«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ»: ҚҰДАЙТАНУ БАЯНЫ
«Рухани жаңғыру» бағдарламасымен «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық жобасы» аясында дінтану пәніне қатысты ағылшын ғалымы, Батыстағы дін тарихы туралы ілімнің әлемге танымал маманы. «Будда», «Құддыс: Бір шаһар, үш дін», «Мұхаммед Пайғамбардың ғұмырнамасы», «Құдай үшін талас», «Фундаментализм тарихы» сияқты тамаша еңбектердің авторы Карен Армстронгтың: «Иудаизм, христиандық пен исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану баяны» кітабы қазақ тіліне аударылыпты. Оның шығармалары әлемнің қырықтан астам тіліне аударылған.
Иудаизм, христандық пен ислам – үш діннің негіздерін зерттеп, бір-біріне қалай ықпал еткенін және көптеген сауалдарға жауап іздеп, ғылыми зерттеу жасаған. Бір кітаптың шеңберінде монотеизмнің тұтас тарихын қамтыған – Ибраһимнан біздің заманымызға, антикалық философиядан ортағасырдағы мистицизмге, Кайта өрлеу мен реформашылық дәуірдегі рухани ізденістерден қазіргі заманғы скептицизмге дейінгі Жаратушыны тану тарихын баян еткен. Яхудилік, христиандық пен исламның өрісі аясында адамзат ақыл-ойының Жаратушы туралы ұғым-түсінігінің даму кезеңдерін көрсеткен.
Кітап қазақ тіліне өте жақсы, тамаша аударылған. Белгілі дінтанушы, ясауитанушы, осы кітапты аударуға атсалысқан ғалым Досай Кенжетайды ерекше атап өтуіміз керек.
«Құдайтану баяны» өте қиын тілде жазылған, Авраамнан бастап қазіргі күнге дейінге адам баласының Құдайды тану туралы ұғым-түсініктері қарастырылған. Қасиетті Құран Кәрім мен Тәурат, Інжілді оқымаған адамға кітаптың көп тұстарын ұғыну қиындық тудырады. Бұл кітапқа кіріспе ретінде, оны түсінуді жеңілдету үшін менің жазған «Еврейлер туралы еврейлер тағылымы» атты кітабымды ұсынамын. Ол туралы мақаланың соңында айтармын.
Карен Армстронгтың осы кітабынан исламға қатысты кейбір тұжырымдарынан қысқаша үзінділер беруді жөн көрдік.
«Бірақ әр нәрсе туралы ең ғажап ишара, әрине, Құранның өзі болды. Яғни Құранның сөйлемдері аят деп аталады. Батыс Құранды түсінуде қиындыққа тап болады. Бұл, негізінен, аударма мәселесінен туындайды. Араб тілі тәржімаға қиын тіл, қарапайым әдебиет пен саясатшылардың күнделікті сөздері де, мәселен, ағылшын тіліне аударылғанда, барынша көркем әрі жат көрінеді. Ал Құранға келгенде бұл жағдай екі есе қиындай түседі. Өйткені, Құран барынша терең және ишаралы, қысқа да нұсқа, аз сөзбен көп мағына береді. Әсіресе алғашқы сүрелер – бір тылсым лебіз, адам тілін бұзып, бөлшектеп тастаған сияқты әсер қалдырады. Мұсылмандар Құранның тәржімасын оқыған кезде басқа бір кітап оқып отырғандай күй кешетінін, себебі араб тілінің әдеттегі мәнінен жұрнақ та қалмайтынын сөз қылады. Атының өзі айтып тұрғандай, Құран ашық әуезбен оқу үшін түсірілген, бұл – дауыс мәнері адамға әсер ету үшін өте маңызды. Мұсылмандар мешітте Құран оқытылып жатқанын естігенде, Хира тауында Жәбірейіл періштенің Мұхаммедті құшақтағаны сияқты немесе қайда көз салса да, оны көргені сияқты, әуездің иләһи күшінің баурап алатынын сезінгенін айтады. Құран тек қана білім алу үшін оқылатын кітап емес. Оны адамдар иләһи сезімнің дәмін тату үшін оқиды» (152-153 б.б).
«Мұсылмандар тура жолмен Құранға жақындау арқылы ғайып әлемге самғау сезімін бастан кешіретіндерін алға тартады, өткінші дүниенің көзге көрінетін және алдамшы пердесі түріліп, арғы жағындағы түпкі шындық пен күш сезіле түседі. Сол себептен Құран оқу – Рухани тәртіппен жүретін іс және оны христиандардың түсінуі қиынға соғады. Өйткені яхудилар үшін – еврей тілі, үнділер үшін – санскрит, мұсылмандар үшін араб тілі киелі саналса, олардың мұндай қасиет тұтар тілдері жоқ. Құдайдың сөзі – Исаға тиеслі және грекше Жаңа өсиет киелі саналған емес. Дегенмен яхудилер үшін Тәураттың мәні Құранға ұқсас. Олар Киелі кітаптың алдыңғы бес кітабын оқығанда, тек жолма-жол көз жүгіртіп қана отырады. Көбінесе әр сөзді дауыстап жаттайды. Өйткені Құдай Мұсаға, Синай тауында Өзін көрсеткенде, осы сөздер арқылы тілдесті деп сенеді. Кейде рух тыныстайтын жалын сияқты әрі-бері теңселіп отырады. Шындығын айтқанда, яхудилер Киелі кітаптарын оқыған кезде Pentateuch оқып, көп жерін шамадан тыс жалықтыратын және көмескі деп табатын христиандарға қарағанда, мүлдем өзгеше халге бөленеді» (153 бет).
