---

Барша ғұмырын білім мен ғылымға арнаған адамның күрделі де қиын жолды таңдап алатынына күмән келтіруге болмас. Сондай абзал азаматтың бірі – Бақытжан Қауасқанұлы Майтанов еді. Ол алпыс жылдай ғұмырының баcым бөлігін білім мен ғылымға арнады. Қазақ екінің бірін ұстаз деп атай бермеген. Оның болмысында білім мен ғылым сияқты киелі ұғымдар берік орныққан-ды. Бұл қос ұғымның шебер ұштасқандығынан болар, өзі ұстаздық еткен университеттерде Бақытжан дәріс жүргізуді ешқашан да ғылыми мазмұн мен терең таным және зияткерлік өре-деңгейден бөліп қараған жан емес-ті. Ал ғылым саласындағы жаңашыл ізденістері, нақты тұжырымы тек ғалым адамдар ғана түсінетін, белгілі бір дәрежеде қасаң қағидалар сияқты әсер беріп, басқа адамдарға түсініксіздеу боп көрінбес үшін, ол ғылымды білім беру ісімен органикалық бірлікте қарастыра алды. Соның нәтижесінде ол тек бір сала бойынша ғана білім нәрімен сусындатып қоймай, жас өренге заманауи ғылымға негізделген дәрістер жүргізді. Қазір өткен шақ үлгісімен айтып отырмыз, өкінішті-ақ, алайда әдебиеттану ғылымы көгінде жұлдызы айрықша жарқыраған осынау азаматтың бар адами бақыты да, бағы да білімді шәкірттерімен, жолын қуған жас ғалымдармен өлшенуде дегенді баса айтқанымыз абзал.
Халқын, ұлтын айрықша сүйген жан ғана ғылымға, онда да әдебиеттану ғы­лы­мына бара алады. Себебі, сол ұлт қана руханиятты жасай алады. Ұлт бар жерде әде­биет бар. Әдебиет бар жерде әде­биет­тану ғылымы бар. Әдебиет – киелі әрі қа­сиетті өнер. Ұлттың рухани қазынасы ғана емес, ұлттық  мақтанышы. Аузынан тәубасы мен шүкіршілігі, қанағат, ынса­бы түспеген адам ғана әдебиетті тудырады, әдебиеттанумен айналысады. Өнер қан­дай киелі, кіршіксіз таза, саф мөлдір бол­са, оны жасаушы мен зерттеуші де сон­дай биіктен көрінуі шарт.
Бақытжан Майтанов осынау киелі қағиданы болмысына мейлінше сіңірген жан еді. Ол ұлт тарихын, сол тарих ая­сын­да қалыптасқан қоғамдық-әлеу­мет­­тік, та­рихи, саяси жағдаяттарды, солар­дың нәтижесінде дүниеге келген барша ру­хани мұраның ірі білгірі еді. Сол біл­гірлік оның жалпыадамзаттық рухани кеңіс­тіктегі мейлінше шұрайлы шүй­гіндіктен нәр алуына алғышарттар жасады. Ұлтын беріле сүю, оның руханиятына деген шексіз сүйіспеншілік қазақ әде­биетінің бар­ша мұрасын жалпы-адам­заттық құн­дылықтар аясында зерделеп, зерттеуге мүмкіндік берді. Ол асық­ты, Алла нәсіп еткен ғұмырының тым ұзаққа есептел­мегенін сезді ме, уа­қытының әр сәтін тиім­ді пайдалануға ты­рысты. Қазақ  ру­ханиятының  әлем­дегі еш­қандай ел руханиятынан кем емес­тігін, кей салада, тіпті ерекше ас­қақты­ғын пайымдап, көз жеткізген ғалым өз байлам, тұжырымдарын жа­рыққа шы­ғаруға ұмтылды. Табиғаты таза, санасы сара ғалымның зерттеу еңбектері өнер­дің адам­зат қоғамында алатын орны, руха­ният­ты жасаушының өре-деңгейі, адам, қоғам, өнер үш­таға­нының Уақыт пен Кеңістік (бұл ұғым­дарды Бақытжан ме­кен­шақ деген үйлесімді атаумен сөздік қо­рымызға енгізген болатын) аясындағы нақ­ты хал-ахуалының өнер туындысын­да бедер­ленуі сияқты атан түйеге жүк бо­лар ауқымды мәселелерге арналған-ды. Астын сызып, ерекше екпін түсіріп айт­сақ, бір шындық бар: ол – Бақыт­жан­ның ұлттық әдебиеттану ғылы­мы­ның мар­қасқалары А.Бай­тұр­сын­ов, М.Әуезов, М.Қаратаев, С.Қира­баев, З.Қаб­долов, З.Ахметов, Т.Кәкішев, М.Ба­зар­баев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, т.