дәстүрлері, өнер түрлері болатыны белгілі. Осынау қастерлі нышандар  белгілі дәрежеде театр өнерінің элементтері, ұлттық нақыштары екендігі бізде көбіне ескерілмей жатады.

Хан АСАНОВ:
– Әлемдік драматургия үлкен мектеп қалыптастыра алды. Біз, тек солардың теориясына жүгініп келеміз. Мен еліміздегі драматургияға еркін қанат жаюда деген баға бердім ғой, ал әлемдік драматургияны кеңістіктен шығып кетті дей алар едім. Олар, адам санасындағы ойлардың бәрін жаза алады. Атеизм, феминизм, гуманизм сынды идеяларға еркін бара алады. Бұл жаңалықтың отандық пьесаларға да келуіне аз уақыт қалды. Біздің халық дінді қатты құрметтейді, сол үшін көп шығармаларды тығылып оқуға және жасырын талқылауға тура келеді.

Қолғанат МҰРАТ:
– Дүние жүзі елдерінің драматургиясының бағытын түсіну үшін бірінші кезекте мына ұлы мырзалардың: Эсхил, Софокл, Еврипид, Уильям Шекспир, Сэмюэл Беккет, Генрик Ибсен, Артур Миллер, Жан Расин, Мольер, Гёте, Фридрих Шиллер, Антон Чехов, Теннесси Уильямс, Юджин О’Нил, Бертольт Брехт, Эжен Ионеско, Гоголь, Пушкин, Достоевский, Булгаков т.б шығармаларымен танысу керек деп ойлаймын.
Өзіме притча бағыты жақын. Осы бағытта өзімді еркін сезінемін.

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Өзге де өнер түрлері секілді, белгілі бір даму кезеңдерін, әртүрлі құбылыстарды, реализмнен сюрреализмге, абстракционизмге өту құбылыстарын бұл жанр түрі де бастан кешірмей тұрмайды. Қазіргі дүниежүзі өнер салаларына тән минимализм, сөздердің аздығы, әрекеттің көптігі, болмаса түбегейлі пластикаға, биге бет бұрып, айтар ойды әрекетпен ғана көрсету процестері біздің сахналарда да бой көрсетуде. Бұл – өтпелі құбылыс. Драматургияның әр тармағы сөз өнерінің салмағына басымдық беріп, сөз құдіретінің маңыздылығына қайтып келеді деп ойлаймын.

БІЗ НЕ ІСТЕРІН БІЛМЕЙ ҚАЛҒАН ҰЛТҚА АЙНАЛДЫҚ

– Қазіргі драмалық шығармаларда қандай көріністер мен кейіпкерлер образдалуы керек деп ойлайсыздар? Қандай жанрлардың жазылуы кешеуілдеп тұр?

Қолғанат МҰРАТ:
– Мынандай оқиғаларды, анадай кейіпкерлерді әкелу керек деп айтқаным мәдениетсіздік болар. Өз басым автордың шындық деп жазған кез келген оқиғалары мен көріністерінен бүгінгі күннің кейіпкерлерін көруге тырысамын.

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Қазіргі драмалық шығармаларда өзіміздің замандастарымыздың тағдыры көбірек көрсетілгенін қалаймын. Көбіне науқаншылдыққа ұрынып, тарихи оқиғаларға тым жиі қалам тартып кететініміз бар. Бүгінгі заманның геройларының кейіптелуі кешеуілдеуде. Қанша дегенмен, біз – кеңестік кезеңді өткеріп, Тәуелсіздікті алу өткеліндегі екі қоғамды көзбен көрген ұрпақпыз. Кешегі құндылықтардың бүгін мүлде басқа бейнеге енуі, кешегі принциптердің аяқасты болуы, қазіргі қоғамдағы қайшылықтар, ұлтсыздану, жаһандану процестері, тұрмыс тапшылығы қазіргі образдардың сомдалуын күтіп-ақ тұр. Өз өмірімізді өзіміз сахнадан көре алмай жатырмыз. Заманауи сипаттағы реализм жазылса екен деген ниет, тілегім бар.

