«Шекара не өзен болар, не кезең болар
Қазақ хандығы туралы қазақ халқының жалпы түсінігі қалай қалыптасқан? Біреулер ата-бабамызға кінә артуға бейім. Айталық, мемлекеттік аппарат құра алмаған, территориялық делимитация жасай алмаған деседі. Сондай талаптарды жасай алмаудың себеп-салдары да бар шығар. Біз кінәлаудан гөрі бабаларды түсінуге тырысып қарағанда нені түсінеміз?
Сатай Сыздықов,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
Бала кезімде ауылдың қысқы аязды, боранды кешкі күндерінде қазақтың екі бөлмелі тамындағы жылы пеш түбінде отырып әкем мен шешеме Кобыланды, Алпамыс, Қамбар, Ер Тарғын, Манас батыр сияқты эпостық кітаптарын өзім жете түсінбесем де, судырата оқып беруге құштар болатынмын. Эпостағы алуан түрлі оқиғалар желісінің кейбір тұстарында анам көзіне келген жасын ақ жаулығымен сүртіп, анда-санда: «Е, дүние-ай», – деп күрсініп қоюшы еді. Сонда ғана бір тоқталып, мен үшін бір ұзақ-сонар тақпақ сияқты болған бұл кітаптарда бір керемет тылсым күш пен ерекше қасиеттің бар екеніне іштей сенетінмін. Міне, осындай қазақтың ауызша тарих айту дәстүрі немесе эпостық жырлар мен тарихи аңыздар арқылы өткен тарихымыз, соның ішінде Қазақ хандығы жөнінде халқымызда ішкі түсінік қалыптасты. Айта кету керек, ол түсінікте мемлекет, хандық деген сөздердің орнында батыр, би, жырау, хан, уәзір деген сөздер қолданылды. Жалпы, біздің қара халықтың ішінде «мемлекет», территориялық делимитация» немесе «басқару аппараты» деген сөздер жоқ еді. Ол сырттан, Батыстан немесе сол Батыс арқылы орыстардан кірген сөздер болатын. Ал мұндай сөздері жоқ деп ата-бабаларымызды кінәлау тарихқа дилетанттық көзқараспен қарау болып табылады. Көшпелілігі басым қоғамның мемлекеттік дәстүрі басқаша болды. «Мемлекеттік аппарат» дегеннің орнына «хан», «би», «батыр», «жырау», «уәзір» атаулары, мемлекет сөзінің орнына «ұлыс», «территориялық делимитация» орнына «шекара не өзен болар, не кезең болар» деген мәтел сөз қолданылды. Сондықтан бұл жерде ешкімді кінәлаудың қажеті жоқ. Өйткені, бәрі бар, бірақ соны білмейтін адамдар бар. «Сондай талаптарды жасай алмаудың себеп-салдары да бар шығар» деу қате қойылған сұрақ. Бабаларды түсінгісі келгендер Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дидактикалық поэмасын Асқар Егеубаевтың аудармасынан оқысын, бір емес, бірнеше рет оқысын. Сонда біздің мәңгілік елдің, ортағасырлық мемлекетіміздің саяси-құқықтарын, хан, мемлекеттік аппаратының кімдерден тұрғанын және олардың қандай функцияларды атқарғанын көрсеткен.
Біз кінәлаудан гөрі бабаларды түсінуге тырысып қарағанда нені түсінеміз? «Бабаларды түсінуге тырысу» деген сол өзімізге дейінгі рухани мұраларымызбен (мыс: «Құтты Білік») қайта табысу, соларды өзіміз игеріп, келешек ұрпаққа беру дегенге саяды.