б. ғалымдарға лайықты ізбасар бола алуында еді. Ол сол ірілерге лайықты іні бола алды, әрі со­лар атқарған игілікті істі онан әрмен жал­ғастырды. Ұлттық әдебиеттанудың қазіргі абызы, академик Серік аға Қира­баев пен оның тұс­тастары «алыптар тобы» атанған атақ­ты қазақ қаламгерлері шығар­машылығын жан-жақты зерттеді, сондықтан да зерттеуші ретінде өздері де әдебиет­танудағы «алыптар тобына» айналғанын ешқашан да мойындамайтыны анық. Дәл осынау ғұламалардың бақыты өздерінің  із-өкшесін басқан Ж.Дәдебаев, Д.Ысқақов, Қ.Алпысбаев, А.Ісмақова, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Ергөбек, З.Бисенғали, Ө.Әбдіманұлы, Т.Жұртбай, С.Негимов, Д.Қамзабекұлы, Қ.Әбдезұлы, А.Шәріп, Б.Омаров, Р.Тұрысбек, Ж.Жа­рыл­ғапов, С.Жұмағұлов, т.б. – бәрін ті­зіп шыға алмағанымызға кешірім өті­неміз, – әдебиеттанушы ғалымдарға ру­хани шүйгіндіктен мейірі қана шөлін басып, іргелі зерттеулерге баруына жол көрсе­туінде еді. Әдебиеттанудың барлық саласында айрықша еңбектенген  жо­ға­ры­дағы аға буын өкілдері өздері тын­дыр­ған істің жаңа уақыт, жаңа жағдай ая­сында тың көзқарас, соны пікір ауқы­мында жалғастық тапқанына шүкіршілік етті. Олардың ізбасарларының ішіндегі дарынды да талантты ғалымның бірі – Бақытжан Майтанов еді. Ол дәстүр жал­ғастығына мұрындық болғанды­ғы­нан шығар, алдындағы ірі әдебиеттану­шы­лардың зерттеушілік  қарымы мен әдісін ға­на емес, адами болмысындағы біраз қа­сиеттерін де қабылдап еді дегіміз ке­леді. Талапшылдық  пен принципшілдік, ғылыми зерттеудің ықтияттылығы мен ақиқатына жету, ұлттық мүдде үшін жоқ­шы атанып, аласа жандарды көріп, бетің бар, жүзің бар демей, қатты айтатын қасиеті, ғаламат шешендік  иірім­дері, өзі сондай сұлу, мәдениеті аса жоғары бол­ғандықтан, сол сипаттың ең­бек­те­рін­де де көрініс табатыны – бәрі де Ба­қытжан қабылдаған эстафета еді. Дәл осынау қасиет, сипаттар оның да болмы­сынан табылатын, кісілік келбеті мен азаматтық ажарына тән болатын.
Әдебиет теориясы сияқты біршама қа­лыптасып, нақты қағидаларға құрыл­ған салаға ой айту, реформа жасау қиын нәрсе. Бақытжанның ірілігі де өзіміз кез келген сәтте жүгініп, сала құлаш үзін­ділер келтіретін шетел ғалымдарының ең­бектерін аса ұқыптылықпен оқып, көңіл­ге түюінде еді. Ешкім де әлем әде­биеті мен мәдениетіне өлшеусіз үлес қос­қан ұлы тұлғаларды кемсітпек емес. Алай­да, біз заңды түрде табынып, төбемізге көтеріп жүрген солардың ең­бектеріндей дүниелер өзіміздің төл әде­биетімізде, ұлттық әдебиеттануы­мыз­да да бар екенін, қажет десеңіз, біразының тіпті еңселі екендігін дәлелдеген де Ба­қытжан болатын. Ондай берік тұ­жырым ғылыми біліктілікті серік еткен шынайы ғалымның ғана қолынан келді. Про­фессор Б.Майтанов осынау асқаралы биік­тен көріне алып еді. Ол шынайы ғы­лымды азабы мен қияметі мол болса да, қастерлеп, соның қиын да бұралаң жолына түскен жас ғалымдар үшін символға айналған нағыз азамат еді. Кі­сілік келбеті келіскен, азаматтық ажары айшықталған, сыртқы, ішкі сұлу­­лығы шебер ұштасқан тұлға еді. Ол дү­ние-мүлік жинауды, қажет десеңіз, отбасымен бірге шетел асып, демалуды да ойлай бермейтін, бар қажыр-қай­ратын, сұңғыла ғалымдығын, тәлімді ұстаз­ды­ғын ұлттық мүддеге сарқа жұмсаған жан еді. Ал, оны сол мүддеге қалтқысыз қыз­мет етуге, халқының ұлы ғана емес, құ­лы болуға итермелеген ұлтының қор­далы мұрасы еді, бай руханияты еді, ға­ламат қуатты әлеуеті еді.
