Авторлар қоғамы кімнің қоғамы?
Қазақ авторларының құқығын қорғап жүрген ҚазАҚ-тың (Қазақ Авторлар қоғамының) ішкі жұмыстары, беделі, авторларға деген жанашырлығы қай деңгейде? Таяуда ТМД елдері бойынша Ресейде құрылған ЕАКОП ұйымына 25 тамызда құрылтайшы ретінде бекітілген алты қоғамның бірі ҚазАҚ екен! Соңғы бес жылдың өзінде шетелдік әріптестермен тізе қосып, қаншама маңызды мәселелер көтерген ұлтшыл қоғамның құрылғанына биыл 20 жыл толыпты. Соған орай ҚазАҚ қоғамдық бірлестігінің Бас директоры Байғали Есенәліні әңгімеге тарттық.
– Авторлар қоғамы бір жыл бұрын «Қазақ әдебиеті» газетіне авторлар тізімін жариялап, жиналып қалған қаламақыларын алып кетуін сұраған еді. Мұндай жағдай сіздерде жиі болып тұра ма?
– Иә, әр жыл сайын баспасөз беттері арқылы хабарландыру жариялап, дүниеден өтіп кеткен авторлардың мұрагерлерін, немесе ақшасы жиналып қалған қаламақы иелеріне іздеу саламыз. Соның арқасында көп авторлар немесе олардың мұрагерлері өздеріне беймәлім қаламақысын алып қуанып жатады. Қаншама іздестірсек те мұрагерлері хабарласпаған Естай Беркінбаевтың қаламақысы 2015 жылы Қуат Есімханов деген азаматтың араласуымен Екібастұз қаласында тұратын 86 жастағы немересі Зекен әжейдің қолына табысталды. Жамбыл Жабаевтың да мұрагерлерін арнайы іздеп тауып, жиналған қаламақысын ұрпақтарына табыс еткен болатынбыз.
– Қазір авторлар қоғамына мүшелер саны нешеге жетті?
– Қоғам құрылған 15 жыл ішінде ақпарат құралдары мен арнайы іздестірудің арқасында ҚазАҚ-қа өз құқығын тапсырушы авторлар саны 3400-ге жетті. Қазақстандағы авторлық құқық жүйесінде болып жатқан келеңсіздіктердің бәріне мойын бұрмай, алаяқ қоғамсымақтардың өзгелердің қалтасынан ұрлап ұсынған арам ақшасына қызықпай, авторларымыздың 20 жыл бойы адал қызмет көрсетіп келе жатқан ҚазАҚ-қа сенім артуы бізге көрсетілген ең үлкен құрметі деп білеміз.
– Ресейдің авторлар қоғамына қарасақ, өз авторлары 26 мың екен де, шетелдік қоғамға мүше авторлар саны екі милилонға жуық. Сіздерде шетелдермен байланыс қай дәрежеде, шетелдік авторлар саны неше?
– ҚазАҚ шетелдік әріптестермен қарым-қатынасты кеңейту аясында да біршама жетістіктерге жеткені мәлім. Атап айтар болсақ, 2014 жылы ҚазАҚ өзара өкілдік жасау және мүдде қорғау жөнінде голландиялық «БУМА/СТЕМРА», румыниялық «UCMR-ADA» авторлық қоғамдарымен екі жақты тікелей келісім-шарт жасасты. Аталған келісім-шарттар РҚБ ҚазАҚ-тың шетелмен байланыс кеңістігін 9 мемлекетке ұлғайтты. 2013 жылдың қорытынды есебі бойынша екіжақты келісім-шарттар негізінде ҚазАҚ мүліктік құқығын басқаратын елдердің саны 131-ге, 2014 жылы 140-қа, 2015 жылы 142-ге, дәл кәзіргі кезеңде 150-ге жетіп отыр. ҚазАҚ өкілеттілік ететін құқықиеленушілер саны дүниежүзі бойынша 4 миллион авторға жетіп отыр.
– 2014 жылы Душанбеде өткен Халықаралық семинарда Қазақстан авторлар қоғамы жайлы маңызды статистикалық мәлімет жарияланғанын білеміз. Осы жайында тарқатып айтып берсеңіз.
– 2014 жылы қарашаның 11-13-і күндері аралығында Душанбе қаласында дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының Еуро-Азия ынтымақтастығы, және Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының (СИЗАК) Шығыс Еуропа және ТМД елдері жөніндегі директоры Митко Чаталбашев мырза және Тәжікстан авторлық агенттігінің бірлесіп ұйымдастыруымен «Авторлық құқық және авторлар құқығын ұжымдық басқару» тақырыбына арналған Халықаралық семинар болып өтті. Орта Азия мен Еуропа елдеріндегі 400-ден аса қоғам арасында Қазақстан авторлар қоғамының 20- орынға көтерілуі аса жақсы көрсеткіш екенін мақтана айтуға болады.
– Бір сөзіңізде «ендігі атқарылуы тиіс үлкен міндеттің бірі авторлар қаламақысын автоматты түрде есептеп шығаратын ресейлік «Гипергравт» бағдарламасын орнату» деген едіңіз. Бұл бағдарлама жақын арада орнатылуы мүмкін бе?
– 20 жылдық қарсаңында өткелі отырған жалпы жиналыста сол «Гинерграфт» бағдарламасының таныстырылу рәсімі болмақ.
– ҚазАҚ-та бүгінде қандай түйткілді мәселелер бар?
