Мыңбай РӘШ

***

…Арада отыз жылдан астам уақыт зымырап өте шықты. Алматыдамын. Жоғары білімдімін. Баспана қиындығын бастан ке­ші­ріп жүргем.
«Ара» журналында бірге істейтін әріптесім, сатирик Шона Смаханұлы маған жаны ашып:
– Әй, көп сандалмай бізбен бірге тұратын бол. Калинин көшесінің бойынан бір үй алдық. Бір бөлмесін босатып қойдық, – деді.
Сондағы қуанғанымда шек жоқ еді. Мар­құм Шона ағамыздың жұбайы Өмирә жеңгей құрсақ көтермеген. Құрал, Тұран аталатын екі бірдей баланы бауырларына басып алыпты. Екеуін шыттай киіндіріп, тамақтандырып, мектептеріне шығарып салу күндегі әдет­тері.
Өмирә жеңгей қолы ашық, өте балажанды еді. Шөкең де солай. Екеуі де әлгі асырап алған балаларының атына «жан сөзін» жалғап айтатын. Тұранжан! Құралжан!.. «Жақсы сөз – жарым ырыс» деген сол болар… Екі бала ер­жетті. – Құралды кім білсін, Тұранжан құла­ғы қалқиып менің аузымнан түс­кен­дей дейтін Шөкең. Құралы оқыс бақиға озғанда әке-шешелері, Шөкең мен Өмирәнің көз жастарын көлдет­кені сай-сүйегімді сырқыратқан-ды. Тұ­ра­ны жауапты әскери қызметте бол­­ған. Қазір Астанада деп ести­міз.
…Менің «жүгірмек» сөзі аузынан түс­пейтін өгей шешем мен «жан» сө­зін жүрегімен айтатын Өмирә жең­гей­­дің арасы жер мен көктей екенін күні бүгінге дейін ой-түйсігіммен сезінемін…

***

Сол жақ мүйіз түбінен кесіл­ген сыңар сиырға қайтып ора­л­айық­шы. Емшегі төңкерілген тайқазан­дай қомақты, қабыр­ға­сы тыртиған көкала сиыр күні бү­гінге дейін елестей береді. Сұрапыл соғыс кезінде қатарынан үш жыл бойы бір үйлі жанымызды (мен, інім, өгей шешем және оның шешесі) асыраған еді-ау, жарық­тық.
Ауыл сиырларымен бірге өрістен оралады. Үй қорасын жаңылмай табады. Неге десеңіз, «баласы» – бұзауы бар.
– Мө… Мө… Мө-леп баритон даусына са­лып айналаны басына көтергендей ұлтарақтай тілін жалақтатып өзінен аумай қалған көкала бұзауын иіскеп, көзі мөлтілдеп иігенде бір сауғанда орта шелек сүт береді. Оны өгей ше­шем саумайды. Оның туған шешесі Дина әжей сауады.
Дина әжей облыс орталығынан кіші қызы, менің өгей шешем тұрмысқа шыққаннан бері әкем майданға кеткеннен кейін дүниеге келген бөбекті бағып-қағып, үйдің түтінін түтетіп отырған иманжүзді адам еді, жарықтық. Өгей шешеммен «шекісіп» қалғанда:
– Тек-әй, кәні, доғарыңдар! – деп зекіп, маған аянышпен іштартып отыратын.
Қырық екінші жылдың ақпан айы аяқтала бергенде сиырымыздың азығы да ада болды. Қылтанақ көрінбейді. Оның да жас бұзауы бар. Емізу керек. Мал сүті – жемінен дегендей. Азықтанбаса тамшы тамбайтыны бел­гілі.
…Таң алдында таңқы танауын делбитіп бір шақырымдай жердегі айналасы шарбақпен қоршалған «Заготскот» қорасына түсіп, тө­бе­дей теңкиген маяларға бүйідей тиіп бүйірін томпайтып қайтуды әдетке айналдырып алған-тұғын. Жалғыз көкала сиыр емес, өзге көр­шілердің ашқұрсақтары да солай етуге мәжбүр болған алапат кез.
Бір күні күзетші ұры сиырлардың сора­қы­лы­ғына төзбей, ұстап алсын. «Ұрлық» жасаған төрт сиырдың шеттерінен бір мүйізін кесіп тастайды. Солардың ішінде біздің сиырымыз да бар. Таң рауандап атқанда там сыртынан:
– Мө… Мө… Мө-сіне басқан көкала сиыр бізді ұйқыдан оятып жіберді. Оның үстіне майлыаяғымыз шабалана үріп, төңірек азан-қазан болды. Күпімді асығыс жамыла сала сыртқа шықсам, қаны тізесіне дейін шашырап, үрейлі көзі алара шатынап көкала сиыр тұр.
Мұңын бізге шаққандай.
– Мө… Мө… Мө-сін қайталай береді.
– Ой, байғұс-ай! – деп Дина әжей аянышпен қарап тұр.
– «О, не болдылап» өгей шешем де ұйқылы көзін уқалай тесірейе қалды.
– Көрмейсіңдер ме, сиырдың сол жақ мүйі­зін кесіп тастапты! – дедім мен де кем­сеңдеп. Аяныштан көз жасым ыршып кетті.
– Ой, қатыгездер! Найсаптар! Өздерінің де құлақтарын осылай кесіп тастаса ғой! – деп Дина әжем сиырдың басын сипап ашуынан айыға алар емес.