Ол асықты. Асықты да, болмы­сын­дағы орын тепкен тың тұжырым, бұл­тарт­пас дәйектерді зерделей отырып, қа­зағына жеткізуге тырысты. Аса көп ең­бектер жазылып, ғылыми ортада түр­лі пікірлерге арқау болған модернизм, постмодернизм, мекеншақ (өз анық­тамасы. Бахтинше айтсақ, хронотоп) ұғымы, ұлт болмысындағы саф бұлалық пен тазалық, шығарманың ішкі-сыртқы пішініндегі үйлесім, құрылымдық жүйе­­дегі тұтастық  пен идеал, таным мен ше­берлік, эстетика мен ізденіс, қаламгер және уақыт, ақыл-ой, сана, руханияттағы шынайы әлеуеттің тарихи бастау, көздері – бәрі де ғалым Б.Майтановтың бұрын бә­лендей түрен түсе қоймаған тың сала­ға қаймықпай баруына алғышарттар жасаған еді. Ұлттық әдебиеттануды, әсіресе, әдебиет  теориясы ілімін әлем­дегі ең озат, ең үздік деген іліммен теңес­тірген де Бақытжан болатын. Біле білген адам­ға осынау жетістіктер тек авторды ғана емес, қазақ әдебиеттануын, әдебиет теориясын, сондай-ақ қазақ әдебиеті деген киелі руханиятты жасап жүрген қабыр­ғалы қазақ қаламгерлерін ас­қақ­тату еді. Ондай тұжырымға еңбекқор ғалым адамзат баласы мен Алланың арасында жү­реді деген атқа ие болған әлем әде­бие­тін жасаушы ақын-жазу­шылардың бар­ша мұрасын оқып, төл топырақтағы ру­хани дүниелермен салыстыруы нә­ти­жесінде келген еді.
Ғылым жолына түскеннен бастап, өзі өмір­ден өткенге дейінгі аралықта Б.Май­­тановтың қаламынан «Қазақ про­за­сындағы замандас бейнесі» (1982), «Көр­кемдік нәрі» (1983), «Қаһарманның ру­хани әлемі» (1987), «Суреттеу және мі­нездеу» (1991), «Әдебиет теориясы жә­не эстетика негіздері» (З.Қабдоловпен бір­лесіп дайындаған бағдарлама, 1995), «Қазақ романы және психологиялық талдау» (1996) сияқты іргелі еңбектер ту­ды. Әдебиет атты әрі түпсіз терең, әрі кие­лі де қасиетті әсемдік  әлемін зерттеу­де ғалымның зерттеу жұмыстарының нысаны да, тақырыптары да сұлулық, та­залық, пәктік ұғымдарын зерделеуге ай­налғанында да автордың адами болмысымен біте қайнасып, ұштасқан бір заңдылық бар сияқты боп көрінеді де тұрады.
