Нұрбек Түсіпхан

Қазіргі уақытта кәсіби әдебиетші, кә­сіби жазушы болмаған соң өзгелердің бұ­рын оқыған кітаптарын әрдайым қай­та­лап жүретініне күмәнім көп. Өзім де қай­та­лап оқуға құмармын дей алмаймын. Бі­рақ кей сәтте бұрын өзгеше ойлап жүрген ав­тор туралы тосын пікір оқысаң немесе ес­тісең сол жазушыны міндетті түрде оқуға ту­ра келеді. Мұндайда «бұл ән бұрынғы ән­нен өзгерек» екенін байқайсың. Бұл сірә, талғамсыздықтан болатын кемшілік дер едім. Әуелде, атағы дардай жазушының шығармаларын құныға, сүйсіне оқып, күні-түні көз ілмейтін кездер болады. Кейін ара­ға жылдар салып, қайталап оқығанда көңі­ліңнен шықпай қалады. Жазушы
Қаб­деш Жұмаділовтің «Прометей алауы» дей­тін туындысын оқып отырып «алаудың қай­дан келгенін және кім әкелгенін біліп бо­саған кезім» есімде. Ал сол шығарманы жаз­ғы демалыста қайта қарап ем, бұрынғы биі­гіне шығара алмадым. Жалпы, тарихи ро­ман жазу – бір бөлек те, оның көркемдік дең­гейін мінсіз жазу – тіпті басқа дүние екен. Бүгінгі әрбір рудың батыр-бағлан­да­ры­на арналып жазылып жатқан роман­дар­дың көбі күштеп әкеп қиыстыру, иіп сын­дыру­ға негізділеді. Ал мұндай шы­ғар­м­а­ларды қайталап оқуға әркімнің зауқы соға бер­мей­тіні де рас. Оқырманға өзін міндетті түр­де қайта парақтауға мәжбүр ететін шы­ғар­малар – астарлы туындылар дер едім. Қа­шан да «жұмбақ шешуге, құпия кілтті табу­ға» құштар адам жаны мән-мағынасы ас­тарында жататын романдарға қайталап оралып отырады. Мысалы, «Шегірен был­ғары», «Дориан Грейдің портреті», «Мартин Иден», «Триумфальная арка», «Анна Каренина», «Өлі жандар» сынды, т.б. туындыларда әр оқырман өзінің пенделік сезімдеріне, пси­хологиялық болмысына үңіледі. Роман астарында адамның жан-дүниесі жатады. Алғашқыда аңғара алғандар қайталап оқы­ғанда қазыналы кенге жолығатынын бі­леді. Қазақ әдебиетінде астарлы шығар­ма жазған қаламгерлер де баршылық. Әсіресе, Оралханға еліккіш оқырман оның әр кейіпкерін «саяси қатыгездіктің құр­баны» етуге даяр тұрады. Иә, рас. Бөкеевтің өзі: «Шы­ғармамнан астар іздеңдер», – де­гені бар. Бірақ бұл астар қайталап оқы­ған­да бі­з ай­тып жүргендей «көрпенің жыр­тығынан көзге көрініп қалатын мақта» сын­ды болмауы керек екенін ұққандай болдым.
Кейде риясыз күліп, көңіліңді көтергім ке­летін сәтте Т.Нұрмағамбетовті, ал үл­кен­дердің әсерлі әңгімелерін тыңдауға зау­қым соққанда С.Мұқанов пен Б.Май­линді қайталаймын. Дәл осы тізімге жақын­да ақын Ырысбек Дәбейдің «Әкелеріміз ай­татын әңгіме» деген эсселер жинағы қо­сылды. Мұны да ара-тұра қайталап отыру ар­тық етпейді. Ал ертеректегі Кеңестік сая­саттың ықпалымен жазылған қалың кі­таптарды аса бір мұқтаждық болмаса екін­ші мәрте қолға ұстай қою оңай емес.