– Соңғы кездері мерзімдік басылымдарда, телеарналарда авторлар құқығының бұзылуына байланысты дау-дамайлар жиілеп кетті. Оның басты себебі: Авторлық құқық саласын түсінбеушілік. Өйткені бұл екінің бірі түсіне бермейтін өте күрделі сала. Оны депутаттар тұрмақ, әділет министрлігі, зияткерлік меншік департамент қызметкерлері де толық түсіне қоюы неғайбыл. Сондықтан да осы сала бойынша Заңға енгізілер әрбір өзгерісті бүкіл әлемдік тәжірибелерді мұқият зерттеп, осы салада қызмет атқарып жүрген мамандардың пікірімен санаса отырып енгізбесе үлкен қателіктерге ұрындыратынын айтудай-ақ айтып келеміз. Өкініштісі, тыңдайтын құлақ жоқ.
Сол үлкен қателіктерге негіз болып, он шақты жылдан бері даулы мәселелерді туындатып отырған 46-1 бап.
– Осы бап туралы таратып айтсаңыз…
– Әлемдік тәжірибе бойынша да, Республика Заңы бойынша да авторлық құқыққа антимонополиялық заңнама талаптары жүрмейді. Автор туындысы – оның жеке меншігі болып табылады (Авторлық құқық туралы заңның 2- бабының 2- тармағы). Сондықтан оны автордың айырықша құқығы деп атайды. Бұл айырықша құқық авторлық құқық туралы заңның 6 бірдей бабында нақты белгіленген. Таратып айтсақ, әр автор өз құқығын өз еркімен келісім-шарт негізінде өздері құрған ұйымға (Авторлық қоғамға) басқаруға тапсырады (43-бап, 4-тармақ), ал ол ұйым автор берген өкілеттік бойынша ғана оның мүліктік (айырықша) құқығын басқаруға тиіс. Автор туындысын пайдаланатын мекемелермен – концерттік ұйымдармен, театрлармен, теле-радио арналарымен, көңіл көтеру мекемелерімен – лицензиялық келісім-шартқа отырып, қаламақысын жинап беруге сол ұйым ғана құқылы (44-бап 2-тармақ). Ол міндетті Қоғам тек автордың өзінің рұқсатымен атқаруы керек. Яғни, оған бөтен ешкімнің билігі жүрмеуі тиіс.
ҚР-ның «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңына 2009 жылы енгізілген 46-1 бап Заңның осы талаптарын жоққа шығарып, аккредитациясы бар болса – бітті, авторлармен жасалған шарты бар-жоғына қарамастан, әлгі мекемелерден автор қаламақысын жинай беруге құқық беріп қойған. Бұл бап бойынша, егер 10-15 адам жиналып, жеке қоғам құрып, Әділет министрлігінің аккредитация комиссиясынан өтсе болды, ешкіммен келісім-шартқа отырмай-ақ, бүкіл Қазақстан авторларының да, дүниежүзі авторларының да қаламақысын жинай беруге толық хақысы бар болып шыққан.
Қаламақысы күннен-күнге азайып бара жатқан шығармашылық қауымның орынды наразылығы күн санап күшейіп келеді. Бірнеше елдердегі автор құқығын қорғаушы ұйымдардан ескерту хаттар келіп жатыр. Байқап отырған боларсыз, өз отандастарымызды айтпағанда, ата заңдағы бұл қателік енді шетелге де мәлім бола бастады. Осы жерде бір мәселені айтпай кетуге болмайды. Украина еліндегі қателіктің басы дәл осылай басталған болатын. Коррупцияға көпе-көрнеу заң арқылы жол ашып беру жақсылыққа апармайды. Бүкіл шығармашылық иелері мен өнер, әдебиет қайраткерлерінің ашу-ызасын тудырып ақырында мемлекетке сор болған заңдағы қателіктің салдары Украинада әлі жалғасын табуда. Бұл күнде ондағы авторлық қоғамның саны 21-ге жетіпті. Соның кесірінен авторлар қаламақыдан мүлде қағылған. Дамыған елдердің қатарына қосылуды мақсат тұтып, саналы тәртібі қалыптасқан өрелі ел болуға талаптанып жатқан кезеңде құлқынның қамы үшін елдің атына ұят келтірер заңсыз әрекеттерге бірлесіп қарсы тұра алмасақ елдігімізге сын.
– 2013-2017 жылғы авторлық сыйақының өсу деңгейіне назар салсақ, ең жоғарғы көрсеткіш соңғы жылдардың еншісінде екен.
– Бұл қарқынды жұмыстардың нәтижесімен келген дүние. Тіпті, Қоғамның Әлеуметтік қоры туралы ережеге сүйене отырып, жағдайлары нашар авторлар мен мұрагерлерге Әлеуметтік қордан соңғы 5 жылда – 31 миллион теңгеден астам көмек көрсетілді. Соның ішінде 2013-2015 жылдар аралығында Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясының студенті, аса дарынды жас композитор Байтереков Санжарға Авторлар кеңесінің шешімі бойынша 1 053 000 тенге стипендия төленді. Осындай игі шаралар да өз жалғасын тауып жатыр.
– Алда қандай жоспарлар бар?
– Алдағы жиналыста авторлар қауымы сенім білдіріп жатса, бастаған күресті соңына дейін жеткізу. Өзім жанын да, жағдайын да жақсы түсінетін шығармашылық адамдарының құқығын қорғауды биігірек, таза жерге апарып қою.
– Әңгімеңізге рақмет. Істеріңіз алға баса берсін!
Сұхбаттасқан
Батырхан СӘРСЕНХАН