Әмин ағамен әңгіме
Жексенбінің жайдары күнінде кезекті сұхбатымның кейіпкерімен кездесу үшін жеңіл көлікпен жол жүріп келемін. Бағытым – Бағанашыл ауылы. Іштей «Мені болдыртып келе жатқан осынау арақашықтықты жүгіріп өту ол кісіге түк те емес шығар?» деп ойлап қоямын. Бұлайша ойлауымның себебі де жоқ емес. Менің кейіпкерім – КСРО жеңіл атлетикасының рекордшысы. Шындығында, бұл арада есімі аңызға айналған ардагер спортшының атақтары мен жеткен жетістіктерін тізбелеп жатудың өзі артық. Өйткені менің кейіпкерім үшін халқы берген «қазақтың желаяғы» деген атақтан үлкен баға жоқ.
– Аға, шашасына шаң жұқтырмайтын желаяқтық өнер адамға қайдан келеді? Құдайдың берген қасиеті ме, әлде тынымсыз жаттығулардың нәтижесі ме?
– Мен – соғыстан бұрын дүниеге келген адаммын. Еш уақытта спортшы боламын деп ойлаған емеспін. Ауылда қозы-лақ қуып өскенмін. Жалпы, жылдамдық деген – адамның бойында болатын табиғи қасиет. Оны әрі қарай дамыту – бапкерлердің ісі. Жетістіктерге жетуіңе өмірлік жағдайлар да әсер етеді. Бәлкім, бала күнімде өзім қатарлы балалардан жылдамырақ жүгірген болармын. Ол уақытта жарыс деген жоқ-тын. Мектепте дене шынықтыру пәні мұғалімінің айтқандарын істегеніміз болмаса, арнайы жаттығу деген болған емес. Мектебімізге жазда 7-8 шақырым, қыста 5 шақырым жерді жаяу жүріп баратынбыз. Шыңдалуыма соның да әсері болды деп ойлаймын. Мектепті бітіріп, Гурьев педагогикалық институтында оқып жүргенімде Алматыдан келген Анжелика Куликова дейтін бапкер жүгіруге қабілетті жастарды жинап, өз тобын құрды. Жақсы бапкер шәкіртінен жақсы спортшы шығара алады. Сол топтың құрамында жаттығып, жетістіктерге жетіп, «спорт шебері» атағын алған соң әуелi Қазақстан, содан кейiн КСРО құрама командасына қабылдандым. Спорттағы жолым осылайша жалғасып кете барды. – Бала күніңізде ертегілердегі Желаяқ секілді болуды армандамап па едіңіз? Жалпы, бала кезде оқыған қандай кітаптар әлі күнге дейін жадыңызда?
– Бала кезде адам әрнеге еліктегіш, арманшыл келеді ғой. Жалпы, мен кітапты көп оқып өстім. Әкемнің інісі – Едiге ағам оқытушы болатын. Үйде сол кісі жинаған, латын әрпімен жазылған кітаптар көп болатын. Мектепке бармай тұрып әжемнің арқасында әріп танып, оқуды үйреніп алдым. Әлі күнге дейін кітап жинаймын, оқимын. Бала күнімде оқыған шығармалардан Сәбит Мұқановтың «Жұмбақ жалауы», Абайдың өлеңдері, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» әлі күнге дейін жадымда. Есіме түссе, күлкім келеді. Бала күнімде кітап оқығанда табиғатты суреттеген жерлерін оқымай өтіп кететінмін. Оны ағам біліп қойып, кітапты дұрыс оқу жайлы ақыл-кеңестерін айтқан еді. Әдебиетті сүюіме ағамның әсері мол болды. Әдебиеттің арқасында қазақтың белгілі азаматтарымен таныстым, жолдас болдым. Нұрғиса Тілендиев, Әбіш Кекілбаев, Сайын Мұратбеков, Қалихан Ысқақ, Сәкен Жүнісов, Асқар Сүлейменов, Төлен Әбдіков, Сәтімжан Санбаев, Асанәлі Әшімов, Райымбек Сейтметов, Әнуарбек Молдабеков… Мен бұл кісілердің жанында артық сөз айтпауға тырысатынмын. Сосын жұрт «екеуі бақталас болған» деп ойлайтын Ғұсман Қосановпен жақсы жолдас болдым.