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Иә, көбінесе өткенімізді тек тарихи тұрғыда ғана бағамдаған шығармалар жазылып жатады. Ал мәдени, саяси, әлеуметтік, психологиялық тұрғыда жазылған шығармалар аз. Тарих біз басып өткен жол, ал мәдениет – біздің дәл өзіміз, болмысымыз. Көшпелі мәдениеттің күйреуі біздің әлемді қабылдау түсінігімізге, санамызға, тілімізге, болмысымызға әсер етті. Біз мүлде басқа, түсініксіз әлемге тап болдық. Түсініксіз кейіптегі коммунистік жүйе орнады. Ол күйреп, капиталистік жүйеге кірдік. Ол да жаңа, түсініксіз әлем болды. Біз бір тұрақсыз әрі түсініксіз кеңістікте не істерін білмей қалған ұлтқа айналдық. Бізге бәрін қайтадан, тағы да қайтадан шыт жаңадан бастауға, үйренуге тура келеді. Ал енді осындай жолдарды басып өткен ұлттың жан дүниесі қандай болуы мүмкін? Оны шығарма тіліне қалай айналдырсақ болады? Біз кімбіз, қайда тұрмыз? Осы тектес сұрақтардың жа­уабын іздеген тұтас бір дәуірді қамтитын, өткен мен бүгін сабақтаса бедерленген шығармалар жазылса деп ойлаймын.

Хан АСАНОВ:
– Қазіргі заман кейіпкерлері толығымен ашыла алмай келеді. Біздің санамызды тартыссыздық идеясы улап алған. Одан арылу үшін жаңа форма болуы керек.

---

Форма жасау үшін тілдік құрылымның өзгергені дұрыс секілді өзіме. Себебі қазіргі кейбір жас драматургтер диалогтарын ескірген идеямен құрады, қақтығыстарды да. Жанр ерекшелігі туралы айтар сөз көп. Оның орнын толтыруды болашаққа қалдырдық.

---

Себебі, жанрлардан бұрын, дәл қазір драматургия деген ұғымның өзін жете түсінуіміз керек. Жазылып жатқан шығармалардың басым бөлігі – драма. Қазақ театрындағы ұстаздардың бірі Б.Атабаев: «Драма: мен бір нәрсе жасағым келеді, алайда оған бір нәрсе кедергі келтіреді», – деген болатын. Осыдан болар көңіліміз драмаға жақын.
Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА: – Бұл тұрғыда менің көкейімде жүрген нәрсе – батырлардың, тұлғалардың кескін-келбетін кеңінен көрсетіп, сахналап жатырмыз ғой. «Батыр да, алып та анадан туады» демекші, сол батырлардың, қайраткерлердің тұлғалық болмысының қалыптасуына аналарының, әйелдерінің рөлі өте зор. Ендігі кезекте сол аналарының асыл ойлары, нәзіктігі мен қылығы, көркем мінезі жайлы, олардың ерін сыйлауы, құрметтеуі, елі мен жеріне сіңірген еңбегі турасында көбірек қаузау керек сияқты. Қазіргі таңда олардың бейнесі бұлыңғыр болып тұр.

ТІЛ – МӘДЕНИЕТТІҢ ЖЕМІСІ

Қ.Ә: Заманауи пьесалардың сөзіне сын айтушылар көп. Бірі: «Публицистикалық сарын басым», – десе, енді бірі пьеса тілінің тым қарабайырланып кеткенін айтады. Расымен солай ма? Бұл мәселенің төркінін қайдан іздеуге болады?

Қолғанат МҰРАТ:
– «Әр заманның өзінің тілі болу керек», – деп жиі айтылып жүр. Сонымен бірге қарабайыр жазатын авторларға өзінің таным деңгейін жасыру үшін де «осы қоғамның тілімен жазамыз», – деп ақталу қолайлы болып тұр. Әрине, Әуезовтің көркем де бай тілі бүгінгі уақытта оқуға қолайсыз шығар… Дегенмен де көркем шығарма көркем тілмен жазылуы тиіс деп ойлаймын. Меніңше, тілдің шұбарлануы мен сұйықталуына, ұсақталуына адамдардың қалаға шоғырлануымен қатар келген техниканың дамуының да ықпалы бар. Байқасаңыз, көлеңкеде жантайып жатып, шайды сораптап ішіп, әңгімені төңкеріп отыратын уақыт келмеске кетіп барады. Яғни, адамдар қысқа және нақты сөйлемдерге икемделіп алған. Мысалға, көптеген адамдар бір-бірімен сөйлесенде: «Давай, давай», – деп сөзін қысқа қайырады. Ертеңгі күні бір ақылды бұндай тіркестерді заманның тілі деп көркем шығармада қолданысқа енгізсе, не болмақ? Осыдан сақ болу керек сияқты көрінеді маған.