Ол М.Әуезов шығармашылығын зерт­­теуден жалыққан емес-ті. Ұлы қа­лам­гер мұрасы оның ғалымдық қиялына қанат бітірді. Әуезов ол үшін өзгеше эталон еді. Әлемдік әдебиеттегі інжу-маржандар мен Әуезов феномені тұтаса келіп, оны өз топырағымыздағы ғаламат шүйгін­дікке толы дүниелерге тың көз­қараспен, соны пікірмен үңілуге мүм­кіндік берді. «Мұхтар Әуезов – суреткер», «Мұхтар Әуе­зов және ұлттық әдеби үрдістер», «Тәуел­сіздік – күрес мұраты» атты іргелі ең­бектері осы ойымызға дә­лел бола ала­ды. М.Әуезов шығар­ма­шы­лығының эт­ноп­сихологиялық негіз­дері атты күр­делі ұғымға Б.Майтанов ұлы суреткердің сан-салалы әлемін ашу үшін этнос теориясы және «қазақ» ұғымы, тұрмыс-салт және ұлттық қасиет, М.Әуезовтің көр­кемдік категория саласындағы ізденіс­тері, тра­ге­дия­дағы қаһармандық пен ас­қақтық, реа­листік эстетика және стиль, қа­һар­­манның әрекет философия­сы, М.Әуезов пейзажы, М.Әуезов және қа­зіргі қазақ романдарындағы эпикалық баяндау үрдістері сияқты әрқайсысы атан түйеге жүк боларлық тақырыптарды меңгеру арқылы кешенді түрде бара ал­ды. «Абай жолы» тарихи роман-дәуір­на­масындағы тәуелсіздік рухы, Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеудегі М.Әуезов ролі, Абай өмірбаянының нұ­с­қа­ларына қатысты М.Әуезов пікірлері, М.Әуезов романының сюжеттік желісі, т.б. өзара тұтаса келе, ұлы тұлғалар ең­бе­гін ғылыми тұрғыда жаңа бір қырынан зерттеуге мүмкіндік туғызған.
Б.Майтанов ұлттық әдебиетіміздегі құ­нарлы шүйгіндікті зерттеуден еш уа­қыт­та қол үзген емес. Ол әдебиеттің бар­­лық жанрларын зерттеді. Ұлт мақ­танышына айналған кесек дүниелерді, олар­ды жасаушы авторларды, дәстүр мен жаңашылдық тарихи-филосо­фия­лық ұғымдары тұрғысынан келгенде, са­бақтастық пен жалғастықты өркенде­тіп жүрген жас буын өкілдерінің шы­ғармаларындағы жылт еткен жаңалыққа шаттанып қана қоймай, оларды зерделеп, насихаттауға тырысты. Ғалым өз за­манындағы зерделі жандардың қоғам талабынан туған сұранысты қанағат­тандыруға қатысты ұлан-ғайыр еңбек­терін жарқырата көрсетуге жанын салды. Б.Кенжебаев, С.Қирабаев, З.Қаб­­долов, Ш.Сәтбаева, С.Қасқабасов, Р.Нұрғали, Б.Уахатов, Ә.Нарымбетов, т.б. ірілер ту­ралы жүрекжарды толғаныстары мен тал­даулары осы ойымызға дәлел болса керек. Демек, парасатты  ғалым әдебиет­ті, оны жасаушыларды ғана емес, оларды зерделеп, ғылыми тұжырым жасаған, ай­на­лымға қосқан әдебиеттанушы ға­лым­дардың да еңбегін зерттеп шық­қан.
Асылы, бір ақиқатқа  ден қойғанымыз абзал: ол – киесі бар руханиятты жасау­шы­ның да жан әлемі таза, саф мөлдір бо­лып келуі қажеттігі. Ал, сол киелі өнер­ді зерделеп, зерттеушінің  жүгі тіпті сал­мақты болатындығы.
Б.Майтанов сондай жан еді. Тым таза, тым пәк, тым адал болатын. Ғы­лым­ды, білімді киелі ұғымдар деп санайтын. Киесі бар руханиятқа кірлі қол­дың араласпауын күзеткен қырағы сақшыдай еді. Ғалым Бақытжан Қауас­қан­ұлы қазір арамызда жоқ. Өкінішті-ақ! Оның бақидағы келесі ғұмыры бас­тал­ды. Танымал тұлғаны пір тұтатын ғалым бауырлары, шәкірттері, адал жа­ры, жүрегіне имандылық ұйыған Мәруа­ны, ұрпағы қалды артында. Соларға Алла барша жақсылығын нәсіп етсін дейік! Бақытжан үлгермеген істерді кейін­гі буын өкілдері атқармақ. Тек сон­да ғана жаны жайсаң, жаны да, тәні де сұлу, періште іспеттес азаматтың рухы пейіште шалқитынына сенімді боламыз.