«Құран ешқандай да басқа діни көзқарастарды жалған немесе жетілмеген деп айтпайды, әрбір пайғамбар керісінше өзіне дейінгінің мұрасын мақұлдап, дамытады. Құранда Құдайдың жердегі барша халыққа елші жібергені айтылады. Ислам дәстүрі бойынша, мұндай елшілердің саны – 124 мыңдай, бұл символикалық сан, есепсіз көптікті білдіреді. Осылайша, Құран оның үндеуі жаңалық емес екенін, мұсылмандар екі жүздікке салынбастан, өз сенімдерінің ежелгі діндермен жақындығын мойындаулары керек екенін үнемі қайталап отырады» (160 бет).
«Хижра мен Мұхаммедтің өлімінің (632 ж.) арасындағы он жыл барысында, үмбетті жер бетінен жойып жібергісі келетін меккелік құрайыштар және мәдиналық дұшпандармен мұсылмандар табандылықпен күресті. Батыста көбінесе Мұхаммедті қарсы шыққан халыққа күшпен исламды қабылдатқан қолбасшы бейнесінде қабылдайды. Ал шындығында, барлығы керісінше болды: Пайғамбар өз өмірі үшін күресті, Құранда тіпті христандықтың өлшемдеріне сай әділ соғыстың теологиясын дамыта алды және ешқашан дінін күшпен қабылдауға мәжбүрлеген емес. Құран осы ойды анық жеткізеді: «(Пенде баласын) дінге мәжбүрлеп кіргізуге рұқсат жоқ. Сонымен қатар Құдай сөзі ұрыс-керіс пен жанжалға қарсы жеккөрінішті сіңіреді және әділ соғыс деп тек қана өзін-өзі қорғауды айтады» (164 бет).
«Әрбір мұсылман – егер бұған кедергі болатын жағдайлар болмаса – ғұмырында кемі бір рет қажылық жасауы тиіс. Әрине, қажылар ең әуелі Мұхаммедке құрмет көрсетеді, бірақ, шынтуайтында, қажылық санада Пайғамбардан гөрі Ыбырайым, Ысмайыл және Ажарды жаңғыртады. Сырттай бақылаушыға қажылық бір қызық рәсім секілді көрінуі мүмкін. Әдеттегідей, жатжерліктер үшін бөтен елдегі әлеуметтік және діни дәстүрлер қызық болып көріне береді. Дегенмен, қажылық көбіне діни тәжірибенің ерекше толқынысын туғызады, сондықтан да ислам руханиятының әлеуметтік және жеке тұлғалық шегін айқын көрсетеді. Қазіргі кезде Меккеге қажылыққа келгендердің арасында тек арабтар емес, барлық ұлттан мұсылмандар бар, осылайша басқа жұрттың адамдары да ежелгі арабтық ғұрыпты орындауға мүмкіндік алды. Қажылардың бәрі дәстүрлі киімге оранып, нәсілдік және таптық айырмашылықтан ада күйде Қағбаға жақындап, әрбір мұсылман уақытша болса да күйбең тіршіліктің қамытынан босайды. Олар эгоистік құмарлықтан арылып, бір ғана нәрсені назарға алып, бір бағытта қозғалатын үлкен қауымның ішіне сіңіп кетеді. Олар Қағбаға тәуап етпестен бұрын «Я, Раббым құлдық ұрып, қызметіңе келіп тұрмын» деп бәрі қосыла дауыстайды. (164-165 б.б.)
«Мұхаммедтің көзі» тірісінде бұл идеалдың ішіне ер мен әйелдің тең құқығы да кірген еді. Қазір Батыс жұртында исламды бейне бір әйел затын бұрыннан жек көретін дін сияқты сипаттайтын көзқарас орныққан. Бірақ Алланың діні де христандық сияқты әуелде әйел затына жайлы қараған.