Мен 60-жылдардың басында Мәскеуде тұрдым. Сол кездері аспирантурада оқып жүрген Сансызбай Шүкіров деген досымның арқасында қазақ диаспорасының жастарымен таныстым. Кіл алға талпынып, ғылым-білімге ұмтылған сол жалынды жастардың «Жас тұлпар» атты ұйымы болды. ММУ-дың акт залындағы жиынына қатысып, ұйым мүшелерінің баяндамаларын тыңдайтынмын. Онда өзім соған дейін естіп-білмеген қазақ даласындағы ашаршылық, қазақ интеллигенциясын қудалау туралы ашық айтатын. Ұйым кейіннен қудалауға ұшырады. Алайда олардың ұстанған бағыты кеңес өкіметіне қарсылық емес, қазақ халқының көрген қиыншылығын айту болатын. Сол уақыттары Мұрат Әуезовпен жақын танысқанмын. Әлі күнге дейін араласып тұрамын. Мен әрқайсысы бір төбе осындай азаматтармен сыйлас болғанымды бақыт санаймын.
– Бертін келе жандүниеңізде төңкеріс жасаған қандай да бір кітап болды ма?
– Францияға жарысқа барғанымда бір жолдасымның айтуымен кітап дүкенінен Мұстафа Шоқайдың «Туркестан под властью советов» деген кітабын сатып алғанмын. Сол кітап қазақтың өткен тарихына қатысты көп нәрсеге көзімді ашты. Сосын сол уақытта тыйым салынған Б.Пастернактың «Доктор Живаго» атты кітабын, Осип Мандельштамның, М.Цветаева, А.Ахматованың шетелден шыққан өлең жинақтарын сатып алдым. Бір жақсысы, кеденде спортшылардың жүктерін тексермейтін. Соның арқасында елге еш кедергісіз алып келіп, рақаттанып оқыдым.
– Қазір кімді оқып жатырсыз?
– Қазір кітапты бұрынғыдай көп оқымаймын. Бірақ Абайды жиі оқимын. Мерзімді басылымдарды да үзбей оқуға тырысамын. Мен – шыққан тегімнің тарихын жөнді білмейтін қазақпын. Сол себепті Жетiбай Жылқышыұлы шығарған тоғыз томдық шежіре кітапты оқып жатырмын. Сосын Әбіштің келер жылғы 80 жылдығына орай шыққан «Әбіш Кекілбайұлы» деген үш томдық энциклопедияның 1-томы қолыма тиген. Соны оқудамын. Осыдан 7-8 жыл бұрын Әбекең маған өлең кітабын сыйға тартты. Шынымды айтсам, оған дейін өлең жазатынын білмеген едім. Оқысам, өлеңдері көп ақындардыкіндей ұйқасқа құрылмаған. Әр өлеңінде терең философия жатыр. Сол өлеңдер жинағын жиі қолыма аламын.
– Өнер адамдарымен жақын араласыпсыз. Ән айтып, домбыра шертетін өнеріңіз бар ма?
– Жоқ. Бірақ балаларымды музыка мектебінде оқыттым. Ұлым домбырада ойнайды. Өнерге жақындығым болмаса да, Нұрғиса Тілендиев мені өзіне жақын тартып тұратын. Қасында жалпақтап жүргендердің талайын көрдім. Өзім адамшылық, сыйластық қарым-қатынаста болдым. Содан ба екен, өзімсініп «Тұяқ» деп атайтын. Бір мерейтойымда әртүрлі іс-шаралар өтіп жатқанда тегін концерт те өткізген еді.
– Әбіш Кекілбаевпен жақсы дос болыпсыз. Достықтарыңыз қай кезден басталған еді? Спортшы мен жазушы қандай тақырыптарда жиі сөйлесетін еді?
