Мандоки Қоңыр Иштван (1944-1992)

Биыл атақты түркітанушы Мандоки Қоңыр Иштванның туғанына 75 жыл толды. Мандоки Қоңыр Иштван 1944 жылы 10 АҚПАНДА Мажарстанның Кішіқұман (Кишкуншаг) өңірінің рухани орталығы саналатын Карцаг қаласында дүниеге келді. Мектептен соң, сол кездегі саяси-идеологияның кесірінен Қарсактағы ауыл шаруашылығы техникумын тәмам­дайды. Мажарстанда саяси ахуал сәл жақсарған кезде жерлесі, әлемге танымал түркітанушы, академик Немет Дьюланың партиялық кепілдемесінің арқасында 1963 жылы Өтвөш Лоранд мемлекеттік университетіне қабылданады. Оқуын бітірген соң сол университеттің түркология кафедрасында, ішкі Азия зерттеулері кафедрасында, кейінірек Мажарстан Ғылым Академиясының алтаистика зерттеулер тобында және Сечени ғылыми кітапханасында қызмет істеген.

Ол студент кезінен бастап Еуропадағы түркі этникалық топтары арасынан тілдік, фо­льк­лорлық және этноло­гиялық деректер жинақтап, 1970 жылы «Добружа татарларының тілдік зерттеулері» тақырыбында уни­ве­рситет докторы жұмысын қор­ғайды. Кейін экспедициялық жорығын Анадолыдан Орхонға дейін жалғастырады.
Қоңыр зерттеуінің негізгі нысанасы етіп мажарлардың және құмандардың көне тарихы мен түркі-мадьяр байланыс­тарын бағдар етіп ұстанды. Зерт­теулері көне түркі текті көптеген мадьяр сөздерінің этимоло­гия­сының түйінін шешті, башқұрт-мадьяр ортақ этнонимі төңіре­гінде қалыптасқан жаңсақтыққа төрелік айтты, мадьярлар мен құмандардың түркілермен бай­ланыстарын бірнеше қырынан, атап айтқанда фольклор үлгіле­рін­дегі реликттермен, диалект сөздер, топонимдер мен ант­ро­понимдер арқылы жан-жақты дәлелдей білді. Ол 1981 жылы «Мажарстандағы құман тілінің ескерткіштері» тақырыбында диссертациясын қорғап, доцен­тура алды. Кеңес Одағында түр­ко­ло­гия саласындағы тың ең­бек­терді әлемдік ғылымға та­ны­тып, түркі халықтарының ән мәдениеті мен фольклоры ту­ралы ондаған мақала жа­риялады.
1965 жылдан өмірден озғанға дейін Шығыс Еуропада Балқан­нан бастап, Орта, Кіші, Кіндік Азия және Орал, Алтай, Памир, Орхон бойына дейін жүріп өткен кең аумақта Қоңыр мыңдаған жандарға ой салды, ынтымақ пен ізгілікке шақырды. Сондай бір, кезекті ғылыми іссапармен құмықтарға барған сапарында, 1992 жылдың тамызында Дағыс­танда, Макачқалада жүрек сыр­қа­тынан дүниеден озды. Өз өс­иеті бойынша Қоңырдың сүйегі қа­зақ жеріне – Алматыдағы Кең­сай зиратына жерленгендігі көпшілікке үлкен ой салған құбылыс болды.
Түркі жұрттарының нақты болмысы, табиғаты, тілі, тарихы, мәдениетін өте кең ауқымда жете зерделеген ерен еңбегі үшін Қоңырға 1993 жылы Мажарстан Ғылым Академиясының Пос­тумус сыйлығы берілді.
Қоңыр түркі жұрттарының береке-бірлігі үшін қажыр-қайрат таныта білген азамат. Атақты ғалымның 75 жылдығына орай, ғылыми шығармашылы­ғы­ның ауқымды бөлігін құрай­тын Балқандағы ноғайлардың тілі мен әдебиетіне қатысты жа­рияланған алғашқы зерттеуле­рінің бірін тәржімасымен беріп отырмыз.
Мақала соңында Добружа татарларының (ноғайларының) үш ертегісі түпнұсқа тілде, ки­риллицамен берілді. Еңбекті ма­дияр ті­лінен қазақшаға ауда­рып дайын­даған, шәкірті – тарих ғылы­м­дарының кандида­ты Бабақұмар Қинаятұлы.

---

Қырмысқа ман шегерткі

Бір заманда бар екен, бір за­ман­да иоқ екен, ескі ескі заман­лар­дан бірінде бір қырмысқа ман бір шегерткі бар екен. Екеу де бір гүн деңізде жувунмаға қарар берген. Деңізге түскенде күшлү бір боран көтеріліп қыр­мыс­қаны сувға көмген. Тек ба­шына қалған шегерткі деңіз қыйысына шыққан.
– Жаным, досум қырмысқа, қайдасың? – деп сорай.
Шегерткінің сесін ешітіп қыр­мышқа шабаланып сув үс­түне шыға. шыға. Шегерткіге сес бере:
– Жаным шегерткі, мен бувул­йатырман, маға иардым етсене, домуздан бір қылшық ке­тір де, оға асылып қыйыға шы­ғайым! – дій.
Шегерткі домузны қыдырып, оны шамур ішінде таба.
– Жаным донуз, бір қылшық бер де, бувулйатқан қырмысқаны қуртарыйым! – дій шегерткі.
– Пындық алып кел, қыл­шық бережекмен саға – дій до­муз.
Шегерткі бір пындық тере­гіне ушуб бара.
– Жаным терек, бір тенекій бындық бер!
– Пындық саға не керек? – сорай пындық терегі.
– Пындықты домузға бере­жек­­мен, домуз маға бір қылшық бережек, о қылшықман мен буву­лиатқан зауаллы қырмыс­қаны қуртаражақман.
– Пындық істерсең, қарғаға ба­рып айт, оға кі менім пындық­ла­рымны қырламасын. Айтқан соң мен саға бір пындық бере­жек­мен – дій пындық терегі…

…

(Толық нұсқасын газеттің №7 (3641) санынан оқи аласыздар)