***

Қыста торпағын соғымдап, жазда сүтін шәйға қатып, қаймағын жасап, айран ұйытып, талшық еткен сыңар мүйіз сиырымыз соғыс­тың үшінші жылы бұзауламай қысыр қалды.
Көршінің бұқасына ақшасын төлеп қа­шыр­ған қарекетіміз далаға кеткендей болды.
– Әй, жүгірмек, көршіден шәйға қататын сүт сұрап кел! – дейтінді шығарды өгей ше­шеміз.
Көршінің де тасып төгіліп жатқан байлығы шамалы, балалы-шағалы дегендей.
– Әкел, ыдысыңды, – деп ауыздан жыр­ғандай амалсыздан құйып береді.
«Сүт жоқ!» – деп жаратпай, ажырая қарап кесіп тастайды кейде.

***

…Дина әжей мені қасына ертіп алды. Заготскот мекемесінің бастығына зіркілдей жөнелді:
– Бұл не сұмдық? Сендерде бас бар ма, (әрмия семиесі) сиырдың мүйізін неге кесе­сіңдер, – деп ашуға булыққан еді.
Бастық столын жұдырығымен тоқ ет­кі­зіп:
– Төрт аяқты бандиттеріңе неге ие бол­май­сыңдар. Өкіметтің шөбін талан-таражға түсіре алмаймыз, сиырларыңа сақ болма­саң­дар келесіде сотқа береміз, – деп сұрлана сес көрсетті.
Ұнжырғамыз түсіп кері оралдық. Қайран, көкала сиыр. Барған сайын қабырғасы тыртыя, жүдеп, үлкен тегенедей емшегі шағын тостағандай қушиды да қалды. Қысыр атан­ған жарықтықты кешікпей етке өткізуге тура келді. Жалғыз біз ғана емес, қысыр сиырларын етке өткізетін өзгелер де бар екен. Ет ком­бинатына қарай ентелей айдап бара жатқан малшының айқай-ұйқайына қарамай, топ сиырдан суырыла шығып көкала сиыр көкіректегі шерін айтқандай сыңар мүйізін шайқақтап мөңіреп жіберді. Көзі үйренген қора-қопсыға қарағыштап оқыс қайғыға тап болғандай. Көзі жасаурап:
– Мө…Мө… Мө…-сіне басты-ай келіп.
Өк-шулеп малшы бишігімен шықпыртпаса бізбен «қоштасқандай» қайғылы мөңіреуін жалғастыра беретін сыңайы байқалды.
Сыңар мүйіз сиыр «баритон» даусына басып танауын таңқита қутыңдайтын бұзауын елес­те­ткендей.
Кішкентай бұзауы ол да:
– Мө… Мө… Мө-леп тұрғандай.
…Қайран зеңгі баба әулеті-ай, десейші! Ет комбинатындағы күйің қандай болды екен?
Жон теріңді сыпырып, етіңнен шұжық консерві жасап, сыңар мүйізің мен айыр тұяғыңнан шақша мүсіндеп әбден әурелеген шығар-ау. Аласа там мен көзің үйренген көне қора-қопсыңды қимай: «Әу, неге етке өткіз­дің­дер? Ақ сүтімді ауыздарыңа тосып, торпа­ғым­ды бордақылап, терісінен тон тігуші едің­дер ғой. Соншалықты не жаздым, күнәм не?», – деп көз жасын көлдетіп кеткенде аза бойымды қаза қылады.
Отбасымыздан шыққан «Ойран» отын сөн­діруге, өгей шешемен «шайқасқан» сәттерді жұмсартуға қолұшын беріп күйбең қағатын Дина әжем де ғайып болған. «Құлағымды ы­ғыр қылған «жүгірмек» сөзі естелікке ай­нал­ған.
Бәріңнің де жатқан жерлерің жайлы бол­ғай. Әлдеқандай кінәм болса, кешіргейсіңдер, әумин!..