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Шығармадағы тілдің қарабайырлануы емес, қарапайымдануы десек болатындай. Қарапайым сөз де – қазақтың өз сөзі. Оны жастар басқа жақтан әкеліп жатқан жоқ. Ата-бабасынан қалған мұра. Қарапайым тілмен де шығарманы кереметтей етіп жазуға болады. «Тек қана Мұхтар Әуезовтер салып кеткен жолдан танбауымыз керек» деген Ата заңда жазылған бап болса, жастарды соттауға болады. Меніңше, бұл сұраққа екі жақты қарауымыз керек. Кейбір жастар қарапайым тілде жазуға эксперимент ретінде қарайды. Олар әдейі сондай тілмен жазады, себебі олардың эстетикасы классикалық үлгіге айналған қазақ әдебие­тінің эстетикасымен үндесе алмайды.

---

Енді бір жастар бар, олар қазақ тілін жетік білмейді. Өзінде бар сөздік қормен ғана шығарма жазады. Тіл – мәдениеттің жемісі, мәдениет өлсе – онымен қоса тіл де жұтаң тартып, құрдымға бет алады. Қазақ тілі өзінің қайнар бұлағы болған мәдениеті мен еңбегінен айрылғасын көп сөздер тәні бар да, жаны жоқ дүниеге айналды. Кейбір сөздерді жастар білсе де, жанымен түсіне алмайды. Өйткені олардың тілі мен тіршілігі екі басқа әлемге өзгерген.

---

Ал кей жас авторлар – жұтаң тілмен сусын­дап өскен буынның өкілі. Олардың ортасы сондай болғандықтан, ішінде қандай сөз бар, соның «меңгеруіне» илікпек. Бұл үшін жекелеген авторларды кінәлаудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Бұл – күллі бір ұлттың дерті, айналаңыздағы жастарға қарасаңыз, олардың көбі дерлік қазақтың шұрайлы тілін түсіне де бермейді. Сонда бұл жағдайға жетуімізге кім кінәлі? Әрине, бәріне «Америка кінәлі».

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Қазір көбі кітап оқымайды. Сондықтан да шығар, қазақтың шұрайлы тілін, нақыл сөздері мен мәйекті мәтелдерін жетік біле білмейтіндері. Кім қалай, не жазса да, сахна өнерінің ең басты құралы – «сөз» екенін ұмытпау керек. Сөзді әрекеттен бөліп алып қарастыруға болмайды. Шын мағынада сахналық шығарма тудыру үшін оны әлденеше рет өңдеу дәстүрінен өткізу керек. Жылы жауып қойып, қайта келіп отыру керек. Кейбір пьесаларды оқысаң, расында да асығыс, атүсті жазылғаны көрініп тұрады. Бір фразаны мүлтіксіз етіп шығару үшін қайта-қайта түзеп отыратын Гюстав Флобер сияқты, өзі құрған диалогына, сөйлеміне қыруар рет қайта соғып отырса, бұл сындар бәлкім аз айтылар ма еді?..

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Сахнаны осы өмірдің дәлме-дәл көшірмесі ғана емес, соны шына­йылықпен ұлғайтып көрсететін құбылыс десек, тілдің қарабайырлануы – бұрынғыдай көсіліп сөйлеп, дөп айтатын қасиеттің жоғалып бара жатқандығының сахнадағы көрінісі ме деймін.
Алайда көрермен деңгейіне түспей, керісінше халықты ізгілікке, шешендікке, көркем сөйлеуге баулу театрдың табиғи функциясы болып саналады. Қазіргі уақыттың кейіпкерінің аузына байырғы билердің сөзін сала алмайсың, ұзақ-ұзақ монологтарға ерік беу тіпті мүмкін емес. Уақытты тап басып көрсетемін деп, жаргондарға, диалектілерге, көше тіліне көшіп кетуге тағы болмайды. Қиюын қиыстырып келтіру драматургтің шеберлігіне байланысты.

Хан АСАНОВ:
– Бұл жерде сыншылармен келіспеуге де, келісуге де болады. Ол, автордың танымына байланысты дүние. Ықылас Шалғынбайдың сөзінің жаны бар. Пьеса тілінің қарабайырланып кеткені өзіміздің бейнеміз, біз заман бейнесін іздеушілерміз ғой, не көрсек, соны жазамыз. Әлбетте, егер шығарма көркем деңгейге көтерілмесе, оны сәтсіз шыққан деп айтуға болады. Еліміздегі барлық шығармалардың керемет жазылуы міндетті емес қой.

ЖҮНДІ ЖІБЕККЕ, ЖІБЕКТІ ЖҮНГЕ АЙНАЛДЫРАТЫН – РЕЖИССЕР

Қ.Ә.: Ал осы пьесаның жазылуы мен сахналық қойылымға айналуының арасында қандай да бір шекаралар бар ма?