– Әбекең екеуміз отбасымызбен араласатын жақын достар болдық. Аға-інідей араластық. Өзі бала кезде мектепте менен екі класс төмен оқыған. Көрші ауылдан болатын. Алғаш Алматыда таныстық. Мәскеуден келген соң жақын араласа бастадық. Екеуміздің қарым-қатынасымыздың жақсы болғаны сондай, Жанай аулының келіндері маған әлі күнге дейін сәлем етеді.
Біз саясат, шығармашылық туралы айтпайтынбыз. Өскен ортамыз, атақоныстар жайлы айтып, көнекөздерден қазір кімдер бар, кімдер жоғын түгендеп отыратынбыз. Соңғы жылдары жылына бір рет туған өлкемізге барып демалуды дағдыға айналдырдық. Кендірлі деген жердегі демалыс орнында оншақты күн демалып, суға түсіп қайтатынбыз. Әбекең – бір адам туралы өсек айтпаған адам. Бірде Әбекеңе: «Мұқағалиды сыртынан көргенім болмаса жақын барып сөйлесуге бата алмадым. Өзін жұрт «ішкіш» дейді ғой», – дегенімде, «Мұқағали екеуміз «Қазақ әдебиеті» газетінде бірге істедік. Бір бөлмеде, бір үстелде қатар отырдық. Мұқаң жақын маңдағы «Столичный» дүкенінен әлде үйінен әкелетінін білмеймін, әйтеуір, бір қойдың басын алып келетін. Түскі ас кезінде сол басты мүжіп, шай ішіп, әңгіме айтып, рақаттанатынбыз», – деген еді. Мұқаңның адамдығы мен ақындығын бағалайтын. Ішімдік ішкені туралы бір ауыз сөз айтпайтын.
– Кезінде Әбіш ағаның Қазақстанның Еңбек Ері атағын алғанда Елбасымызға ерекше құрмет көрсеткені біраз сөз болды. Өзі сол жайтты қалай қабылдады? Сізге ақтарылып мұң шақпап па еді?
– Айналайын-ай, ойдағы нәрсені қозғадың-ау. Біз – қазақи ауылда өскен адамдармыз. Оның үстіне, әр жердің өз әдет-ғұрпы болады. Біздің жақта жақсы көретін адамының қолын сүйетін ғұрып бар. Өзің айтқандай, біраз әңгіме болған сол жайт үшін талай адаммен ұрысып-керістім. Олардың ішінде студент кезінде Әбекеңмен бір бөлмеде жатып, бір нанды бөліп жеген жолдастары да болды. Артынан түсінгендері де бар. Сол жылдары президенттік сайлау кезінде Елбасы штабының мүшесі болдым. Сонда Маңғыстауға барғанда: «Өздеріңнің алдыңда қадірлі болғаным қай кез? Қолыма шабаданымды ұстап, бензовозбен келіп тұрмаушы ма едім? Тәуелсіздік алғалы Елбасы маған орден де берді, пәтер де берді. Әбекеңе Еңбек Ері атағын беру-бермеуі екі-үш күнге дейін белгісіз болды. Сондай үлкен атақты алып тұрып көңілі толқыған болар? Содан Елбасының қолын сүйген болар? Елбасы – еліңді басқарып отырған, еліңді алға сүйреп отырған адам. Сондай тұлғаға ерекше ілтипат көрсеткеннің не сөкеттігі бар екен?» –деп ақтарыла сөйлегенмін. Маңғыстауда Отпантау деген тау бар. Ертеде жау шапқанда хабаршылар Отпантаудың басына от жағып, халықты сонда жинайды екен. Сол Отпантаудың басына Елбасының рұқсатымен Адай атаның ескерткіші қойылды. Қазір балалар әскерге