Зинол-Ғабден БИСЕНҒАЛИ,
филология ғылымдарының докторы, профессор:

Ұлт руханиятының берік ұстындарының бірі – «әдебиет» дейтін тәкаппар шыңға қаламын ту етіп қадаған, сол биіктен дара тұлғасымен оқшаулана көрінетін классик жазушылар. Олардың өміршең шығармалары қай кезде де құнды, қадірлі, бағалы. Олардың нағыз бағасын беру де шын ғалымдардың ғана қолынан келеді. «Талғам-таразы» айдарының бүгінгі «оқырманы» – белгілі әдебиеттанушы ғалым Зинол-Ғабден Бисенғали. Ал, сұрақтарымыз әдеттегідей:
Жиі оқитын жазушыңыз кім? Оның өзіне тән ерекшелігі неде?
Сіз үшін қаламгердің шоқтығы биік шығармасы қайсы?

1. Шығармаларына жиі оралып, тоқтала оқитын қаламгерлер жалғыз емес. Сондықтан сұрақ­тар­дың ыңғайына орай бірер қаламгерді, нақтыласам, екі жазушыны атағым келіп отыр. Олар – Әбіш Кекілбай мен Мұхтар Мағауин. Бірі тарихи романын деректі тарихи хикая десе, екіншісі деректі тарихи баян деген. Бір қарағанда айырма жоқ тәрізді. Бірақ, алғашқы қабылдауда ғана солай көрінеді. Шығарма пішіні мен көркемдігіне ойлана, талдай қарағанда, басты айырма – осыларда екеніне көз жеткіземіз. Алайда ол – көлемді, күрделі өзге тақырыптар үлесінде.
Талантты қаламгерлердің шығармашылық ізденістеріне іргетас болған кейбір жайларды атасақ: олар орыс идеологиясы қабылдамаған, түбегейлі қарсы болып, жоққа шығарып баққан қатпа, сіреспе қағидаларды мойындамайды; әлемдік әдебиеттануда сирек қолданылатын жаңа шығарма­шылық бағыттарды қолдайды; көпшілік біле бермейтін немесе ескере қоймаған тарихи деректер келтіреді, жаңа тарихи құжаттары аз емес; авторлардың ой-тұжырымдары ақиқат шындық ретінде оқырмандар қабылдауына тықпаланбайды, өз ойлары ретінде аталып, диалогқа жетелейді, ойлануға шақырады т.б.
Ә.Кекілбайдың «Шандоз» бол­маса М.Мағауиннің «Шыңғыс хан» романында Махамбет пен Шыңғыс ханның жеке өмірі, мақсатқа жету жолындағы әрекет­тері мен күрестері осы жаңа мәлі­меттер аясында қатар-қатар бей­не­ленеді. Әйтсе де, бейнелеу ерекшеліктеріне, оқырман алдына тартатын ой-идеялардың көркем құрылымдарына қарасақ, ұлттық рух-іргелері ортақ. Романдардағы күрделі ойлар көркем мазмұнмен ерекшеленген. Оқу барысында қаламгердің ой-сезімдерін, көркем мазмұн өрімдерін қабылдап қана қоймайсыз, еріксіз диалогқа өтесіз. Автормен жарыса ойлауға, мәтінаралық қаламгер ойларын сезінуге, түсінуге, пікірлесуге шығасыз.
2 Ә.Кекілбай Махамбет тақы­рыбына бала кезден көңіл аудар­ған. Бірақ, жазу жағына келгенде, бұл тақырыпқа бірден бата алмай, кейінге ысыра берген. Өйткені Махамбет туралы әлдене жазбаған жазушы мен қоғам­дық-гуманитарлық саладағы ғалым­дарды кездестіру қиын. Жазу­шы жаңадан тапқан тарихи деректердің дәстүрге айналған дүниетанымдардан бөлектенетін әлдеқандай түйткілдерін аңғарып, жауап іздеді ме екен? Енді бұл сұраққа қаламгердің жазбалары болмаса, басқа жауап беру этикаға жатпайды. Алайда, біздің қолымызға ұстатқан шығарма­сының өзі де оқырманды талай жаңа ойларға жетелейтіні анық. Міне, осы ізденісті ойлар мен тебіреністі-толғаныстарын көркем мазмұнға аудара бейнеле­гені үшін бұл шығарманы әркез қайта оралып оқи бергім келеді. Махамбет өмірі мен шығарма­шылығы арасындағы аса күрделі, тіпті жұмбақ қатынастар иірімде­рін қаламгердің сол қалпын­­да бейнелегені қуантады. Келтірі­летін тарихи деректер мен Махам­бет замандастарының естіген-көргендерін, қазақи ауызша шежі­релерді де қолдана отыра, романның жалпы өрнегін бұз­бай, қайта құлпырта, ойната бей­нелейтіні қуантады.
Ал М.Мағауиннің төрт кітап­тан тұратын «Шыңғыс хан» рома­нының деректі уақиғалары мен авторлық толғамдарын кез келген оқырман түгіл, бұл кезең тарихымен етене таныс зерттеу­шілердің өзі де біле бермеуі әбден мүмкін. Бірақ көлемді шығарма көркем тіл, келісті құрылымымен оқырманды талай әсерлі ойларға жетелейтіні сөзсіз. Алғашқы том­дағы Шыңғыс хан дүниеге келген ортадағы кеңістік пен уақыт өлшем­дерінен тарихи деректер қалдырған мұсылман елдері, Қытай, Еуропа және далалық шежірелерден басталатын замана хикаясы қаламгерлік танымдар аясындағы ой-толғамдармен араласа келе күрделі, алайда қызықты әлемге бастайды. Тарау романның болашақ уақиғалары мен Шыңғыс хан қалыптасатын уақыт пен орта ахуалынан толықтай хабар береді. Романның екінші, үшінші томдары әлемдік дара тұлға ретінде қалыптасып, оның тарихына мәңгілік өзгерістер енгізген Шыңғыс ханның көркем бейнесін сомдайды. Романның төртінші томы оның өмірінің соңғы кезеңіне арналғанмен, негізінде, Ұлы даланың Ұлы империясын құрған Шыңғыс ханның соңғы шайқастары мен ұрпақтарының өмірінен көпшілік біле бермейтін мол мағлұмат береді. Шежірелік сипаты да аңғарылатын соңғы томда Орта Азия мен Қытай, Иран мен Бағ­дат халифаты және Орыс елі мен Орталық Еуропаны, Кавказ елдерін жаулап алған Шыңғыс ханның Ұлы империясының кейінгі тағдыры т.б. уақиғалар суреттеледі.
Тарихи шындық пен қаламгер болжамдарының қабаттасатыны соншалық, қадала оқыған зерттеу­шінің өзі де қолына ұстап отырған тарихи уақиғалар тінін ара-тұра жоғалтып та алады. Мұны біз шығарманың кемшілігі ретінде айтып отырғанымыз жоқ, қайта тарихи уақиғалар тізбегінен бастау алатын баяндардың болжамдарға қай сәтте бұрылып, қай сәтте тарихқа қайта оралатынын байқа­май қалатынымызды айту үшін қолданып отырмыз.
Тарихи роман туралы Мұхтар Мағауиннің мына пікірінде бү­гін­гі әлем әдебиетіндегі бас­ты бағыттың негізгі арналары бай­қалатын тәрізді: «Әлбетте, тарихи роман – тарихтың өзі емес, көркемделген сұлбасы. Тұлға да, заман да мүлде басқа кейіпте көрінуі мүмкін. Әйтсе де, өз тұсын­дағы тарихи ұғым, тарихынан ұзап кете алмайды».