Хан АСАНОВ:
– Айтарлықтай шекара жоқ.

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Менің пьесаларым сахналанбағандықтан, мұндай процеске қатысып көрмеппін. Өз ойымша, қолжазба мен қойылымның арасында негізгі рөл атқаратын – режиссер.

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Белгілі бір шекаралар болады. Дегенмен барлығы режиссерге байланысты. Елдің бәрі Шекспир, жұрттың бәрі Чехов емес. Сондықтан қолына қалам алып, драматургиялық шығарма жазып жүргендердің, әсіресе менің қатарластарымның туындыларын шикізат деп қарастыруға болады. Бірнеше үлкен бөрене ағашты әкеліп, алдыға қойды делік. Бәрінікі бірдей. Соны жағып жіберетін отынға айналдыра ма, жоқ әлде одан кереметтей домбыра жасап шығара ма, ол режиссерге байланысты. Болмайтын бір әлсіз пьесадан, мықты режиссердің қолына түссе, мықты дүние жасауға болады немесе өте қуатты материалдан, режиссер әлсіз болса, болмай қалған бір дүние жасауға тағы негіз бар. Әлгі «жібекті түте алмаған жүн етеді» дегендей, жүнді жібекке айналдыратын да, жібекті жүн ететін де – режиссер.

Қолғанат МҰРАТ:
– Еңбек жолымды театрда бастаған маман ретінде байқағаным пьесаның жазылуы мен оның сахнаға қойылуының арасы жер мен көктей. Театр ол – өндіріс. Оның өзіндік заңдары бар. Ол жерде пьесаға автор емес, режиссер мен актерлер қожалық етеді. Меніңше, автор театрға арнап пьеса жазғаннан кейін театрдың сыртында емес, ішінде жүріп барлық дайындықты көруі керек. Қойылымды сахнаға әзірлеушілермен қатар отырып пьеасын талқылап, жетіспейтін жерлерін жазу қажет. Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтің өзі қара шаңырақ Әуезов театрының әдебиет бөлімін басқара отырып, жаһұт пьесаларын жазды. Сондықтан да театрда автормен тығыз жұмыс істеуге мүмкіндіктер қарастырылса деген тілек айтқым келеді.

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Тәуір шығармалар әлі де жазушы-драматургтердің тартпасында, үстелінің үстінде жатыр. Олар «жаздым, міне», – деп өздерін жарнамалау жағынан жоқ. Бір түсінгенім, қазіргі күнге бұл үнсіздік керек емес екен. Сондықтан жас дрматургтерге айтарым, жазған дүниелерін жарнамалап, дәріптеп, көпшілікке ұсына білгені жөн. Әрине, шын таланттылар қашанда ұяң келеді ғой, бірақ бүгінгі ақпарат ағымына ілесу үшін етітірілік ауадай қажет.

Қ.Ә.: Айзат ханым, жазған пьесасының сахналану барысында мүлде басқа кейіпке айналып кететінін айтушылар да көп.

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Иә, ондай проблеманың бары рас. Бірқатар режиссерлер «өзім білемге» салынып, драматург шығармасына қайшыны ала жүгіріп, шолақ, келте қылып, соңында танымастай дүние етіп шығарып жатады. «Мынаны мен жаздым ба?», «Бұл менің пьесам ба?» дегендей, бірнеше автордың шок болған күйіне екі-үш рет куә болғанмын. Стилі, қолтаңбасынан жұрнағы қалмаған көзі тірі драматургтер өз пьесалары үшін күресуге мүмкіндіктері бар, ал қаншама көзі кеткен қаламгерлердің шығармаларына қиянат жасалуда. Тіпті, бір-екі жерін түзеткен болып соавтор боп жүргендер де бар. Қысқасы, драматургті шақырып, бірлесіп жұмыс істеу жағы кемшін ғой бізде.

Қ.Ә.: Жас режиссер Әридаш Оспанбаева бір сұхбатында: «Тек актерлік ойын арқылы ғана жақсы туынды жасауға болады», – деп айтқан екен. Ал, сіздіңше, драматургиялық туындыны жоғары деңгейде сахналаудың негізгі тетігі неде?

Хан АСАНОВ:
– Рас, актерлық ойын арқылы ғана жақсы дүние шығады. Актерлық құрамның әлсіздігінен кейбір шығармалар сәтсіз болып жатады. Қазір біздің театрымызды алға сүйреп жүрген тек қана актерлық ойын ғана. Олардың көтеріп жүрген жүктері ауыр, тұтастай синтездік өнердің салмағын сезінеді. Драматургиялық туындыны жоғары деңгейде сахналаудың негізгі тетігі режиссурада. Бұл үлкен ізденіс арқылы келеді.