кетіп бара жатса, той болса, сонда барып тағзым етеді. Алысқа кеткен ағайындар жыл сайын 14 наурызда сол жерге жиналады. Білгенге, бұл да – бірліктің көрінісі. Ал бұған жол ашып беріп отырған Елбасың емес пе? Мен де жақсы көретін адамымның бәрінің қолынан сүйемін. Жалпы, Әбекең не нәрсені де ішіне жинайтын, іштей ойланып-толғанатын. Жеке отырғанда өзіме ештеңе демеді. Алайда жақсы көретін азаматтарынан небір сөз есту жанына батқанын, қиналып жүргенін сездім. Барынша жұбатуға тырыстым. Бәріміз де пендеміз ғой. Әбекең де пенде… Сосын қазақ бір кемшілігіңді көрсе, қыр соңыңнан қалмайды емес пе? Өлгесін ғана мақтай бастайды. Қазақстанда тәуелсіздік кезеңінде Әбекең сияқты Елбасына ақыл айтқан, тіл, жер мәселелері туралы ашық айтқан адамдар жоқтың қасы. Елбасыны дұрыс шешім қабылдауға көндірген уақыттары да болды. Бәрін «мен жасадым» деп жүретін ақын-жазушылар да бар. Рас, ортақ іске олар да атсалысқан болар, бірақ елдік мәселесінде Әбекеңнің де еңбегі сіңгенін ұмытпауымыз керек. Әбекеңдей дана адамдар сирек қой. Жасыратыны несі бар, дүниеден өткен соң денесін туған жеріне апарып қойғымыз келген. Елбасы: «Әбекең – сіздердің ғана адамдарыңыз емес, елдің де адамы. Қазақтың арыстарының жатқан жерін іздегенде бәрі бір жерден табылсын», – деп, Әбекеңді ұлттық пантеонға жерлеуге жұбайы Клараны өзі көндірген. Жақында бір інім 70-ке келіп, тойында болдық. Сонда Әбекеңнің орны ойсырап қалғанын қатты сезіндім. Бұрын той-томалақтарда бірінші сөзді Әбекеңе беретін. Әбекең жоқ болғасын Клараға да сөз бермеді. Адам деген көзі кетсе ұмытыла бастайды екен ғой. Кейде Клараның жылап-сықтап отырғанын көріп қалсам: «Енді бұрын «Әбекеңе сәлем бере келдім» деп шауып жүретін жігіттердің қатары сирей бастайды. Әбекеңнен тараған ұрпақтың барына шүкір ет», – деп жұбатамын. Өмірдің заңы солай…
– Әбіш ағамен арада өзара әзіл-қалжың болушы ма еді?
– Мен – Әбекең сияқты данамен артық әзілге бармаған адаммын (суретте). Тек бірде: «Сіздің жазғандарыңызды оқуға қиналамын. Бір сөйлеміңізді оқу үшін бір бетті түгел оқып шығу керек. Содан сөйлемнің басында оқығанымды ұмытып қаламын», –дегенімде күлген де қойған еді.
– Бала кезіңізден әдебиетке жақын болыпсыз. Одан бөлек өнер және шығармашылық адамдарымен жақын араласқаныңыз тағы бар. Ара-тұра ойларыңызды қағаз бетіне түсіріп тұрмайсыз ба?
– Жас кезімде есімде қалғандарды қағазға түртіп жүретінмін. «Самал» ықшам ауданында тұрғанымда «кейін алармын» деп, бәрін шабаданға салып, шатырға шығарып тастағанмын. Сыртқа кеткен кезде үйге ұры түсіп, жоқ қылыпты. Одан кейін жазбайтын болдым.
– Ал спорттан кеткен соң дағдарысқа тап болмадыңыз ба? Тұрмыс көшіне бірден ілесіп кете алдыңыз ба?
– Үлкен спорттың қиындығы сол – спорттан кеткеннен кейін үкімет саған қамқорлық жасамайды. «Өз күніңді өзің көр», – дейді. Спортшылардың үлкен спортпен қош айтысқан соң көбіне арақ ішіп кететіні, жағдайы болмай, дүниеден ерте өтетіні содан. Солардың бірі – Шәміл Серіков. Айтар болсам, жетіп жатыр. Мен де көп қиыншылық көрдім. Шәкірт тәрбиелеу үшін бірден топ жинай алмадым, тәжірибем болған жоқ. Гурьевте бастығым болған адам: «Жұмысты өзің тауып ал», – деп теріс айналды. «Аспирантураға түсем бе, қайтем?» – деп жүргенімде, қалалық комитеттің хатшысы Кәркен Ахметовтың қамқорлығымен жаңадан ашылған спорт мектеп-интернатына жұмысқа орналасып, жиырма жылдай шәкірт тәрбиеледім. Сол білім ордасынан көптеген спортшылар түлеп ұшты. Араларында Ольга Шишигина да бар. Сосын спортта жүргенімде үкімет Алматының шет жағындағы ықшам ауданнан пәтер берген. Бір күні республикалық спорт комитеті бастығының орынбасары, бұрынғы волейболшы, бапкер Октябрь Жарылғаповқа барып, орталықтан үй сұрадым. Інілерімді оқытқым келетінін айттым. Көп ұзамай маған орталықтан үш бөлмелі пәтер берілген. Енді көшейін деп отырғанымда Октябрь шақырып алып: «Рейхстагқа ту тіккен батырымыз Рақымжан Қошқарбаев екі бөлмелі үйде тұрып жатыр екен. Үш бөлмелі пәтеріңді соған берсеңші. Сен Рақаңның үйіне көшіп барасың», – деді. Бір ауыз сөзге келмей бірден келісімімді бердім. Ол кезде үйленбеген жас едім. Октябрь де: «Тірі тұрсақ, қамқорлық жасаймыз», – деген. Көп ұзамай дүниеден өтіп кетті. Сөйтіп, Рақаңның Абай атындағы опера және балет театрының арт жағында орналасқан көп қабатты үйдің екі бөлмелі пәтерінде жиырма жылдай тұрдым.
Жалпы, үлкен спорттан кеткен спортшыларға бағыт-бағдар беріп, қамқорлық жасап, жұмысқа орналастыру керек. Сосын үлкен спортта жүргендер аздап біртүрлі болады. Менменшіл, өркөкiрек. Мінездері басқаша. Сондықтан олардың кей артық мінездеріне түсіністікпен, кешіріммен қараған жөн. Олардың өздері де қамқорлыққа, сый-құрметке дандайсып кетпей, бастарындағы бақты ұстап тұра білуге ұмтылсын. Ол үшін оларға ақыл, салмақтылық және жанында жүретін жанашыр адам қажет.
– Үлкен спортта жүргендердің мінезі біртүрлі болады дейсіз. Өзіңіз сондай мінезіңізді кімдерге көрсететінсіз?
– КСРО-ның уақытында Бартенов дейтін бас бапкерімізбен талай рет сөзге келіп қалғанмын. «Нашар адамсың» деп бетіне айтып тастайтынмын. Өйткені қазақтарды шеттететін. Жақсы нәтижелер көрсетіп, жетістіктерге жетіп тұрғасын амалсыздан құрама командаға алатын. Құрамаға шақырмай, шет қалдырған кездері де болды.
– Қайбір жылы Маңғыстау облысында «Әминиада» атты желаяқтар жарысы бастау алған еді. Бүгінде тұрақты түрде өткізіліп тұра ма?
– Қырымбек Көшербаев Маңғыстау облысының әкімі болып тұрған кезінде Жаңаөзенде стадион салынды. Соған менің атымды бермек болып, Елбасымен: «Әмин Тұяқов 70-ке келіп жатыр. Жаңа стадионға атын берейік деп едік. Ол үшін Тұяқов өлу керек екен, сосын бес жыл өту керек, одан соң комиссия құрылып, соның шешімімен ғана атын береді екенбіз. Тірі жүрген кезінде бір қуансын, стадионға атын берсек, қалай қарайсыз?» – деп ақылдасқан екен, келісім беріпті. Содан Қырымбек мені шақырып алып: «Спартакиада деген бар. Ал біз өзіміздегі жеңіл атлеттердің жарысын «Әминиада» деген атпен өткізіп тұрайық», – деді. Қазір 2008 жылдан бастап сол стадионда жыл сайын «Әминиада» жарысы өтіп тұрады. Үлкен жарыс емес, аудандардан, көршілес облыстардан келіп қатысады. Дегенмен бұл да дамудың, алға басудың бір қадамы ретінде көңіл қуантады.
– Өзіңіздің ізіңізді басайын деп тұрған қаракөз желаяқтар бар ма?
– Орыстардан балалар бар, қазақтан азғана. Жалпы, бұл – үлкен мәселе. Олимпиада чемпиондары жылда туа бермейді. Бір баланың бойынан жылт еткен ұшқынды байқасаң, оған жағдай жасап, дайындау керек. Өкініштісі, бізде бапкерлер жетіспейді. Университеттер дұрыс жұмыс істемейді. Спорт академиясы дегеннің аты бар да, жұмысы жоқ. Бас бапкер болып жүргенімде бапкерлерді шақырып алып (негізінен, орыстар): «Осы жерде туып-өстіңдер, білім алдыңдар. Енді жергілікті халықтың балаларынан жеңіл атлетика спортшыларын тәрбиелеңдер», – деп айтып тұратынмын. Жалпы, жеңіл атлетиканы дамыту үшін мыналарды жүзеге асыру қажет: бапкерлер дайындайтын курстар ашып, білімдерін жетілдіру; «Болашақ» бағдарламасымен шетелге оқуға жіберу; шетелдік орталықтарда білімдерін жетілдіруге жағдай жасау. Шетелден үйрену үшін біздің бапкерлер шетел тілін үйренулері керек. Сосын спорт мектептерін ашу, мектептерде дене шынықтыру сабақтарын күшейту де – кезек күттірмейтін мәселелер. Әсіресе ауылды «тірілту» қажет.
– Бүгінде спортшы болмасам, кім болар едім деп ойлайсыз?
– Оқытушы болар едім деп ойлаймын. Мен өзім оқыған институттың физика-математика факультетін үздік бағаға бітіргенмін.
– Қандай өкінішіңіз бар?
– Мен – әжемнің қолында өскен баламын. Әжем Мақпал колхоз төрағасы болған еті тірі адам еді. Өзі атамыздан 29 жасында екі баласымен жесір қалған. Қиыншылықтарға қарамастан, балаларын өсіріп, жетілдірген, адам қылған. 6-сыныпта оқып жүргенімде, 55 жасында қайтыс болды. Қызығымды көрмей кеткені өкінтеді.
– Үлкен спорттың денсаулыққа пайдасынан зияны көп дейді. Сол рас па?
– Рас. Ол зиянның бәрі үлкейгесін шығады. Жүректің қабынуы, асқазан қызметінің бұзылуы… Жақсы спортшылардың өмірден ерте кететінінің бір себебі – осы. Қазір қайта спортшылардың тамақтану тәртібін тексеріп отыратын дәрігер мамандар бар. Біздің кезімізде ондай болмады. Мен елуден асқанша жүгірдім. Сосын тоқтаттым. Кезінде зілтемір көтерумен де біраз айналыстым. Сонда белімді ауыртып алғанмын. Спорттан қол үзгеннен кейін белім шойырылып ауыратынды шығарды. Одан екі жамбасым ауыра бастады. 90-жылдары Жапонияға барып дәрігерлерге қаралсам, ұршық қарайып кеткен екен. Содан 2000 жылы Бейжіңде ота жасаттым. Қазір екі буыным жасанды, темірден жасалған.
– Балаларыңыздың спортқа жақындығы бар ма?
– Әлгінде спорттан кеткесін көп қиыншылық көргенімді айттым. Сол себепті балаларымды спорт мектебіне бергеніммен үлкен спортпен айналысқандарын қаламадым. Немерелерім де спортпен айналыспайды. Бірақ жақсы білім алып жатыр. Жалпы, өмірдің ең үлкен қуанышы – бала екен. Сосын адамға жақсы жолдас керек. Шүкір, балаларымыз жағдайымызды жасап отыр. Кіл жақсылармен жолдас болдым. Спортшы болмағанымда мұндай дәрежеге жетпес пе едім? Сондықтан өткен өміріме еш өкпем жоқ.
Сұхбаттасқан
Мәдина СЕРІКҚЫЗЫ