Исламға дейінгі жәһилет (надандық) дәуірінде «Кіндік кезеңге» дейін салтанат құрған әйелдерге деген теріс көзқарастың тамыры Арабияда тереңге кеткен еді. Мысалы көп әйел алу кең тараған болатын. Тұрмысқа шыққан қыздың өзі әкесінің үйінде тұра беретін. Ақсүйек әйелдерде ғана біраз бедел мен билік болды. Мысалы, Мұхаммедтің әйелі Хадиша саудасы дөңгелеген кәсіпкер еді. Бірақ ол кезде көп әйел күңнің дәрежесінде күн кешетін. Олардың не саяси, не адами құқықтары болмады. Қала берді, қыз баланы нәресте кезінде өлтіру қалыпты ғұрып саналды. Мұхаммедтің ізінен ең бірінші ергеңдердің ішінде әйелдер де болды. Ер мен әйел құқықтарын теңестіру пайғамбардың арманы еді. Сәбилерді өлтіруге Құран сөзі қатаң тыйым салды және қыз бала туылғанда, бұлқан-талқан болатын арабтарды сөкті. Одан бөлек ажырасу мен мирас бөлісуде әйелдердің заңды құқықтарын орнықтырды. XIX ғасырдың аяғына дейін мұндай теңдік Батыс әйелдерінің түсіне де кірмеген еді. Мұхаммед үмбет ісін қалыпқа келтіруге әйелдерді белсенді болуға жігерлендірді. Әйелдер ой-пікір ұсыныстарының жерде қалмайтынына сенімді болғандықтан, пікірлерін ашық айтатын дәрежеге жетті (166 бет).
«Өкінішке қарай, христандықтар сияқты исламда да еркектер дінді өздеріне бейімдеп, жекешелендіріп алды. Олар Құран мәтіндерін мұсылман әйелінің теңдігін жоққа шығаратын жолдармен тәпсірлеп тастады. Құран бүкіл әйелге «жаппай бетіңді бүркеп жүр» деп бұйырмаған. Ондай аят Мұхаммедтің әйелдеріне ғана қатысты енген еді. Бұл олардың ерекше мәртебесін айқындап тұру үшін керек болған. Алайда, ислам діні әлемдік өркениеттен орын алып, іргесі бекіген соң, бұл дәстүрді бүкіл әлемге таратты. Соның кесірінен әйелдер екінші дәрежедегі адамға айналып шыға келді. Арабтар әйелдердің бет-әлпетін бүркеп, гаремдерге қамап қоюды парсы жұрты мен христандық Византиядан «жұқтырған» еді (166 б).
Карен Армстронгтың кітабындағы ой-пікірлерге біздің қосарымыз Құран Кәрімнен: «Біз кітап нәсіп еткендер» (Яһуди, Насара ғұламалары) «Құранның» Раббы тарапынан түсірілген хақ кітап екендігін біледі. Сен әсте шүбәланушы болма! («Әнғам», 6:114) «Бұлардың барлығы Кітапта (Лаухұлмахфузда) ашық жазылған» («һұд», 11:6).
Сонымен бірге «Ал «Құран» – олардың қасындағы кітапты («Тәуратты») растайтын, ақиқат кітап» («Бақара», 2:91). «Аллаға сенеміз, өзімізге түскен уахиға, олардың ұрпақтарына түскен уахиға, Мұсаға түскен («Тәуратқа»), Исаға түскен («Інжілге») және олардың Раббысынан пайғамбарларға түскен кітаптарға сенеміз, оларды бөлмейміз. Біз — Алла (Т.) бойсұншылармыз («Бақара», 2:136)».
Карен Армстронгтың «Құдайтану баяны» кітабын жете түсіну өз алдына, көзі қарақты, мәдени білімі жоғары, көрнекі білімді қазақ оқырмандарына арнап «Еврейлер туралы еврейлер тағылымы» кітабын жазып едім. Еврейдің тарихы мен болмысын аутентикалық білген халық – ұлы, өркениетті халық.
Галахилық («таза») еврейлер мен ағылшын, неміс, орыс, испан, италиан, француз және т.б. халық еврейлері өздерінің еврейлік тарихы, бітім-болмысы туралы көптеп кітап жазған, жазып жүр. Біздің кітапта сол алуан мәліметтерді, еврейлердің өздері мойындайтын ақиқи білімді саралап қазақ оқырмандарына таныстыруды мақсат еттім. «Білгенге маржан, білмегенге арзан» (Абай). Шынтуайтында, адамзаттың да, қазақтардың да көбісі еврейлер туралы априори жаңсақ пікірде. Көбісі Авраамның еврей емес екенін («Құран». «Әли-Ғымран» 3:65 -67), Иисустың еврей екенін біле бермейді. Бұл кітапта алғаш рет қазақ тілінде еврейлердің 613 өсиеті (мицвот), діни ұғымдары, дұғалары, еврей халқының қысқаша тарихы жарық көріп отыр. Атақты 104 еврей өкілі туралы, еврей есімдері туралы мәлімет бар.
Кітапты қазақ тіліндегі еврейлер туралы шағын энциклопедия десе де болады.
Бұл кітап әсіресе дінтану, философия, тарих, мәдениеттану пәні мамандарына, магистрант, докторанттар мен барша Ақиқатты сүюші көпшілік оқушы қауымға арналған. Мәселен, дінтану мамандары, имам, наибтар осы кітаппен танысса, қасиетті Құран Кәрім, Ислам дінінің құдіретін тереңдете ұғынар ма еді, өйткені бұл кітапта Құран мен Інжілдегі кейбір жәйттер компаративистік әдіспен қарастырылды.
Нұртас Иманқұл,
философия ғылымдарының докторы
ПІКІРЛЕР3