Қолғанат МҰРАТ:
– Туындының жоғарғы деңгейде сахналануының басты тетігі – драматург, режиссер және актердің бірлескен шығармашылық жұмысында.

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Аридаштың айтып отырғаны өзінше дұрыс. Бірақ мен драматургиялық туындыны жоғары деңгейде сахналаудың тетігі – бәрібір де сол драматургияда деп айтар едім. Өйткені шикізат жақсы болмаса, жұмыстың жартысы бекер деген сөз.

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Пьесаны сахналау, ол – ұжымдық жұмыс. Бір актердың ойынына ғана мән беріліп қойылған пьеса кемтар дүние болып шығады. Кемел жазылған шығарма, мықты режиссерлік шешім, керемет сахналық декорация, жақсы актерлық ойын болғанда ғана мықты спектакль қоюға болады.

ӨНЕР САТЫЛМАСА ДА, ӨНЕР БАҒАЛАНУЫ КЕРЕК

Қ.Ә.: Драматургтердің қаламақы мәселесі оңтайлы қарастырылған ба?

Ықылас ШАЛҒЫНБАЙ:
– Бұл сұраққа пьесалары театр сахнасында қойылған драматургтер жауап бермесе, менің нақты хабарым жоқ екен.

Хан АСАНОВ:
– Өзім қаламақы алып көрмеппін! Естуімше, қиындау. Атағы шыққан драматургтер болмаса, біз секілді жас авторларға қаламақы мәселесі жөнді қаралмаған көрінеді.

Қолғанат МҰРАТ:
– Жоқ. Кейде «автордың еңбегін бағалай алмайтын бейшаралық біздің халықта ғана бар ма?» деген ойға қаламын. Бәлкім драматургтер өздерінің қадірін театрлар алдында мойындата алмайды… Бізде драматургтің беделіне қарап шапан кигізеді.

---

Беделің болмаса, театрдан қолыңа пьесаңның бағдарламасын ұстап шығып, актерлік өнерге мәз болып, бойыңды қуаныш кернеген күйі автобусыңа мініп, «оңайыңды» басып, артқы орындыққа жайғасып, фейсбук пен инстаграмдағы спектакльді көрген халықтың пікіріне «малданып», үйіңе қайтасың-дағы, тағы да үстел басында қаламыңды ұстап ұлы театрға арнап пьеса жазуға отырасың…

---

Мәдениет министрлігінің бір шешетін ісі болса, ол – авторлардың қаламақысын заңды түрде бекуі керек. Себебі театр өнерін өрістетем деушілер театр бюджетінен бөлек авторлардың еңбекақысын да қарастыруы қажет.

Жәнібек ӘЛІКЕН:
– Қаламақы мәселесі жақсы қарастырылған деп ауыз толтырып айта алмаймыз. Облыстық театрлар: «Біздің бюджетіміз аз» деп жылайды. Менің ойымша, республикалық болсын, облыстық болсын, барлық театрларға бірдей бюджет қарастырылады-ау. Бір рет сахналанған дүниені басқа театр алса, олар да міндетті түрде қаламақы төлегені жөн. Жалпы, драматургиялық туынды интеллектуалдық меншік болғандықтан, өнер сатылмаса да, өнер бағалануы керек деп ойлаймын.

Айзат ҚАДЫРАЛИЕВА:
– Қаламақы деген – бүгінгі күннің өте өзекті проблемаларының бірі ғой. Мысалы, бір драматургті шақырып, өзіңді толғандырып жүрген тақырыбыңды айтып, қаламақысын берші, қалай жұмыс істер еді ол? Архивке барар еді, бейнежазбаларды, аудиозаписьтерді ақтарып, құжаттардың бәрін қопарып, түбін қопсытар еді. Негізгі-негізгі нәрін, сөлін тауып, соның барлығын әрекет арқауына айналдырар еді. Бүгінгі өмір құбылыстарын әртүрлі аспектіде қарастыру үшін, тыныс-тіршілігімізді сарапқа салып, заманның беталысы мен қоғамдағы айтулы өзгерістерді көркемдік тұрғыда зерттер еді. Мұның барлығы айналып келгенде қаржыға келіп тіреледі. Жазу үшін де көңіл керек, бап пен күй керек. Сүйекті, жілігі татыған сапалы шығармалар дүниеге келсін десе, онда бұл жолда сараңдық танытпау керек.

«Алқаны» ұйымдастырған Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА